Wstęp do prawoznawstwa Podstawy prawoznawstwa: materiał na ćwiczenia
Przemysław Kaczmarek
Prawoznawstwo jako postać kompetencji
komunikacyjnej.
1. Wymiar językowy.
2. Wymiar instytucjonalny (kulturowy).
3. Wymiar etyczny.
„Dlaczego tak trudno porozumieć się z
drugim człowiekiem? To nieprawda, że aby zrozumieć drugiego człowieka, wystarczy chcieć. Do tego, aby zrozumieć, potrzeba jeszcze czegoś więcej. Ale czego? Właśnie czego?
J. Tischner, Wędrówki w krainę filozofów, Znak
„Na kompetencję komunikacyjną w zakresie tekstów prawnych składa się nie tylko znajomość wyliczonych rodzajów reguł, ile umiejętność praktycznego posługiwania się nimi (…) Niekiedy warunkiem koniecznym umiejętności (…) jest dysponowanie odpowiednią wiedzą przedmiotową. Wiedza przedmiotowa, o którą tu chodzi, obejmuje m.in. znajomość systemu wartości przyjętego przez prawodawcę lub akceptowanego przez
społeczeństwo poddane danemu systemowi prawa, wiedzę o całokształcie regulacji prawnej, wiedzę o pewnych faktach, procesach i prawidłowościach społecznych itp.”.
T. Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Kraków 1986.
Uzasadnienie wyboru
językowego obrazu prawa.
rozstrzygnięcia o charakterze
ontologicznym i epistemologicznym.
1.Język a rzeczywistość
„W mym przekonaniu jest tak, że język prawny pełni dwojaką rolę w stosunku do otaczającej nas
rzeczywistości. Z jednej strony tworzy pewne normatywne stany rzeczy, co w mniejszym lub większym stopniu
kształtuje i wpływa na zjawiska życia społecznego, ale z drugiej odtwarza (odzwierciedla) pewne właściwości
otaczającej nas rzeczywistości. To odtwarzanie nie
ogranicza się jedynie do odzwierciedlania świata zjawisk przyrodniczych (…), ale także obejmuje sferę zjawisk
społecznych. Odzwierciedla on na przykład rozmaite sposoby myślenia o otaczającym świecie, ujęte w systemy, teorie filozoficzne, polityczne, społeczno- ekonomiczne, etc.”.
R. Sarkowicz, Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Kraków 1995.
„Mieszkańcami świata prawnego nie są ludzie, lecz podmioty prawa. Różne gałęzie prawa
przyznają podmiotowość, a więc bytowanie w tym świecie rozmaitym tworom. Są wśród nich dla prawa cywilnego osoby prawne i osoby
fizyczne, dla procedury administracyjnej organy administracji i strony, dla prawa finansowego podatnicy, płatnicy itd.”
T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a obraz świata, w: Prawo w
zmieniającym się społeczeństwie. Księga jubileuszowa Profesor Marii Boruckiej-Arctowej, Kraków 1992.
Język prawny to ten, w którym
formułowane są teksty obowiązującego prawa”.
Język prawniczy to język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach związanych z prawem.
Język prawny, język prawniczy: język naturalny a język sztuczny.
2. Język prawny a język
prawniczy.
3. Pojęcia prawne a pojęcia
prawnicze.
Podział nauk prawnych.
- przedmiot badań,
- podejście badawcze,
- podstawowe problemy.
Nauki szczegółowoprawne
(dogmatyczne).
Filozofia prawa, teoria prawa, ogólna refleksja nad prawem
- przedmiot badań (rozum teoretyczny i rozum praktyczny, hard cases, sfera
publiczna),
- cel badań,
- podejścia badawcze.
Nauki ogólnoteoretyczne.
- przedmiot badań,
- podejście badawcze.
Nauki pomocnicze.
Nauki historycznoprawne.
Opisowy czy optymalizacyjny charakter twierdzeń formułowanych w
prawoznawstwie.
Podstawowe problemy prawoznawstwa.
Funkcje i problemy nauki
prawa.
