Problem przydatności surowców ilastych rejonu Sandomierza dla ceramiki garncarskiej

(1)

Eugenia Fijałkowska, Jerzy

Fijałkowski

Problem przydatności surowców

ilastych rejonu Sandomierza dla

ceramiki garncarskiej

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 12, 339-367

1982

(2)

R ocznik M uzeum N arod ow ego w K ie lcach Tom X II, K rak ó w 1982

EUGENIA FIJAŁKOW SKA JERZY FIJAŁKOW SKI

PROBLEM PRZYDATNOŚCI SUROWCÓW ILASTYCH REJONU

SANDOMIERZA DLA CERAMIKI GARNCARSKIEJ

N apotykana przy pracach archeologicznych w ykopaliskow ych ceram ik a b a dana jest w św ietle dzisiejszych wym ogów petroarcheologicznych rów nież pod kątem rodzaju i pochodzenia surow ca ilastego, z którego w ykonano czerep 1. P osiada to n iebagatelne znaczenie przy próbach odtw orzenia szczegółów d aw nego osadnictw a, rozw oju rzem iosła oraz handlu, a w szczególności kieru n k ó w tra n sp o rtu i stosunków handlow ych z tere n am i sąsiednim i. Poza ceram iką g arn carsk ą te sam e k ry te ria m etodologiczne stosow ane są rów nież w stosunku do ceram iki budow lanej.

N iniejsze opracow anie o bejm uje w yniki trzyletniego okresu badań sk ał ila stych w ystępujących w rejonie S andom ierza (1974—1977 r.). B adania zapro gram ow ało M uzeum N arodow e w K ielcach, naw iązując w ten sposób bezpo śred n i k o n ta k t z P racow nią A rcheologiczną In sty tu tu H istorii K u ltu ry M ate rialn ej Polskiej A kadem ii N auk w Sandom ierzu, gdzie k ieru jący tą placów ką m gr A ndrzej Buko prow adził rów nolegle kom pleksow e badania ceram iki w y kopaliskow ej. P racę przed złożeniem do d ru k u recenzow ał prof, d r inż. S tefan Kozłowski.

P odejm u jąc rozpoznanie geologiczne surow cow e skał ilastych rejo n u S a n dom ierza, przebadano odsłonięcia, opisując je, p ro filu jąc i opróbow ując.

P ró b k i poddano analizie obejm ującej sk ład m ineralny , chem iczny i b ad an ia technologiczne. S tosując różne te m p e ra tu ry w ypalania uzyskiw ano k ształtki, k tó re mogą być porów nyw alne z czerepam i ceram iki w ykopaliskow ej przez za stosow anie opisu m akroskopow ego, składu m ineralnego, analizy chem icznej oraz analizy petrograficznej p ły tek cienkich w św ietle spolaryzow anym .

Ocena zaplecza surowcowego w zakresie przydatności skał ilastych do p r o dukcji garncarskiej w bezpośrednim obrębie m iasta Sandom ierza jest zagad nieniem istotnym z uw agi na p ra sta re dzieje m iejscowego osadnictw a o raz póź niejszą rolę, jak ą odegrał Sandom ierz pod w zględem polityczno-gospodarczym na ziem iach polskich.

1 A. Buko N iektóre a sp e k ty w spółczesnych badań nad zagadnieniem pocho

dzenia ceramiki z a b y tk o w e j, „K w artalnik H istorii Kultury M aterialnej” nr

(3)

340 Eugenia Fijałkowska, Jerzy Fijałkowski

Ju ż Gal Anonim określił tę osadę, jako „sedes regni principales” i dotyczyło to przełom u XI i X II w ie k u 2. Istniejące dokum enty pozw alają określić S an dom ierz jako m iasto lokacyjne już po 1286 ro ku 8, a o starożytności osady św iad czyć m ogą zapiski Ja n a Długosza, gdzie au to r przestrzegając zróżnicow anej term inologii łacińskiej nazyw a Sandom ierz „antiqua urbs”, aby następnie użyć słow a oppidum — m iasto, jem u współczesne 4.

BUDOWA GEOLOGICZNA

Okolica Sandom ierza położona w obrębie Wyżyn Śordkow om ałopolskich zn a jd u je się we w schodniej części W yżyny O patow skiej, zw anej rów nież W y żyną Sandom ierską. Jednostka ta w om aw ianej tu południow ej swej części pod w zględem geologicznym ma budowę siodłową i w obrębie s tru k tu r w głęb nych, przedczw artorzędow ych zbudow ana jest z tych sam ych w iekow o skał, co środkow y obszar Gór Św iętokrzyskich, a m ianow icie z utw orów w ieku sta- ropaleozoicznego 5.

