OCENA MO¯LIWOŒCI ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW O RÓ¯NYCH KIERUNKACH PRODUKCJI ASSESSMENT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT POTENTIAL OF

Stanis³aw Krasowicz

Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach

OCENA MO¯LIWOŒCI ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW O RÓ¯NYCH KIERUNKACH PRODUKCJI ASSESSMENT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT POTENTIAL OF

THE FARMS WITH DIFFERENT PRODUCTION SPECIALISATION

S³owa kluczowe: rozwój zrównowa¿ony, gospodarstwo rolnicze, kierunek produkcji, kryteria oceny

Key words: sustainable development, farm, production specialisation, assessment criteria

Synopsis. Na przyk³adzie trzech gospodarstw przedstawiono mo¿liwoœci zrównowa¿onego rozwoju w zale¿- noœci od kierunku produkcji. Podstawowe Ÿród³o informacji stanowi³y dane zebrane w gospodarstwach wspó³- pracuj¹cych z Instytutem Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa w Pu³awach. Analizê oparto na œrednich z 3 lat. Stwierdzono, ¿e kierunek produkcji decyduje o mo¿liwoœciach realizacji rozwoju zrównowa¿onego gospo- darstw. Jest on czynnikiem decyduj¹cym o realizacji celów ekonomicznych i ekologicznych.

Wstêp

Z definicji rozwoju zrównowa¿onego wynika koniecznoœæ prowadzenia oceny stanu zrów- nowa¿enia gospodarowania na ró¿nych poziomach zarz¹dzania rolnictwem [Kuœ, Krasowicz 2001]. Dla ka¿dego poziomu oceny niezbêdne jest opracowanie metodyki i wybór wskaŸników (indykatorów). Wed³ug Fabera [2001] wybór wskaŸników oceny jest w du¿ym stopniu zdeter- minowany dostêpnoœci¹ danych i stopniem ich agregacji. Runowski [2000] akcentuje koniecz- noœæ poszukiwania wskaŸników, pozwalaj¹cych na syntetyczn¹ ocenê gospodarstwa, jego organizacji wewnêtrznej oraz powi¹zañ z otoczeniem, które stanowi¹ obszary wiejskie. W bada- niach nale¿y ponadto uwzglêdniaæ powi¹zania i sprzê¿enia zwrotne miêdzy produkcj¹ roœlinn¹ i zwierzêc¹ oraz pomiêdzy gospodarstwem produkcyjnym i domowym rodziny rolniczej.

W pracach poœwiêconych problemom rozwoju zrównowa¿onego stosunkowo rzadko po- dejmowane s¹ oceny porównawcze gospodarstw o ró¿nych kierunkach produkcji [Krasowicz 2004]. Przewa¿aj¹ natomiast rozwa¿ania o charakterze teoretycznym, akcentuj¹ce koniecznoœæ uwzglêdniania ró¿nych aspektów rozwoju zrównowa¿onego [Borys 1999, Faber 2001].

Celem opracowania jest porównanie mo¿liwoœci rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw

rolniczych o ró¿nych kierunkach produkcji.

Materia³ i metoda badañ

G³ównym za³o¿eniem metodycznym by³o stwierdzenie, ¿e analizê nale¿y prowadziæ w spo- sób zindywidualizowany, uwzglêdniaj¹c realia konkretnego gospodarstwa.

Podstaw¹ analizy wskaŸników produkcyjno-ekonomicznych i ekologicznych by³y wyniki badañ przeprowadzonych w latach 2001-2003 w trzech gospodarstwach rodzinnych, wspó³pra- cuj¹cych z IUNG. Gospodarstwa te by³y zlokalizowane w województwie lubelskim. Za podsta- wê oceny przyjêto œrednie wskaŸniki z 3 lat, co umo¿liwia wyeliminowanie wp³ywu zmiennoœci w latach. Opis i analizê ka¿dego z badanych gospodarstw traktowano jako studium przypadku.

Zastosowanie jednolitej, opracowanej w IUNG, metodyki pozwoli³o jednak na porównanie mo¿liwoœci rozwoju zrównowa¿onego w zale¿noœci od kierunku produkcji.

