Adam Mickiewicz w świetle listów Ludwika Platera

Zbigniew Sudolski

Adam Mickiewicz w świetle listów

Ludwika Platera

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 2, 91-96

ADAM MJCKIEWICZ W ŚWIETLE LISTÓW LUDWIKA PLA.TERA

Wśród rę k o p isó w k ra k o w s k ie j B i b l i o t e k i C z a r to r y s k ic h z a c h o ­ w ał s i ę cenny f a s c y k u ł z a w ie r a ją o y k i l k a d z i e s i ą t l i s t ó w Ludwi­ k a P l a t e r a (1 7 9 4 -1 8 4 6 ) p is a n y c h od r . 1804 do k s . Adama C z a r­ t o r y s k i e g o i je g o s e k r e t a r z y t H i p o l i t a B ło tn ic k ie g o i K a ro la S ie n k ie w ic z a (sy g n . 5 5 1 1 ). A u to r t y c h l i s t ó w b y ł synem o s t a t ­ n ie g o p o d k a n c le rz e g o l it e w s k ie g o K a z im ie rz a K o n sta n te g o P l a t e ­ r a . Od r . 1805 b y ł w iz y ta to re m s z k ó ł U n iw e rs y te tu W ile ń s k ie g o , n a s tę p n i e ja k o uczo ny g e o g ra f i l e ś n i k spraw ow ał i n s p e k c j ę n ad la s a m i rządow ym i, w re s z o ie o b d arzo n y z o s t a ł g o d n o ś c ią s e n a t o r a 1 k a s z t e l a n a K ró le s tw a P o ls k ie g o . W r . 1831 b y ł p r z e d s t a w i c i e ­ lem r z ą d u p o w stań czeg o w P a ry ż u , n a s tę p n i e b r a ł żywy u d z i a ł w ż y c iu e m i g r a c j i p o p o w stan iow ej ja k o p u b l i c y s t a o o r i e n t a c j i m o n a r c h is ty c z n e j i w ic e p re z e s T ow arzystw a L i te r a c k i e g o . Pod k o n ie c ż y c ia o s i a d ł w swych d o b ra c h w Poznańskiem . K o re sp o n d e n c ja Ludwika P l a t e r a z k s . Adamem C z a r to r y s k im , p raw ie n ie z a u w a ż o n a d o tą d p r z e z b a d a c z y , p r z y n o s i n ie z w y k le cen ny m a t e r i a ł d l a h i s t o r y k a ż y c ia p o lity c z n e g o i k u l t u r a l n e g o e m i g r a c j i XIX w / Czynny u d z i a ł a u t o r a l i s t ó w w i n s t y t u c j a c h e m o g r a c y jn y c h ,ja k i n azw isk o a d r e s a t a k o r e s p o n d e n c ji z a p e w n ia ­ ł o j e j w yjątkow o s i l n y zw iązek z życiem p o la k ic h uchodźców .

92

-Wśród l ic z n y c h r e l a o j i p r z e s y ła n y c h k s . Adamowi lu b je g o s e k r e ­ ta rz o m w zm ianki o M ic k ie w icz u z a jm u ją n i e p o ś l e d n ie m ie js c e . N a j c z ę ś c i e j do b e z p o ś r e d n ic h k o n tak tó w lu d w ik a F l a t e r a z p o e tą d o o h o d z iło n a z e b r a n ia c h Tow arzystw a l i t e r a c k i e g o w P a ry żu lu b s p o tk a n i a c h to w a rz y s k ic h (n p . n a s ł y n n e j u c z c ie u J a n u s z k ie w i­ c z a ) , j a k św ia d c z ą o tym z a p is y E u sta c h e g o J a n u s z k ie w ic z a i L e o n a d ra N ie d ź w ie o k ie g o .2

R e la c je Ludwika P l a t e r a o M ic k ie w ic z u k o n c e n tr u ją s i ę głów­ n i e w okół dwu z a g a d n le ń s p ie r w s z ą g ru p ę wzmianek tw o rz ą f r a g ­ m enty l i s t ó w z k w ie tn ia 1 m aja 1833 r . d o ty c z ą c e d z i a ł a l n o ś c i p u b l ic y s ty c z n e j p o e ty , a z w ła sz c z a w ychodzącego wówczas " P i e l ­ grzym a P o ls k ie g o " , d ru g ą a a ś r e l a c j ę o form ow aniu s i ę K oła To- w lańczyków z d r u g i e j połowy s i e r p n i a 1841 r .