Pow iązanie tektoniczne sandom ierskich stru k tu r paleozoicznych z Góram i Ś w iętokrzyskim i w ydaje się być bezpośrednie, a jedynie inne ukształtow anie te re n u i brak łańcuchow ych w zniesień spowodowane tu zostały okolicznością, że w obszarze opatow sko-sandom ierskim osady paleoizoiczne są inaczej w y kształcone niż na zachodzie i b ra k w nich sk ał tw ardych, odpornych na w ie trzen ie 6. Posiada to istotne znaczenie dla rozw oju zjaw isk geom orfologicznych, gdyż sprzyjało procesom denudacyjnym , stw arzając już w trzeciorzędzie w a ru n k i do w targnięcia m orza na speneplenizow any obszar. A brazja m orza m io ceńskiego spowodowała dalsze w yrów nanie terenów pomiędzy Sandom ierzem i O p a to w em 7.

Dzisiejsza W yżyna Sandom ierska w ym odelow ana została zasadniczo w luź nych u tw orach w ieku czwartorzędowego, tw orzących tu dość m iąższą po k ry wę na skałach paleozoicznych. Te ostatnie o dsłaniają się w sposób n atu ra ln y punktow o jedynie w zboczach dolin erozyjnych pod nakładem czw artorzędo wym . Pow ierzchnię tere n u p o k ry w ają gleby na lessach i wiążą się one z w y stę pow aniem tu lessu, k tó ry należąc do m łodych wiekow o utw orów geologicznych okolicy, wyciska piętno na krajo b razie w w yniku ch arak tery sty czn ej rzeźby,

W najbliższym otoczeniu Sandom ierza paleozoik starszy reprezen to w an y jest w yłącznie przez osady k am bryjskie, w ykształcone jako łu pk i ilaste z w k ład kam i łupków kw arcytow o-m ikow ych i piaskowców k w arcy to w y ch oraz zle pieńców 8. U tw ory te odsłaniają się na wschód od Sandom ierza w obrębie k ra

-2 E. Gąssowska Z problematyki badawczej wczesnośredniowiecznego Sando

mierza, „Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego”, t. 7, s. 62, K raków 1971.

3 Ibidem. '

4 J. Długosz Liber beneficiorum, t. II, s. 311—312, Kraków 1863.

5 Geomorfologia Polski, t. I, praca zbiorowa pod redakcją M. K lim aszew skie

go. Wyżyny Sląsko-Małopolskie — Przedgórze Wschodnie, w opracowaniu S. G ilew skiej, s. 306— 309, Warszawa 1972.

6 Ibidem. 7 Ibidem.

8 C. Żak Wstępne studium tektoniczne środkowego kambru Gór Pieprzowych,

„Z badań geologicznych Regionu Św iętokrzyskiego”, t. V, s. 13—14, Instytut Geologiczny, W ydawnictw a Geologiczne, W arszawa 1962.

(4)

Problem przydatn ości surowców ilastych rejonu Sandomierza... 341

wędzi erozyjnej zw anej G óram i Pieprzow ym i. W ychodnia skał k am b ry jsk ich ma tu długość 2,5 km.

Poza tere n em Gór Pieprzow ych podobne osady znane są ze zboczy doliny erozyjnej w e w siach K obierniki i C hw ałki oraz tw orzą odizolowaną w ychodnię na wzgórzu w P ączku (ryc. 1). W iek środkow okam bryjski łupków i piaskow ców Gór P ieprzow ych został udokum entow any paleontologicznie już w ub ie głym stuleciu e.

B ezpośrednio n a zw ietrzałych w stropie łup kach i piaskow cach k am b ru leżą w rejonie Sandom ierza żw irow iska ze skał m iejscow ych i odpowiadać m ogą one zlodow aceniu Günz, rep rezen tu jąc drugie kolejne oziębienie na ziem iach polskich. Ż w irow iska zachow ały się lokalnie i nie tw orzą w arstw y ciągłej. Na nich zalegają m u łk i lessowe, piaszczyste, w arstw ow ane i wreszcie piaski ze żw irem akum u lacji wodnolodowcowej, p rzy k ry te szarą gliną zwałową, zacho w aną obecnie niekom pletnie i zalegającą w strzępach. S trop tej gliny jest sil nie zw ietrzały, przem yty i zaw iera b ru k narzutniak ów .