Ka¿de z badanych gospodarstw traktowano jako organiczn¹ ca³oœæ. Przyjêto te¿, ¿e dzia³al- noœæ produkcyjna i gospodarstwo domowe rodziny rolniczej stanowi¹ integraln¹ ca³oœæ. Obie sfery potraktowano wiêc w analizie ³¹cznie, uwzglêdniaj¹c w obliczeniach równie¿ wartoœæ produktów przeznaczanych na samozaopatrzenie rodziny rolniczej. Podstaw¹ oceny by³y zapi- sy prowadzone przez rolników – w³aœcicieli gospodarstw wed³ug schematu opracowanego przez IUNG. Systematycznoœæ zapisów, prowadzonych przez rolników, by³a okresowo kontro- lowana. Po zakoñczeniu roku kalendarzowego, sporz¹dzan¹ dokumentacjê weryfikowano i podsumowywano, obliczaj¹c wynik koñcowy prowadzonej dzia³alnoœci, tj. dochód rolniczy.

Na podstawie istniej¹cych zapisów oceniano te¿ stopieñ realizacji celów ekologicznych, przyj- muj¹c kryteria proponowane przez IUNG. Zastosowano nastêpuj¹ce wskaŸniki ekologiczne:

– bilans sk³adników nawozowych (N, P, K) na powierzchni pola wed³ug programu MA- CROBIL [Kopiñski 2002]; wysokie dodatnie salda bilansów œwiadcz¹ o mo¿liwoœci prze- mieszczania siê niewykorzystanych sk³adników (g³ównie N i P) do wód gruntowych i otwartych oraz w przypadku azotu o ulatnianiu do atmosfery, niedobór natomiast mo¿e wskazywaæ na niebezpieczeñstwo degradacji potencja³u produkcyjnego gleb,

– bilans glebowej substancji organicznej wed³ug wspó³czynników reprodukcji i degrada- cji próchnicy, przeliczony na such¹ masê obornika [Maækowiak 1997]; jego saldo wska- zuje na kierunki przemian tej substancji, bêd¹c wskaŸnikiem oceny w³aœciwoœci fizyko- chemicznych i ¿yznoœci gleb,

– indeks pokrycia gleby roœlinnoœci¹ w okresie zimy [Kuœ, Krasowicz 2001]. Wyra¿a siê on w relacji powierzchni uprawy ozimin, roœlin wieloletnich i miêdzyplonów do ogólnej powierzchni gruntów ornych. Wy¿sze wartoœci indeksu wskazuj¹ na mniejsze zagro¿e- nie wymywaniem azotanów oraz lepsz¹ ochronê gleb przed erozj¹.

WskaŸniki te charakteryzuj¹ wa¿niejsze kierunki oddzia³ywania gospodarstwa rolniczego na œrodowisko. S¹ one pochodnymi organizacji i intensywnoœci produkcji rolniczej.

Omówienie wyników

Badane gospodarstwa nale¿a³y do wiêkszych obszarowo. Przeciêtna powierzchnia u¿yt- ków rolnych wszystkich badanych jednostek przekracza³a 30 ha i by³a kilkakrotnie wy¿sza od

œredniej dla województwa lubelskiego. Analizowane gospodarstwa mia³y charakter towarowy i by³y powi¹zane w sposób wyraŸny z rynkiem. Ich charakterystykê przedstawiono w tabeli 1.

Struktura u¿ytków rolnych nie by³a czynnikiem decyduj¹cym o kierunku produkcji.