P ie rw sz e w zm ianki o M ick iew iczu p o j a w ia j ą s i ę ju ż w l i s t a c h z 11, 15 i 25 m arca 1833 r . a d o ty c z ą p r o je k tu podróży p o e ty do Rzymu, je g o l i s t u do J . U. N iem cew icza o ra z p r o p o z y c ji z a ­ p o z n a n ia M ic k ie w ic z a z t r e ś c i ą w ypow iedzi L orda Durh [amen] , 3

4 k w ie tn ia 1833 r* b i e r z e M ic k ie w icz u d z i a ł w z e b r a n iu To­ w a rz y stw a L i te r a c k i e g o , n a którym dyskutow ano spraw ę p r o j e k t o ­ wanego pism a w ję z y k u f ra n c u s k im . P o e ta p o p a rty p r z e z M onta-

le m b e r ta w y p o w ie d z iał s i ę z a zdeoydow aną l i n i ą p o l i t y c z n ą p i s ­ m a, k t ó r e w inno s i ę s t a ó o f lo ja ln y m d z ie n n ik ie m wygnańców w s z y s tk ic h k rajó w w a lc z ą c y c h o w olność* P rzeoiw ko t a k i e j k o n - o e p a j i p ism a w y p o w ie d z ie li s i ę D em biński i M orozew icz, w ią ż ąc go w y łą c z n ie ze sp ra w ą p o l s k ą . Oto j a k z e b r a n ie powyższe r e l a ­ c jo n o w a ł Ludwik P l a t e r w l i ś o i e z 5 k w i e tn i a 1833 r . :

" P rz e d s ta w io n y z o s t a ł n a tym Tow. L i t . p r o j e k t ż u r n a l u f r a n ­ c u s k ie g o ; b y ł n a p o s ie d z e n iu obecnym M o n talem b ert i M ic k ie w ic z , i o ś w ia d c z y li z d a n ie , że nam t r z e b a w tym p iśm ie o tw o rzy ć kon­ f r a t e r n i ę z Niemcami, W łocham i, H iszp an am i i w s z y s tk im i lu d am i w o ln o ś c i p rag n ący m i - a l i a s z r o b ić j o u m a l p ro p ag a n d y . P ro p o ­ n o w a li p ró c z te g o ty g o d n io w ą p u b l i k a c j ę [*•••*] a poniew aż d l a n i e j t r z e b a fu n d u sz u ro c z n e g o 15*000 f r . i k au c.lę 24*000 -w ię c zrobim y t a k , że j e ż e l i z a m ie s ią c t e n fu n d u sz s i ę n i e z n a j d z i e , t o Tow arzystw o o d s t ą p i p r z e d s i ę w z ię c ia . Ze s i ę n i e z n a j d z i e t o pewne".^

93

-Po t e j r e l a c j i z p o s ie d z e n ia T ow arzystw a L ite r a c k ie g o n a s tę p u ­ j ą ju ż w l i s t a c h kw ietn io w yo h w zm ianki o wychodzącym w ła ś n ie " P ie lg rz y m ie P o ls k im " . 12 k w ie tn ia P l a t e r p i s a ł :

" A rty k u ły " P ie lg rz y m a " s ą dow odem ,jaka j e s t te n d e n c ja M onta- le m b e r t, z któ rym ś c i ś l e j e s t p o łą c z o n y M ic k ie w ic z " .