Osady od m ułków lessowych po glinę zw ałow ą szarą obejm ują zlodow ace nie południow opolskie. G lina z b rukiem kam ienn ym w stropie znana jest z od słonięć przy to rac h kolejow ych pod G ierlachow em , ze stu d n i'k o p an y ch w po łudniow ej części wsi C hw ałki i z w ychodni na północnym zboczu doliny ero zyjnej w C hw ałkach. W ystępuje ona rów nież w P ączku (ryc. 1 ) 10.

O pisana seria osadów czw artorzędow ych określana jest w rejonie S ando m ierza jako p lejstocen starszy. Je s t on rozcięty erozyjnie i nakłada się na niego trzydziestom etrow ej grubości seria utw orów plejstoceńskich m łodszych, reprezentująca zlodow acenie środkow o- i północnopolskie n . J e s t to m iano w i cie znaczna seria piasków akum ulacji wodnolodowcowej ze żw irem , z położoną na nich gliną. L okalnie w stropie w ystępują osady zastoiskowe. Są to iły i m ułki notow ane rów nież jako w kładki w piaskach fluw ioglacjalnych i podścielają wówczas glinę. Je s t to w dalszym ciągu kom pleks osadów zlodowacenia środ-

kow op olsk ieg o12. 4

Piaski w arstw ow ane akum ulacji wodnolodowcowej są eksploatow ane w S an dom ierzu na Zaw ichojskim , odsłaniają się w K am ieniu P lebańskim za daw ną cegielnią, na K rakow skim Przedm ieściu, w trzech m iejscach na terenie wsi C hw ałki, w W ysiadłow ie i Rzeczycy I3.

Glina zn an a jest z G ierlachow a, K am ien ia Łukaw skiego i Plebańskiego, Mokoszyna, W ysiadłow a i Rzeczycy u .

Iły w arw ow e odsłaniają się na odcinku m iędzy G ierlachow em po

przysió-9 C. Żak, op. cit., s. 11—1 2.

10 E. M ycielska-D ow giałło Zarys stratygrafii osadów doliny W isły w n a w ią za

niu do b u d o w y geologicznej połu dniowej k ra w ę d zi W y ż y n y Sandomierskiej,

[w:] P rze w o d n ik X X X V I I I Z ja zdu Polskiego T o w a r z y s tw a Geologicznego, W arszawa 1965, s. 71— 75.

11 Ibidem.

12 M. Bielecka Szczegółowa - m apa geologiczna Polski, arkusz Sandomierz,

1 :50 000, Instytut Geologiczny, W ydaw nictw a Geologiczne, Warszawa 1969,

oraz arkusz Zawichost, 1966.

13 E. M ycielska-D ow giałło, op. cit.

14 W. Pożaryski Plejstocen w przełomie W is ły p rze z w y ż y n y południowopolskie,

(5)

342 Eugenia Fijałkowska, Jerzy Fi jałkowski

Ryc. 1. Mapa geologiczna okolic Sandomierza z obszarami w ystępow ania i m iejscami eksploatacji utworów ilastych

łek Doły, w Gołębiowie i na K rakow skim Przedm ieściu, a poza tym między C hw ałkam i i Rzeczycą oraz przy p rzy stan k u kolejow ym M etan (ryc. 1).

Opisane osady rozcięte są siecią dolin, k tó re p o kryw a następnie less zlo

dow acenia północnopolskiego 15. „ .

Less sandom ierski jest dw udzielny: starszy osadził się w stad iale n a js ta r szym (sandom ierskim ) i od lessu młodszego, pow stałego w stadiale głównym ,

oddziela go zw ykle gleba kopalna.

W wyższych p a rtia c h zboczy doliny ponad glin ą zw ałow ą odsłaniają się piaski ze żw irem akum ulacji wodnolodowcowej zlodow acenia środkow opolskiego i glina m orenow a zw iązana rów nież z tym glac jąłem 16.