Jak wynika z tabeli 1 gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w produkcji mleka mia³o relatywnie niski

udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych, dlatego te¿ znaczn¹ czêœæ pasz objêtoœciowych dla byd³a

produkowano na gruntach ornych. Z kolei gospodarstwo 2, ukierunkowane na tucz trzody chlew-

nej, nie wykorzystywa³o w sposób efektywny trwa³ych u¿ytków zielonych. Gospodarstwo nr 3

specjalizuj¹ce siê w towarowej produkcji roœlinnej charakteryzowa³o siê najni¿sz¹ intensywno-

) 3 0 0 2 - 1 0 0 2 t a l z e i n d e r

œ ( w t s r a d o p s o g h c y n a d a b a k y t s y r e t k a r a h C . 1 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Kierunekprodukcijwgospodarstwie a

k e l m a j c k u d o r

p tucztrzody j e n w e l h

c towarowa a n n il

œ o r a j c k u d o r p ]

a h [ ) R U ( h c y n l o r w ó k t y

¿ u a i n h c z r e i w o

PskaŸnikbontiacijUR(wgK.Bisa)* W¿ytkowaniegruntów[%:]

Ugruntyorne

– rtwa³eu¿ytkizielone

–sady–plantacje rtwa³e

–bsadazwierz¹t[SD/haUR] Owtym:byd³o

a n w e l h c a d o z

rtasiewów[%] z

a r u t k u rt Szbo¿a,

–wtym:pszenica

e w o

¿ o b z i k n a z s e i mki a i n m e i z

–przemys³owe

–burakicukrowe

–pastewne

–wtym:wieloletnie

t k p w ij c k u d o r p ij c a z i n a g r o æ

œ o n w y s n e t n

I roœilnnej I(R)

–zwierzêcej I(Z)

–rolniczej I(R+Z)

–iczbaosóbpe³nozartudnionych L

6 , 7 3,82 1

3 , 8 811,7

–13 , 1,12 1–

0 , 5 56,6 12,9 21,4

1 , 5 15,1 18,3 27,8 1

0 5 193 243 4,20 2

2 , 0 3,62 1

2 , 1 818,8

–15 , 1–

4 1 , 1

8 , 9 9– 9 , 1 4–

––

––

2 0 110 312 4,93 1

0 , 5 31,98

8 , 6 92,2

0 , 119 , 0,12 0,07 0

4 , 6 80,7 216,6 8 , 0,7 2–

5 , 4,5 4

1 4 148

9 8 1,65 2 a

s i B . K g w

* –1haGOk.lVIa=2,00,1haTUZklI.V=1,60. .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



œci¹ produkcji organizacji rolniczej ze wzglêdu na bardzo nisk¹ obsadê inwentarza, od którego produkcja g³ównie by³a przeznaczona na samozaopatrzenie rodziny. Nale¿y podkreœliæ, ¿e gospo- darstwo to posiada³o najwy¿sze zasoby pracy ludzkiej, a jednoczeœnie najlepsze warunki glebo- we. Powa¿n¹ barierê stanowi³a jednak tzw. uci¹¿liwa szachownica gruntów, która powodowa³a, ¿e gospodarstwo to mia³o charakter ekstensywny. Œwiadczy o tym porównanie wskaŸników pro- dukcyjnych, zamieszczone w tabeli 2. Struktura towarowej produkcji rolniczej badanych gospo- darstw by³a zró¿nicowana i odzwierciedla³a ich specjalizacjê produkcyjn¹.

Zdecydowanie najni¿sz¹ produkcjê towarow¹ w z³ uzyskiwa³o gospodarstwo 3. Mo¿na jednak przypuszczaæ, ¿e gospodarstwo to zawy¿a³o wielkoœci produktów zu¿ywanych w go- spodarstwie, w tym równie¿ na paszê lub te¿ nie ujawni³o tzw. obrotu s¹siedzkiego. Poziom wskaŸników produkcyjnych by³ pochodn¹ wielkoœci ponoszonych na produkcjê roln¹ nak³a- dów i kierunku specjalizacji. Zró¿nicowanie poziomu i struktury nak³adów, a tak¿e i intensyw- noœci organizacji oraz uzyskiwanych efektów produkcyjnych znajdowa³o wyraz w poziomie dochodu rolniczego, który traktowano jako syntetyczn¹ miarê realizacji celów ekonomicznych (tab.3). Kategoria ta powinna zapewniæ op³atê za pracê na poziomie œredniej p³acy w gospodar- ce narodowej i stwarzaæ mo¿liwoœæ modernizacji gospodarstwa.