1. Kryteria podziału prawa na gałęzie: przedmiot regulacji, podmiot regulacji, metoda regulacji.
2. Prawo prywatne a prawo publiczne.
- kryteria podziału,
- opozycja prawdziwa czy fałszywa? Argumenty
„za” i „przeciw”.
3. Prawo materialne a prawo proceduralne.
- kryteria podziału,
- opozycja prawdziwa czy fałszywa?
Gałęzie prawa
1. Płaszczyzna językowo-logiczna.
2. Płaszczyzna socjologiczna.
3. Płaszczyzna psychologiczna.
4. Płaszczyzna aksjologiczna.
Wielopłaszczyznowość prawoznawstwa.
1. Integracja wewnętrzna: przykłady, przedmiot, cel.
2. Integracja zewnętrzna prawoznawstwa:
przykłady, przedmiot, cel.
Integracja wewnętrzna i
zewnętrzna prawoznawstwa.
1. Norma prawna i przepisy prawne: kryteria rozróżnienia:
- kategoria tekstowa i pozatekstowa,
- wewnętrzny i zewnętrzny punkt widzenia.
Norma prawna.
2. Norma moralna a norma prawna: kryteria rozróżnienia:
- stopień formalizacji,
- obowiązywanie,
- sankcja,
- charakter.
3. Norma prawna.
- struktura normy prawnej: zakres
zastosowania, zakres normowania, adresat.
- koncepcja norm sprzężonych: norma sankcjonowana i norma sankcjonująca.
4. Rodzaje norm prawnych.
norma ogólna (generalna) i indywidualna,
- norma konkretna i abstrakcyjna,
- norma kompetencyjna,
- normy programowe.
Obowiązywanie norm
prawnych: koncepcje.
- została ustanowiona zgodnie z normami kompetencji i procedury prawodawczej,
- weszła w życie,
- należy do systemu prawnego
- nie została deregowana (uchylona),
- nie jest sprzeczna z innymi normami obowiązującymi,
- jeżeli jest sprzeczna z innymi normami, to obowiązuje, gdy nie traci mocy
obowiązującej na podstawie zastosowania reguł kolizyjnych
1. Obowiązywanie formalne (systemowe).
- obowiązuje, ponieważ jest stosowana,
- obowiązuje, ponieważ zyskała społeczną akceptację.
2. Obowiązywanie faktualne.
- obowiązywanie, ze względu na treść normy,
- uzasadnienie aksjologiczne (w ocenach moralnych).
3. Obowiązywanie aksjologiczne.
- została ustanowiona przez podmiot upoważniony do stanowienia normy,
- podmiot zdolny do wyegzekwowania stosowania normy.
4. Obowiązywanie tetyczne.
Obowiązywanie normy prawnej w czasie i w
przestrzeni.
Art. 88 Konstytucji RP ust 1 stanowi:
„Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie”.
Ust. 2:
„Zasady i tryb ogłaszania aktów
normatywnych określa ustawa”.
1. Początek obowiązywania.
- uchylenie aktu prawnego przez inny akt prawny (tzw. derogacja).
- moment wskazany w samym akcie prawnym.
2. Koniec obowiązywania normy prawnej.
- zasada terytorialności Art. 5 Kodeksu karnego
„Ustawę karną polską stosuje się do sprawy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa
międzynarodowa, której rzeczpospolita jest stroną, stanowi inaczej”
Ograniczenie tej zasady: eksterytorialność placówek dyplomatycznych państw obcych
- zasada podmiotowa
Art. 109 Kodeksu karnego
„Ustawę karną polska stosuje się do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą”.
3. Obowiązywanie normy
prawnej w przestrzeni.
Art. 3 Kodeksu Cywilnego
„Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”.
4. Zasada lex retro non agit
Przepisy prawne
- Przepisy prawne: nakazujące, zakazujące, dozwalające (uprawniające),
- Przepisy prawne: odsyłające (systemowo i pozasystemowo), blankietowe,
- Przepisy prawne: bezpośrednio wyznaczające zachowanie adresata, pośrednio wyznaczające zachowanie adresata,
- Przepisy prawne: bezwzględnie stosowane, względnie stosowane.