A w drugim l i ś c i e pisanym te g o d n ia dodaw ał:

" A rty k u ły " P ie lg rz y m a ” s ą M ic k ie w ic z a . B ie d a , że G en iusz może być razem w a ria te m " .^

N a jw ięk sze z a in te r e s o w a n ie P l a t e r a wzbudza a r t y k u ł o g ło s z o ­ ny w 4 p ó ła r k u s z u " P ie lg rz y m a P o ls k ie g o " p t . "0 o b o j ę t n o ś c i p o l i t y c z n e j ze w zg lęd u n a obecne p o ło ż e n ie spraw y o j c z y s t e j i o n a s z y c h s tr o n n ic tw a c h p o l it y c z n y c h " , k tó re g o a u to rs tw o p r z y ­ p i s u j e P l a t e r M ic k ie w icz o w i. W l i ś c i e z 6 m aja d o n o s ił .

"Posyłam y K s f i ę o i u ] 4 - t y num er " P ie lg rz y m a " . A rt [ y k u łl "0 o b o j ę t n o ś c i" ma być Domeyki, j a rozum iem , że M ic k ie w ic z a . P l i c h t a ch ce o d p o w ie d z ie ć " .

Spraw a owego a r t y k u ł u i o d p o w ied zi pow raca je s z c z e w l i ś c i e z 12 m a ja , w który m P l a t e r d o n o s i k s . C z a rto ry s k ie m u , i ż p o l e ­ m ika z po g ląd am i M ic k ie w icz a u k aże s i ę w n a jb liż s z y m num erze c z a s o p is m a " F e n ik s " ( n r 5 ) . 7

N a jc ie k a w sz e je d n a k r e l a c j e o M ic k ie w icz u p r z e s y ł a P l a t e r z S t . G erm ain en la y e do baw iącego n a w a k a c ja c h w Luc s u r Mer (C a lv a d o s ) k s . Adama C z a r to r y s k ie g o w s i e r p n i u 1841 r . J e s t t o przełom ow y o k re s w ż y c iu e m i g r a c j i p a r y s k i e j , o k re s k s z t a ł t o ­ w a n ia s i ę u g ru p o w an ia Towiańczyków. L i s ty P l a t e r a d o s k o n a le o d d a ją a tm o s fe r ę ta m ty c h d n i i c h a r a k t e r y z u j ą r o z t e r k ę duchową p o e ty . 12 s i e r p n i a 1841 r . Ludwik P l a t e r d o n o s ił : " P i s a ł w c z o ra j do K s ię c ia p . C e z a ry [ P l a t e r 3 f j a d z iś p i ­ s z ę w r z e c z y , k t ó r a je g o i m nie w ię c e j tym d z iw i, że j e j w cale n i e rozum iem y. - Byłem d z i ś u M ic k ie w ic z a d l a p o s ły s z e n ia [ i J z u s t je g o w iad o m o ści, o k t ó r e j od d n i k i l k u mówią. Z n a laz łem go z tw a rz ą r o z p r o m ie n io n ą , duchem w zniesionym 1 n a d z w y c z a jn ie w z ru sz o n e g o . O z n a jm ił m i, że s i ę n i e s z c z ę ś c i e n a s z e k o ń c z y , że Bóg cud d l a n a s o b ja w ia i że t e n cud j e s t w ię k szy ja k w s z y s t­ k i e in n e od zm a rtw y ch w sta n ia J e z u s a , że t o j e s t r z e c z ą n i e