Jak wynika z tabeli 3 najwy¿sze koszty produkcji rolniczej na 1 ha u¿ytków rolnych ponosi³o

gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w tuczu trzody chlewnej. Jednym z czynników decyduj¹cych

o tym by³ wysoki udzia³ wydatków na zakup koncentratów bia³kowych i pasz treœciwych dla

trzody chlewnej. Koszty ponoszone przez gospodarstwo produkuj¹ce mleko by³y w przelicze-

niu na 1 ha UR ponad dwukrotnie ni¿sze w porównaniu z gospodarstwem nr 3. Ogólnie mo¿na

stwierdziæ, ¿e najlepsz¹ realizacjê celu ekonomicznego, polegaj¹cego na uzyskiwaniu wynagro- dzenia za pracê, porównywalnego z osi¹ganym w pozarolniczych dzia³ach gospodarki narodo- wej, uzyskiwa³o gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w towarowej produkcji mleka. W gospodar- stwie tym istnia³a mo¿liwoœæ przeznaczenia czêœci dochodu na rozwój i modernizacjê.

W tabeli 4 przedstawiono wybrane wskaŸniki ekologiczne charakteryzuj¹ce stopieñ zagro-

¿eñ dla œrodowiska przyrodniczego ze strony gospodarstw o ró¿nej specjalizacji produkcyjnej.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e oceniane gospodarstwa charakteryzowa³y siê œredni¹ lub nisk¹ inten- sywnoœci¹ produkcji oraz nisk¹ intensywnoœci¹ organizacji i nie stwarza³y szczególnie du¿ych zagro¿eñ dla œrodowiska. Ze wzglêdu na ujemne salda bilansów P i K oraz niskie saldo bilansu glebowej substancji organicznej najgorzej wypad³o gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w towaro- wej produkcji roœlinnej. Dodatnie salda bilansowe N, P i K kszta³towa³y siê w badanych gospo- darstwach na poziomie nie stwarzaj¹cym zagro¿eñ dla wód gruntowych i otwartych oraz w przypadku azotu zwi¹zanych z jego ulatnianiem siê do atmosfery. Stwierdzony dla gospodar- stwa nr 1 indeks pokrycia gleby roœlinnoœci¹ poni¿ej 40% mo¿e wskazywaæ na znaczne mo¿li- woœci wymywania azotanów i na nieco s³absz¹ ochronê gleb przed erozj¹. Ze wzglêdu na to kryterium najkorzystniej nale¿y oceniæ gospodarstwo ukierunkowane na tucz trzody chlewnej.

Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e kierunek i intensywnoœæ produkcji wywiera³y wp³yw na sto- pieñ realizacji celów ekonomicznych gospodarstw, a tak¿e w pewnym stopniu na realizacjê celów ekologicznych. Zdecydowanie najgorsz¹ realizacjê obu tych grup celów zapewnia³o gospodarstwo ukierunkowane na produkcjê roœlinn¹, prowadzone w sposób ekstensywny.

WyraŸnie najkorzystniej kszta³towa³y siê obie grupy wskaŸników przedstawiaj¹cych stopieñ realizacji celów produkcyjno-ekonomicznych i ekologicznych w gospodarstwie specjalizuj¹-

) 3 0 0 2 - 1 0 0 2 t a l z e i n d e r

œ ( e n j y c k u d o r p i k i n

Ÿ a k s w e n a r b y W . 2 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Kierunekprodukcijwgospodarstwie a

k e l m a j c k u d o r

p tucztrzody j e n w e l h

c towarowa a n n il

œ o r a j c k u d o r p :]

R U a h / K P N g k [ e n l a r e n i m e i n e

¿ o w a N–N

P

– 2O5

K

– ₂O O a C

–ak³adynaœrodkiochronyroœiln[z/³haUR] NZakupmateira³usiewnego[z/³haUR]

] a h /t d [ w ó d o

³ p o i m e i z y n o l

P–zbo¿aogó³em, a c i n e z s p : m y t wiemniaki z

–burakicukrowe

–lonwjednostkachzbo¿owych[.jzb/.haUR] Polniczaprodukcjatowarowa[z/³haUR,]