Definicje legalne,
Domniemania faktyczne, domniemania prawne,
- Klauzule generalne,
- Metaprzepisy, przepisy prawne drugiego stopnia: przepisy wprowadzające (mówiące o wejściu w życie), przepisy końcowe, przepisy przejściowe .
Rodzaje przepisów prawnych
Zasady prawa w ujęciu opisowym i dyrektywalnym.
Reguły, zasady (principles), wymogi polityki (policies).
Konflikt między zasadą a regułą.
Ważenie zasad.
Otwarta tekstowość.
Reguły pierwotne i wtórne (reguły uznania, reguły zmiany, reguły orzekania).
Zasady prawa.
„Zbiór uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych norm generalnych i norm
abstrakcyjnych wysłowionych w tekstach aktów prawotwórczych i nieuchylonych odpowiednim aktem derogacji, obowiązujących na określonym terytorium w określonych przedziałach
czasowych” A. Bator, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny.
System prawny jako konstrukt doktryny prawniczej.
- Obiektywizacja rzeczywistości prawnej.
- Postulat etyczny.
Pojęcie systemu prawa
Problem
multicentryczności
systemów prawnych
- umowy (traktaty) międzynarodowe,
- zwyczaj międzynarodowy,
- zasady ogólne prawa międzynarodowego.
1. Prawo międzynarodowe
-prawo pierwotne (traktaty założycielskie wraz załącznikami i protokołami) oraz
traktaty akcesyjne.
prawo pochodne (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje).
umowy międzynarodowe zawierzane przez UE z innymi podmiotami.
2. Prawo UE
konstytucja,
ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe i akty prawa europejskiego,
rozporządzenia,
akty prawa miejscowego.
3. Prawo wewnętrzne (krajowe)
„Zdepersonalizowany autor tekstu prawnego;
konstrukt teoretyczny, który prawnicy podstawiają w miejsce autora
autentycznego”.
A. Kozak, A. Bator, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny
1. Założenie metodologiczne.
2. Kategoria socjologiczna.
3. Aplikacja: reguły walidacyjne i reguły egzegezy (reguły interpretacyjne, reguły inferencyjne i reguły kolizyjne).
Pojęcie racjonalnego prawodawcy.
podstawa normatywna (prawo stanowione a prawo precedensowe),
pojęcie precedensu (de facto, de iure),
źródła prawa; zakaz tworzenia prawa przez sądy,
oddzielenie tworzenia od stosowania prawa.
Podział systemu prawnego: system prawa kontynentalnego a system common law: kryteria rozróżnienia
1. Zupełność systemu prawa (brak luk).
2. Niesprzeczność systemu (spójność).
Postulaty systemu prawa.
Pojęcie i rodzaje luk w prawie
(postulat zupełności).
„Powstaje na skutek porównania systemu empirycznego (istniejącego) z
projektowanym systemem prawa”.
1. Luka aksjologiczna (luka
pozorna).
wynik niedokończenia procesu legislacyjnego,
mimo zakończenia procesu legislacyjnego regulacja prawna danej kwestii pozostaje niekompletna.
2.Luka konstrukcyjna
(rzeczywista). Dwie postacie:
Usuwanie luk w prawie.
problem aktywizmu i pasywizmu prawniczego,
tworzenie a stosowanie prawa,
pojęcie nowości normatywnej.
1.Prawotwórstwo
Trzy etapy zastosowania analogi legis:
- ustalenie, że określony fakt, nie został unormowany przez przepisy prawne,
- ustalenie, że istnieje przepis lub grupa przepisów prawnych, która reguluje podobny stan faktyczny do rozpatrywanego w danym przypadku,
- wyciagnięcie konsekwencji z faktu prawnego unormowanego na fakt prawny nieunormowany.
Zasady zastosowania analogii legis:
- prawo karne,
- prawo podatkowe, - prawo cywilne.
2.Analogia legis jako wykładnia rozszerzająca.