-chybną» i ż powrócimy do k ra ju » że b ę d z ie w s t r z ą ś n ie n i e we F ra n ­ c j i » ż e my s i ę do n ic z e g o m ie sz a ć n i e powinniśm y i t y l k o c z e k a ć c i e r p l i w i e mamy z d a rz e n ia » k t ó r e w k ró to e n a s t ą p i . Na czym t o w sz y stk o s i ę z a s a d z a n i e wiem» a l e M ick iew icz z ta k im o tym mó­ w i przekonaniem » j a k gdyby m ia ł o b ja w ie n ie z g ó r y . Mówię K s ię - o i u t a k ja k sły sz a łe m * W ytłumaczyć s o b ie r z e c z y n i e mogę* U n a s w sz y stk o s i ę n a dw ie p o d z i e l i ł o o p i n i e . J e d n i n i e w ie rz ą » d r u ­ dzy s ą z e le k tr y z o w a n i. C i co we śro d k u s t o j ą tło m a c z ą so b ie » że t o j a k a ś wiadomość o s p is k u mającym wybuchnąć w P e te rs b u rg u » k t ó r a t u do kogoś p r z y s z ł a . Czy K s ią ż ę n i e ma j a k i e j w t e j m ie ­ r z e wiadomość i ? n , 8

To samo z a n ie p o k o je n ie przem ian am i duchowymi zach o dzącym i w ł o n i e e m ig r a c ji» u z u p e łn io n e ju ż n ie c o b liż s z y m i sz c z e g ó ła m i» z n ajd u jem y w l i ś c i e n astępnym z 18 s i e r p n i a s

"N ie wiemy j e s z c z e , M. K siążę» j a k s i ę r z e c z p ro ro a tw a sk o ń ­ c z y . Zawsze je s z c z e w sz y stk o o k r y te j e s t m głą t a je m n ic y . Byłem o n e g d ą j u J a n u s z k ie w ic z a . Z n alazłem go j a k n a jm o c n ie j p rz e k o n a ­ nego i w ierząceg o » a t o t a k d a le c e » że o n ,c o n ig d y obowiązków k a t o l i k a n i e d o p e łn ił» s k ru s z o n y i porwany s i ł ą p rz s m a g a ją c ą s p o w ia d a ł s i ę i kom unikow ał. To samo z a p e w n ia ł mnie» że u c z y n i ł i S o b a ń sk i.9 M ic k ie w icz w y je c h a ł n a w ie ś . Zawołany p r z e z n ie g o Z a l e s k i Bohdan» z d z iw io n y j e s t j a k my. J e s z c z e n i e m ógł mówić z M ickiew iczem sam n a sam. M ia ł t o u s k u te c z n ić w c z o r a j. Zobaczymy j a k i te g o w id z e n ia s i ę b ę d z ie s k u te k . P rz y b y ł z B e l g i i R o te r - mund10 i o św ia d c z a , ż e t r z e c h ja s n o w id z ą c y c h podobne o b jaw ia z d a rz e n ia » a l e z a p rz e c z a b o sk o ść o b ja w ie n ia i w sz y stk o p r z y p i ­ s u j e magnetyzmowi» w k tó re g o w ie rz y . M ick iew icz p r z e c iw n ie z a ­ pewnia» że to» co w ie o p r z y s z ł o ś c i n a s z e j l e p s z e j» ma z poda­ n i a c z ło w ie k a n i e śp ią c e g o » o zło w iek a» k tó rem u on» M ic k ie w ic z , n i e w a rt j e s t ro z w ią z a ć rzem yka od obuw ia. Słowem» że w sz y stk o z a s a d z a s i ę n a b e z p o ś re d n io boskim o b ja w ie n iu . P rzy t a k i c h c i ą g ­ ł y c h i je d n o s ta jn y c h z a p e w n ie n ia c h » a p rz y tym w n ie p o d o b ie ń s tw a p r z e k o n a n ia s i ę o sp o so b ie » jak im t o o b ja w ie n ie i p r z e z kogo n a s t ą p i ł o » n i e p o z o s ta je nam» j a k c z e k a ć i m o d lić s i ę . W szelako t o r z e o z pewna» że j e ż e l i s k u te k oczekiw aniom n i e odpowie» l ę ­ k a ć s i ę t r z e b a b ę d z ie o z ł e s k u t k i d l a M io kiew io za i osób p ie rw - s z y c h u c z e s tn ik ó w ro z g ło s z o n y c h n a d z i e i . R e a k c ja m ogłaby być s tr a s z l i w ą » j e ż e l i s i ę w sz y stk o o każe być z łu d z e n ie m . Czekajm y w ięc i módlmy s i ę " . ^