W obrębie ta ra su zalewowego d oliny W isły w y stępu ją trzy zróżnicow ane litologicznie i wiekowo typ y osadu rzecznego. N ajstarszy m i są piaski i m ułki

15 Geomorfologia Polski, op. cit. 14 E. M ycielska-D ow giałło, op. cit.

(6)

Problem przydatn ości surowców ilastych rejonu Sandomierza.., 343

p ia sk i n a sy p o w e m ie liz n , k ęp 1 k o r y ta rzeczn eg o oraz p ia sk i i m u łk i rzec zn e tarasu z a le w o w e g o (holocen )

m ady p oziom u n a d za lew o w eg o i tarasu z a le w o w e g o (holocen)

p ia sk i i m u łk i poziom u n a d za lew o w eg o tarasu za lew o w e g o (holocen ) osa d y d e lu w ia ln e (p le jsto ce n -h o lo cen )

le s s y m ło d sze (p le jsto ce n , sta d ia l m a k sy m a ln y c z y li g łó w n y zlo d o w a cen ia p ó łn o c - n o p o lsk ieg o )

le s sy sta rsze p rzy k ry te g leb ą k o p a ln ą (p le jsto ce n , sta d ia ł n a jsta rszy sa n d o m iersk i zlo d o w a cen ia p ó łn o cn o p o lsk ieg o )

iły w a r w o w e p o d śc ie la ją c e lu b p r zy k ry w a ją ce m oren ę m łodszą (p le jsto ce n , zlo d o  w a c e n ie śr o d k o w o p o lsk ie )

g lin a zw a ło w a m łodsza (p le jsto ce n , sta d ia ł m a k sy m a ln y zlo d o w a cen ia śr o d k o w o - p o lsk ieg o )

p ia sk i ze żw ir a m i a k u m u la cji rzec zn ej i w o d n o lo d o w co w ej (p le jsto ce n , z lo d o w a  c e n ie śr o d k o w o p o lsk ie )

g lin a z w a ło w a starsza z b ru k iem w stro p ie (p le jsto ce n , zlo d o w a cen ie p o łu d n io w o - p o lsk ie)

p ia sk o w c e , w a p ie n ie i z le p ie ń c e lub iły (m iocen ) łu p k i ila ste z w k ła d k a m i p ia sk o w c ó w (kam br środ k ow y)

U tw o ry ila ste ozn a czo n e kropką po stro n ie le w e j o b ja śn ień . N a w ia s przy o sa  d ach m io c e ń sk ic h ozn acza, że sk a ły ila ste w y stę p u ją tam m iejsca m i,

m iejsca e k sp lo a ta c ji su ro w có w ila sty ch : 1) d aw n a e k sp lo a ta cja m ad y na K r a k o w  sk im P r z e d m ie śc iu , 2—6) czy n n a e k sp lo a ta cja m ady w B ożyd arze i S zczy tn ik a ch , 7) d a w n a e k sp lo a ta cja m a d y na C yp lu , 8) d aw n a e k sp lo a ta cja g lin y m o ren o w ej w M o k o sz y n ie , 9) d aw n a ek sp lo a ta cja g lin y m o ren o w ej, a potem le ssu w G ierla- c h o w ie -P o d g a ju .

lin ia p rzek ro ju g e o lo g ic z n e g o przez r ejo n San d om ierza, przekrój z n a jd u je się na r y c in ie Nr 2.

M apę z e sta w ili: E. F ija łk o w sk a ,i J. F ija łk o w sk i w m arcu 1977 roku.

poziomu nadzalew ow ego tarasu zalewowego znane między innym i z Górzyc. Z aw ierają one żw iry, a utw orzyły się u schyłku zlodowacenia północnopol skiego. Miąższość ich jest znaczna i dosięga dw udziestu m etrów . Na p rz ek ro ju ukazanym na ryc. 2 są one określone jak o „piaski akum ulacji rzecznej”.

Młodszą wiekow o jest m ada, rep rezen tu jąca szarą glinę pylastą, często la m inow aną m ułkiem . M ada zaw iera drobne skupienia w od orotlenk u żelaza, a w przypadk u gdy jest zawodniona, zjaw iska red uk cyjne typow e dla strefy oglejenia pow odują pow staw anie zw iązków żelaza dw uw artościow ego, z czym wiąże się barw a zielonaw a pokładu i niebieskaw e w ykw ity w iw ianitow e. G ru bość m ady. jest niew ielka i nie przekracza trzech m etrów . W m adzie w ystę pu ją pnie czarnych dębów z optim um klim atycznego holocenu i ślady k u ltu r neolitycznych pucharów lejow ych z okresu subborealnego 17 (ryc. 6).