Podstawa zastosowania analogii iuris:
- zasady prawne czy idee, na których opiera się prawo,
- miejsce analogii legis w ramach reguł egzegezy.
3.Analogia iuris jako wariant
wnioskowania indukcyjnego.
Reguły kolizyjne I
„Norma prawna wyprowadzona z aktu prawnego wydanego później wyłącza zastosowanie normy prawnej, z aktu
prawnego, wprowadzonego wcześniej”.
1. Chronologiczna reguła kolizyjna
„Norma prawna wyprowadzona z aktu wyższego rzędu wyłącza zastosowanie normy prawnej, wyprowadzonej z aktu niższego rzędu”.
2.Hierarchiczna reguła kolizyjna
„Norma bardziej szczegółowa wyłącza zastosowanie normy bardziej ogólnej”.
3. Zakresowa reguła kolizyjna
Reguły kolizyjne II
stopnia
Zagadnienia ogólne.
Wykładnia prawa
a) Teoria klaryfikacyjna
clara non sunt interpretanda,
bezpośrednie rozumienie przepisu
prawnego i pośrednie rozumienie tekstu prawnego,
b) Teoria derywacyjna.
omnia sunt interpretanda,
celem wykładni jest odtworzenie norm z przepisów prawnych.
1. Teorie wykładni prawa.
pojęcie racjonalnego prawodawcy,
aksjologia prawa,
rola interpretatora,
prawo w otoczeniu społecznym.
2. Ideologie wykładni prawa:
statyczna, dynamiczna:
Racje o charakterze lingwistycznym,
Racje o charakterze pozalingwistycznym.
3. Sytuacja wykładni a sytuacja
izomorfii.
Wykładnia autentyczna i legalna.
„Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez podmiot, który ustanowił dany przepis”.
Przykład wykładni autentycznej – definicje legalne.
„Wykładni legalnej dokonuje organ, który na mocy przepisów prawa ma kompetencję do dokonywania interpretacji przepisów prawnych”
Przykład: „wykładnia dokonywana przez Ministra Finansów na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej”
4. Rodzaje wykładni ze względu
na podmiot ją dokonujący
Wykładnia operatywna.
Wykładni dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracji).
Wykładnia operatywna ma charakter konkretny, a nie abstrakcyjny.
Wykładnia naukowa (doktrynalna).
Jest to wykładnia dokonywana przez dyskurs prawniczy, tj. środowisko
akademickie oraz znanych praktyków
praktyki prawniczej.
językowa, systemowa i funkcjonalna.
Kryterium rozróżnienia i relacje między metodami wykładni.
5. Metody wykładni prawa
A. Nakaz przestrzegania definicji legalnych.
B. Domniemanie języka prawnego.
C. Domniemanie języka specjalnego.
D. Domniemanie języka prawniczego.
E. Domniemanie języka potocznego (życia codziennego).
F. Dyrektywa, która zakłada, że w języku prawnym nie ma synonimów.
„W ramach danego aktu prawnego różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia”.
Podstawowe dyrektywy wykładni językowej.
G. Dyrektywa, która zakłada, że w języku prawnym nie ma homonimów.
„W ramach danego aktu prawnego tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń”.
H. Dyrektywa, która zakłada, że nie należy interpretować przepisów w taki sposób, aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne.
I. Dyrektywa, która zakłada, że jeśli
rozróżnień nie wprowadził prawodawca, to nie wolno tego dokonywać interpretatorowi.
A. Dyrektywa, która zakłada, że interpretator ustalając znaczenie tekstu prawnego ma
uwzględnić zasady prawa (europejskiego, konstytucyjnego, danej gałęzi prawa).
B. Dyrektywa, która zakłada, że nie wolno
interpretować przepisów prawnych w sposób prowadzący do powstania luk.
C. Dyrektywa, która zakłada, że nie wolno
interpretować przepisów prawnych w sposób prowadzący do rekonstrukcji norm sprzecznych z innymi normami.
Podstawowe dyrektywy wykładni systemowej.