N ie w ą tp liw ie n a jw ię c e j szczeg ó łó w z a w ie r a o s t a t n i l i s t w t e j s p ra w ie z 30 s i e r p n i a 1841 r . » p is a n y do Luo» l e c z powodu wy­ ja z d u a d r e s a t a p r z e s ła n y z powrotem do P a ry ż a t

-"Nie u s t a j e nad zw yczajne p o ja w ie n ie s i ę , o którym dwa r a z y do W, Ks, M ości p is a łe m . P rzy pierw szym j e j o k a z a n iu s i ę n i e można b y ło o b ro n ić s i ę od p o s ta w ie n ia s o b ie t e j a lt e r n a t y w y , a lb o t o j e s t s k u te k n a t c h n i e n i a , a lb o o b łą k a n ia umysłowego« z ' t r o s k l i w o ś c i ą zatem badałem c z y l i t o o b łą k a n ie n i e z a m ie n i s i ę w z u p e łn ą i n iezaw o d n ą r z e c z y w i s to ś ć . - D otąd n i c j e j n i e do­ wodzi« M ic k ie w icz j e s t zdrów z u p e łn i e , S o b a ń sk i n a j o t ę n i e

z m ie n ił s i ę , G ó re c k i t o samo. - Żadna z t y c h t r z e c h osób oszu kiw ać n i e j e s t w s t a n i e , w ięc o n i chyba s ą o szu k an i« - Ten co M iokiew iozow i s z c z ę ś liw y n a s z pow rót do k r a j u o b j a w ił , n a z y ­ wa s i ę T ow iański« J e s t t o s z l a c h c i c p o s e s jo n a t lit e w s k i« Od n i e j a k i e g o ju ż c z a s u z a g r a n i c ą w N iem czech, w A n g l i i i F ra n ­ c j i b a w ią cy . To co o b ja w ia ma m ieć s o b ie od kogoś in n e g o o b ja ­ wionym. W t r z e c h p ie rw s z y c h , k tórym s i ę u d z i e l i ł , t a k i e wzbu­ d z i ł p r z e k o n a n ie , ż e o p raw d z ie z a p o w ie d z ia n e j z d a rz e ń b y n a j­ m n ie j n i e w ą t p ią . J a k ic h sposobów u ż y ł z Sobańskim z G óreckim , n ie wiem. Co do M ic k ie w ic z a , m is ję sw o ją s t w i e r d z i ł nad zw y czaj­ nym i cudownym p raw ie w yleczen iem żony je g o , k t ó r a z n a jg w a ł­ to w n ie js z y c h napadów s z a le ń s tw a w je d n e j c h w i li u s p o k o jo n ą i w y le c zo n ą z o s ta ł a « Z d a rz e n ie t a k nad zw yczajn e n i e mogło n i e w zbud zić ró ż n e g o r o d z a j u uczuć« W iększość n i e w ie rz y i d rw i z M ic k ie w ic z a , i je g o wspólników « C i co w ie r z ą , d a l i dowody s k r u ­ chy i zm iany w p o stępow aniu« W szyscy c z e k a j ą sk u tk ó w « N ie k tó rz y l u b i ą w ykrzyw iać r z e c z i d o d a w a ć ,i z m ie n ia ć p o w ie rz e n ia « Do t y c h w ykrzyw ień i fak tó w n a l e ż ą w i e ś c i ja k o b y r z e o z z a d n i 10 b ę d z ie w szy stk im wiadoma i w s k u tk u s i ę okaże * że wrócim y do k r a j u a n i p r z e z a m n e s tię , a n i z b r o n i ą w r ę k u , że w k ró tc e w y j­ d z ie b r o s z u r a r z e c z tło m ao ząo eg o e t c « , e to « I l e s i ę o i s t o t n y c h T o w iań sk ieg o o b ja w ie n ia c h d o w ie d z ie ć mogłem, t w i e r d z i ont "że w o z a s i e , po lu d z k u mówiąc, n i e z b y t oddalonym n a s t ą p i w ie lk a w E u ro p ie z m ia n a, ż e p o w sta n ie c z ł o w i e k s i ł ą Ducha d z i a ł a j ą c y , k t ó r y t a k b ę d z ie mocny, ż e mu s i ę n i c n i e o p r z e ; ż e te n ż e wezwie Polaków do w s p ó ł d z i a ł a n i a , że s i ę porozum ie z O j­ cem Św iętym , k t ó r y mu p o b ło g o s ła w i; że Moskwa b ę d z ie p o n iż o n a , a P o ls k a z b r o n i ą w r ę k u p rz y w s p ó ł d z ia ł a n i u F r a n c j i , n ie p o d ­ l e g ł o ś ć sw o ją o d z y sk a » t e « , e t c . j ż e M ic k le w io z , S o b a ń sk i i Gó­ r e c k i b ę d ą m i e l i s o b ie u d z ie lo n e p ism o , k t ó r e względem t y c h za­ p o w ie d z ia n y c h z d a rz e ń b ę d ą u p o w a ż n ie n i ok azać n ie k tó ry m z a u f a ­ nym e t c / 5 Daj Boże żeby w sz y stk o n i e b y ło z łu d z e n ie m " .