O bjaśnienia

(7)

R y c. 2. Prz ekrój geolog iczn y p rz ez re jo n S a n d o m ie r z a u sy tu o w a n ie p rze k ro ju na m a p ie st a n o w ią c e j rycinę N r 1 p ia sk i i m u łk i rzec zn e (h o lo c e n ) m a d y (h o lo c e n ) o sa d y d e lu w ia ln e (p le js to c e n -h o lo c e n ) p ia sk i a k u m u la c ji r z e c z n e j (p le js to c e n ) le ss y (p le js to c e n ) iły z a st o is k o w e (p le js to c e n ), p y la st e , łu p k o w e , k r a k o w ie c k ie (m io c e n ) g li n a z w a ło w a (p le js to c e n ) p ia sk i ze żw ir em a k u m u la c ji r z e c z n e j i w o d n o lo d o w c o w e j ( p le js to c e n ) g li n a z w a ło w a z b ru k ie m w stropi e (p le js to c e n ) iły p y la st e , łu p k o w e , k r a k o w ie c k ie (m io c e n ) łu p k i ila ste z w k ła d k a m i pia sk ow có w (k a m b r )

(8)

Problem, przydatn ości surowców ilastych rejonu Sandomierza.. 345

N ajm łodszym i osadami są tw orzące się w spółcześnie piaski ęasp, mielizn, kęp i ko ry ta rzecznego oraz piaski i m ułki rzeczne ta ra su zalew ow ego 18.

W rejonie Sandom ierza na odcinku wschodniego zbocza doliny W isły m ada odsłonięta jest w w ielu p u n k tach K rakow skiego Przedm ieścia, K am ienia P le bańskiego oraz we wsi Mścisłów, Dwikozy oraz w Bożydarze i Szczytnikach, gdzie zn ajd u ją się liczne, rozległe glinianki cegielniane.

Iły m ioceńskie znane są z K rakow skiego P rzedm ieścia i opodal leżących A ndruszkow ic, a w Dwikozach odsłaniano je pod m adą w iślaną podczas pod ziem nej eksploatacji iłu bentonitow ego 19.

M ada jest charaktery sty czn a dla doliny W isły i nie w ystępuje poza jej ta rasem zalewowym . Nie jest znana z doliny rzeki O patów ki, nato m iast miocen m orski tam odsłonięty to piaski, piaskow ce i w apienie.

SUROWCE ILASTE

S kały ilaste w profilu litostratygraficznym rejonu Sandom ierza w ystępują w u tw o rach k am bru, trzeciorzędu i czw artorzędu.

K A M B R

W najbliższym otoczeniu m iasta u tw o ry ilaste stanow ią przew agę w serii środkow okam bryjskiej — są nim i łupki będące podstaw ow ą skałą, k tó ra b u du je G óry Pieprzow e 20.

Skład chem iczny łupków ilastych czarnych przed staw ia się następująco: SÍO2 ... 58,07%

AI2O3 ... 19,7 °/o

Fe2Ö s ... 18 %

W ystępujące podrzędnie w łupkach czarnych ilastych szare łupki kw arco - w o-m ikow e posiadają następujący skład ch e m ic zn y 21:

SÍO2 ... 70 °/o A I2O3 ... 12 °/o

. F e 2 0 .3 ...5,5%

Ł upki ilaste kam b ru oraz łupki kw arcow o-m ikow e odsłonięte są w obrębie n atu ra ln y c h w ychodni w K am ieniu P lebańskim i Ł ukaw skim (Góry P iep rzo

we), we w si K obierniki, C hw ałki oraz Pączek. MIOCEN

W części południow ej Sandom ierza (K rakow skie P rzedm ieście i wioska An- druszkow ice) oraz w K obiernik ach i D w ikozach bezpośrednio na łupk ach

18 M. Bielecka, op. cit.

19 E. Fijałkowska, J. Fijałkow ski B e ntonity w utw orach miocenu południowego

obrzeżenia Gór Ś w ię to k rzy sk ich , Instytut Geologiczny, B iuletyn nr 194, s. 118,

Warszawa 1976.

20 C. Żak, op. cit.

21 J. Kuhl Sprawozdanie z badań petrograficznych nad u tw o ra m i środkow o-

ka m b ry jsk im i Gór Pieprzow ych koło Sandomierza, Państw ow y Instytut Geo

(9)

346 Eugenia Fi jałkowska, Jerzy Fijałkowski

k am bru leżą iły krakow ieckie m iocenu górnego (ryc. 1). R eprezentują one s a r m at w ykształcony w facji ilastej.

Na terenach północnych (Góry Wysokie) i zachodnich (dolina Opatów ki) odpow iednikiem facjalnym iłów k rakow ieckich są osady piaszczysto-zlepień- cowate, w apienne sarm atu detrytycznego, a położenie ich związane jest z p ły t ką, szelfową strefą mioceńskiego basenu sedym entacyjnego 22.