D. Przepisy prawne powinny być
interpretowane z zachowaniem zasady hierarchiczności aktów prawnych , tj. z uwzględnieniem hierarchii źródeł prawa.
E. Dyrektywa argumentum a rubrica.
„Przepisy prawne należy interpretować, biorąc pod uwagę ich miejsce w
systematyce zewnętrznej i wewnętrznej aktu prawnego, chyba że ustalenia
uzyskane na podstawie innych dyrektyw
zgodnie wskazują, że usytuowanie przepisu jest wadliwe”.
A. Dyrektywa ratio legis.
„Interpretując przepisy prawne, należy brać pod uwagę cele regulacji prawnej”.
B. Dyrektywa, która zakłada, że interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne, ekonomiczne, do jakich doprowadzić może określona
interpretacja i wybrać taką, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych.
C. Dyrektywa, która zakłada, że interpretując przepisy
prawne należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności.
Podstawowe dyrektywy wykładni funkcjonalnej (celowościowej).
D. Dyrektywa preferencji.
„Jeżeli na gruncie wykładni językowej możliwe są różne warianty normy, to należy wybrać ten, który jest
najbardziej zgodny z przyjętymi regułami i ocenami społecznymi”.
E. Dyrektywa argumentum ad absurdum.
„Wykładni prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków; taki efekt wykładni należy odrzucić”.
F. Dyrektywa argument z konsekwencji (założenie o konsekwencji ocen prawodawcy).
G. Argument z komparastyki prawniczej.
Procedury wskazują:
Kolejność wykładni: językowa, systemowa, funkcjonalna.
Moment końcowy:
1) kończymy wykładnię, gdy wynik nie budzi wątpliwości albo
2) wykorzystujemy wszystkie dyrektywy i kończymy, gdy wyniki uzyskane po
zastosowaniu wszystkich są zbieżne.
Preferowane rozwiązanie drugie.
DYREKTYWY II-STOPNIA
Wykładnia stwierdzająca (literalna).
„Wynik zastosowania dyrektyw wykładni
systemowej oraz funkcjonalnej potwierdzają wynik wykładni oparty na metodzie językowej”.
Wykładnia zwężająca.
„Wynik zastosowania dyrektyw wykładni
systemowej oraz funkcjonalnej prowadzi do sytuacji, w której zawęża się zakres
zastosowania lub normowania oparty na metodzie językowej”.
6. Rodzaje wykładni ze względu na wyniki.
Wykładnia rozszerzająca.
„Wynik zastosowania dyrektyw wykładni systemowej oraz funkcjonalnej rozszerza zakres zastosowania lub normowania, jaki można ustalić na podstawie metody
językowej”.
Wnioskowania
prawnicze
1.Reguły egzegezy jako składnik dyskursu prawniczego.
2.Wnioskowanie a wykładnia prawa (różnica między regułami inferencyjnym a regułami interpretacyjnymi).
3. Problem konkluzywności reguł dyskursu prawniczego.
4. Założenie o konsekwencji ocen prawodawcy.
Wnioskowania prawnicze jako narzędzie argumentacji.
- argumentum a simili,
- argumentum a contrario,
- argumentu a fortiori.
Argumentacje oparte na założeniu o konsekwencji ocen prawodawcy:
a) Analogia legis.
- ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne,
- ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego,
przeniesienie konsekwencji z faktu unormowanego na rozpatrywany fakt nieunormowany.
b) Analogia iuris.
Argumentum a simili (tj. wnioskowanie z analogii lub podobieństwa)
Zabrania stosowania wnioskowania z podobieństwa. Nie można przenosić
konsekwencji z faktu unormowanego na fakt nieunormowany.
Wnioskowanie z przeciwieństwa
(argumentum a contrario).
a) a maiori ad minus wnioskowanie (z większego na mniejsze)
dotyczy sfery nakazów albo uprawień
Jeżeli obowiązuje norma nakazująca czynić coś więcej, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która nakazuje czynić mniej.