-PRZYPISY 96

-1 Z w ró c iła n a n i ą o s t a t n i o uwagę M. D e ra ało w io z w “K ro n ice ży­

c i a i tw ó r c z o ś c i M ic k ie w ic z a " , M arzec 1832 - c z e rw ie c 1834,War­ szaw a 1966.

2 P o r, "Adama M ic k ie w icz a w sp o m n ienia i m y ś l i " , o p r . S t* P ig o ń , W arszawa 1958 s . 111, 114, 170, 3 P o r. "K ro n ik a" . . . s . 170, 171, 175-17 6. 4 B i b l i o t e k a C z a r to r y s k ic h r k p . 5511, s . 381, p o r . t e ż "K ro n i­ k a " . . . s . 181-183. 5 3 i b l i o t e k a C z a r to r y s k ic h s y g n . 5511, 8 . 390, 3 9 2 | p o r . "Kro­ n i k a " s . 187. ^ B i b l i o t e k a C z a r to r y s k ic h s y g n . 5511, s . 4 1 8 ; p o r . "K ro n ik a " s . 196, 199. 7 P o r. "K ro n ik a . . . " s . 2 0 2 , 2 06. 8 B i b l i o t e k a C z a r to r y s k ic h s y g n . 5511, s . 5 5 9 -5 6 0 . 5 C h od zi zapewne o Iz y d o ra S o b a ń sk ie g o (1 7 9 6 -1 8 4 7 ) z P o d o la , u c z e s t n i k a p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o , p o z o s ta ją c e g o n a e m i g r a c j i w b l i s k i c h s to s u n k a c h z M ick iew iczem .

^ C h o d z i zapewne o k tó r e g o ś z 3 synów d e p u ta t a w o ły ń sk ie g o R ot- te rm u n d a : M o d esta, W alerego i S y l w e s tr a , k tó r z y po p o w s ta n iu e m ig ro w a li z k r a j u i po lio z n y c h p rz y g o d a c h o s i e d l i w B e l g i i

(H. B łędow ska, "P am iątk a p r z e s z ł o ś c i " , W arszawa 1 9 6 0 ).

1i B i b l i o t e k a C z a r to r y s k ic h s y g n . 5511, s . 5 6 1 -5 6 2 .

y2 .n t o n i G ó re c k i (1787-1861 ) p o e ta , b a j k o p i s a r z . O f i c e r w ojsk K s ię s tw a W arszaw skiego, u c z e s t n i k p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o w r a n ­ dze p u łk o w n ik a , n a e m i g r a c j i p o z o s ta w a ł w b l i s k i c h s to s u n k a c h z M ickiew iczem .