Rwtym:produkcjaroœilnna a c ê z r e i w z a j c k u d o r

pwybranychproduktów

¿ a d e z r p

S–mleko[/lhaUR]

] R U a h / g k [ y w o z r p e i w c e i w y

¿

–¿ywiecbydlêcy[kg/haUR]

–sprzeda¿zbó¿[kg/haUR]

–

7 2 155

8 23 479 195 0 8

9 , 5 40,9 4276 1 4 51,7 6052 6140 1912 4

5 5 3 4–

4 7 134

9 6 178

9 22

–6 7 53 3

8 , 6 4–

–– 4 , 7 4141 587

4 5 0 5

–26 2 1–

–

2 75 56 1 12 2 191

5 1

2 , 1 35,7 2150

–3,6 3414 1953 1 6 414

9 80 541 1 .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



cym siê w towarowej produkcji mleka, mimo relatywnie niskiego udzia³u Ÿród³a taniej paszy dla prze¿uwaczy jakim s¹ trwa³e u¿ytki zielone. Przedstawiona analiza ma charakter uproszczony i uwzglêdnia tylko wybrane, zdaniem autora, najwa¿niejsze wskaŸniki œwiadcz¹ce o stopniu zrównowa¿onego rozwoju oraz o zwi¹zkach gospodarstwa z otoczeniem. Badane gospodar-

t a l z e i n d e r

œ ( ij c k u d o r p u k n u r e i k d o i c

œ o n

¿ e l a z w e n z c i m o n o k e i k i n

Ÿ a k s w e n a r b y W . 3 a l e b a T001-2003) 2

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Kierunekprodukcij

e i w t s r a d o p s o g w

a j c k u d o r

pmleka tucz y d o z r thlewnej c

a w o r a w o trodukcja proœilnna

j e z c r a d o p s o g i c

œ o n l a

³ a i z d z y d o h c o

Dnagospodarstwo[z]³

–na1haUR[z]³

–osztyprodukcijrolniczej Knagospodarstwo[z]³

–na1haUR[z]³

–adwy¿kabezpoœrednia Nnagospodarstwo[z]³

––na1haUR[z]³ e i n d e r

œ o p y t z s o

K–nagospodarstwo[z]³ ]³ z [ R U a h 1 a n

–ochódrolniczy(DRN) D–nagospodarstwo[z]³

³ z w R U a h 1 a n

–na1osobêpe³nozartudnion¹[z]³

–dzia³dochodurolniczegowsrtukturzedochoduosobistego[%] Uelacjadochodurolniczegonaosobêpe³nozartudnion¹do Rprzeciêtnegowynagrodzeniawgospodarcenarodowej

æ a k s y z u e

¿ o m a r ó t k , h c y n o i n d u rt a z o n

³ e p b ó s o a b z c i

Lwynagrodzeniezapracêrówneprzeciêtnemuwynagrodzeniu j

e w o d o r a n e c r a d o p s o g w

1 3 9 8 3 2 6354

8 4 4 2 3 863

3 8 4 6 0 2 5491

6 6 0 3 61677

7 1 4 3 4 1 3814

9 8 1 5 684,0

5 5 , 2

0 6 , 5

3 8 5 9 6 1 5615

0 7 8 3 51784

3 1 7 5 1 1 3831

2 7 5 2 62071

1 4 1 3 51760

4 3 5 7 2 83,8

8 0 , 1

8 0 , 2

6 3 5 0 82301

0 6 4 2 1 356

6 7 0 8 61945

3 0 3 3 3 951

3 7 7 4 3 994

2 2 1 3 1 70,4

1 5 , 0

6 3 , 1 .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



ij c k u d o r p h c a k n u r e i k h c y n

¿ ó r o w t s r a d o p s o g e n z c i g o l o k e i k i n

Ÿ a k s w e n a r b y W . 4 a l e b a

Tœredniezlat2001-2003) (

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Kierunekprodukcij

e i w t s r a d o p s o g w

a j c k u d o r

pmleka tucz y d o z r tlewnej h c

a w o r a w o trodukcja proœilnna

] a h / g k [ ) w y

³ p d o

– w y

³ p o d ( N o d l a

SaldoP(dop³yw–odp³yw)[kg/ha] SaldoK(dop³yw–odp³yw)[kg/ha]