Jeżeli obowiązuje norma dająca uprawienie w
większym zakresie, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście
prawnym, która uprawnia w mniejszym zakresie.
Argumentum a fortiori.
b) a minori ad maius wnioskowanie (z mniejszego na większe)
dotyczy sfery zakazów.
Jeżeli obowiązuje norma zakazująca czynić mniej, to możemy wnioskować, że
obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która zakazuje czynić więcej.
STOSOWANIE PRAWA
1. Stosowanie prawa a tworzenie prawa.
2. Władza ustawodawcza, sądownicza, wykonawcza.
3. Akt stosowania prawa.
4. Abstrakcyjność prawa a indywidualność przypadków.
Zagadnienia ogólne.
1. Formalność prawa jako cecha prawa (procedury).
2. Formalizm prawniczy jako strategia stosowania prawa.
3. Formalizm prawniczy a intencjonalizm jako dwie strategie stosowania prawa.
Formalność prawa a formalizm prawniczy.
1. Sądowy model stosowania prawa.
- podmiot stosujący prawo nie pozostaje w żadnym stosunku służbowym czy
organizacyjnym wobec adresatów
wydawanej decyzji stosowania prawa.
- status podmiotu stosującego prawo
wyznacza roszczenie do: 1) bezstronności (w znaczeniu formalnym i materialnym), 2) obiektywizmu.
Modele stosowania prawa.
2. Kierowniczy model stosowania prawa.
- podmiot stosujący prawo pozostaje w stosunku organizacyjnym do adresatów wydawanej decyzji,
- podmiot stosujący prawo jest zaangażowany osobiście decyzją, jaką podejmuje,
- podmiot stosujący prawo podejmuje tę czynność na podstawie przyznanej
kompetencji.
1. Wybór przepisów prawnych.
2. Interpretacja wybranych przepisów prawnych.
3. Zebranie materiału dowodowego.
a) Zasada swobodnej oceny dowodów.
b) Legalna teoria dowodowa.
4. Subsumcja i kwalifikacja prawa
5. Ustalenie konsekwencji prawnych.
6. Tzw. sylogizm prawniczy.
Elementy decyzyjnego modelu stosowania prawa.
1.Style uzasadniania.
2. Pojęcie audytorium: uzasadnienie wewnętrzne i zewnętrzne.
Uzasadnienie decyzji.
„Ideologia stosowania prawa – całokształt
postulatów i ocen na temat tego, jak organy powinny stosować prawa, wraz z
ewentualnym uzasadnieniem teoretycznym formułowanych postulatów”
W. Gromski, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny.
Ideologie sądowego stosowania prawa.
1. Ideologia związanej decyzji stosowania prawa.
2. Ideologia swobodnej decyzji stosowania prawa.
3. Ideologia praworządnej decyzji stosowania prawa.
Rodzaje ideologii stosowania prawa.
1. Pytanie o wartości, jakie organ ma realizować.
2. Pytanie o rolę prawnika jako organu stosującego prawo.
3. Pytanie o przesłanki, jakie powinien uwzględnić organ stosujący prawo.
Kryteria rozróżnienia ideologii sądowego stosowania prawa:
Alternatywne metody rozwiązywania sporów.
1. Mediacje, arbitraż, negocjacje jako odpowiedź na wady systemu sądownictwa powszechnego?
2. Co proponują Alternatywne metody rozwiązywania sporów?
- elementy konsensualno-koncyliacyjne,
- rezygnację z konfrontacyjnego rozstrzygania sporu,
- postrzeganie drugiej strony konfliktu jako „partnera” do rozmowy, a nie „przeciwnika”,
- zarządzanie „konfliktami”,
- nowa rola prawnika, pełnomocnik procesowy i doradca,
- postawienie pytania, co stracę, jeśli nie osiągnę porozumienia?
Dostępność do prawa (faktyczność prawa a jego obowiązywanie).
Dyskrecjonalność prawnicza – z
perspektywy społecznej i instytucjonalnej.
Autonomia prawa: a) wobec polityki, b) moralności społecznej.
Polityczność prawa.