SaldobliansuglebowejsubstancijorganicznejwtsuchejmasynahaGO Sndekspokryciaglebyroœilnnoœci¹

I

4 , 1 36,9

7 , 3 1,25 05,6 3

2 , 9 517,9

1 , 8 1,35 058,1

1 , 9,1 8

–1,3 1

–0,08 2 , 1 4 .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



stwa posiada³y wiele cech charakterystycznych dla wiêkszych obszarowo gospodarstw rolni- czych Lubelszczyzny, specjalizuj¹cych siê w typowych dla regionu kierunkach produkcji.

Podsumowanie

Porównanie gospodarstw o ró¿nych kierunkach produkcji z punktu widzenia mo¿liwoœci rozwoju zrównowa¿onego, oparte na wykorzystaniu syntetycznych wskaŸników pog³êbia i obiektywizuje ocenê.

W analizie nie uwzglêdniono dop³at bezpoœrednich, gdy¿ w okresie badañ jeszcze one nie obowi¹zywa³y. Badania potwierdzi³y opiniê, ¿e relatywnie naj³atwiej zrealizowaæ mo¿na kon- cepcjê rozwoju zrównowa¿onego w gospodarstwach, specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka.

Gospodarstwa ukierunkowane na tucz trzody chlewnej, intensywnie prowadzone, mog¹ stwarzaæ zagro¿enia dla œrodowiska przyrodniczego. Natomiast w gospodarstwie o towarowej produkcji roœlinnej, szczególnie ekstensywnie prowadzonym, o niskiej intensywnoœci organi- zacji nie mo¿na by³o uzyskaæ zadowalaj¹cego poziomu realizacji celów ekonomicznych. Pojawi-

³y siê równie¿ zagro¿enia ekologiczne, wskazuj¹ce na mo¿liwoœæ wyst¹pienia degradacji poten- cja³u produkcyjnego poszczególnych gospodarstw.

Literatura

Borys T. 1999: WskaŸniki ekorozwoju. Wyd. Ekonomia i Œrodowisko, Bia³ystok, z.120/1, ss.275.

Faber A. 2001: WskaŸniki proponowane do badañ równowagi rozwoju rolnictwa. Frag. Agronom., Pu³awy, 1(69), 31-44.

Kopiñski J. 2002: Porównanie wskaŸników rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw o ró¿nej intensywnoœci produkcji rolniczej. Rocz. Nauk Rol., ser. G, t.89, z.2, 66-72.

Kuœ J., Krasowicz S. 2001: Przyrodniczo-organizacyjne uwarunkowania zrównowa¿onego rozwoju gospo- darstw rolnych. Pam. Pu³., z.124, 273-288.

Krasowicz S. 2004: Znaczenie oceny ekonomicznej w badaniach rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA, Warsza- wa–Poznañ–Pu³awy, t. VI, z.5, 57-62.

Maækowiak Cz. 1997: Bilans substancji organicznej w glebach Polski. Biul. Informacyjny IUNG Pu³awy, 5, Runowski H. 2000: Zrównowa¿ony rozwój gospodarstw i przedsiêbiorstw rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA,4-5.

Warszawa–Poznañ–Zamoœæ, t. 2, z.1, 94-102.

Summary

The paper deals with the comparison between three farms with different production specialisation and identifies the potential for their sustainable development. The analysis was based on the three-year averages (data from the years 2001-2003). There was an example of a simplified methodology taking into account the indicators that affect meeting production, economic and ecological goals. It was concluded that production specialisation and the potential for achieving the selected groups of goals were related. The objectives of sustainable development were most completely met on a dairy farm. Agricultural crop farms, run extensively appeared to have the least potential for achieving economic goals.

Adres do korespondencji prof. dr hab. Stanis³aw Krasowicz Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Czartoryskich 8 24-100 Pu³awy tel. (0 81) 886 34 21 w. 275 e-mail: sk@iung.pulawy.pl