Iły krakow ieckie są skałą plastyczną o tek sturze łupkow ej. Z w ykle są one pylaste i zaw ierają często dom ieszkę piroklastyczną, a m ianowicie tu fity zben- tonizowane, gdzie charak tery sty czn y m m inerałem jest m ontm orylonit.

U ziarnienie iłów krakow ieckich przedstaw ia się, jak n i ż e j 23: frakcja w mm: powyżej 0,06 zaw artość 0,4— 9,7% średnio 2,0%

„ 0,06 —0,02 „ 3,6—21,6% „ 12,2%

„ 0,02 —0,003 „ 25,1—49,4% „ 38,8%

,, 0,003—0,001 „ 11,4—t—30,4°/o „ 17,8%

„ poniżej 0,001 ,, 11,4—39,7% „ 29,2%

Zaw artość podstaw ow ych składników chem icznych 24.

SÍO2 zaw artość 47,28—79,79% średnio 55,49%

AI2O3 „ 8,31—20,46% „ 15,10%

F e20 3 „ 0,60—13,53% „ 5,25%

CaO „ 1,10—16,18% „ 7,68%

MgO „ ślady — 7,65% „ 2,04%

s tra ty prażenia 3,45—19,20% „ 10,76%

Własności technologiczne iłów krakow ieckich przed staw iają się, jak n i żej 25:

ilość wody zarobow ej: od 19 do 44%, średnio około 30%

Własności Temperatura w ypału w W

O O i ! 1123 К (850 °C) 1173 К (900 °C) 1223 К (950 °C) skurczliwość całkowita 6,3— 12,0 6,3-43,8 5,6—12,5 w % nasiąkliw ość w % 11,7— 19,6 9,5—'19,4 5,5— 18,4

wytrzym ałość na ściska 8,1—4 7 ,4 21,0—47,9 10,7—71,9

nie MPa «

W obrębie zapadliska przedkarpackiego istnieją złoża iłów krakow ieckich udokum entow ane dla przem ysłu ceram icznego. Szkodliwa zaw artość siarcza nów w ym aga określonego reżim u w ypalania i u nikania zw ałow ania surow ca 26. 22 K. Paw łow ska S y n te ty c z n y opis litostratygrajiczn y osadów miocenu na ob

szarze m ię d zy Chmielnikiem i Tarnobrzegiem, [w:] Przew odn ik XXXVI I I Zja zdu Polskiego T o w a r z y s tw a Geologicznego, op. cit., s. 21.

23 Z. Kozydra, R. W yrwicki Surow ce ilaste, Warszawa 1970, s. 127— 142. 24 Ibidem.

25 Ibidem.

26 Z. Kozydra Ogólna c h a ra k te ry s ty k a surowcowa iłów krakow ieckich z okolic

Tarnobrzega, [w:] Przew odn ik X X X V I I I Zjazdu Polskiego T o w a r z y s tw a Geo logicznego, op. cit., s. 124— 130.

(10)

la: p iask i, a rzadziej m ułk i osa dzane o b ecn ie w k o r y c ie rzecz nym oraz w cza sie w y le w ó w (holocen — do ok oło 4000 lat w stecz)

lb: m ada rzeczn a osadzona w p o ziom ie naffcalew ow ym tarasu z a lew o w e g o (holocen 4000—8000 lat w stecz)

2. p iask i rzeczn e w a rstw ow an e, rep rez en tu ją ce sc h y łe k p le jsto  cenu (preglacjał)

3. le s sy m łodsze (p lejsto cen , s ta  dia! g łó w n y zlod ow acen ia p ół- n ocn op olsk iego)

4. le s sy starsze z glebą kopalną w stro p ie (p lejsto cen , stad iał n ajstarszy zlod ow acen ia północ-

n op olsk iego)

5. iły w a rw o w e (p le jsto ce n , z lo  d o w a cen ie środk ow op olsk ie) 6. g lin a zw a ło w a m łodsza (p le j

sto cen , stad iał m ak sym aln y zlod ow acen ia śro d k o w o p o lsk ie- go)

7. iły w a rw o w e (p lejsto cen , z lo  d ow a cen ie środk ow op olsk ie) 8. p iaski a k u m u la cji rzecznej

i w o d n o lo d o w co w ej z w k ła d k a  m i żw irów (in terg la cja ł m a zo w ieck i i zlo d o w a cen ie środ k ow op olsk ie)

9. glina zw ałow a starsza, p rzem y ta w strop ie i zaw ierająca tam bruk k a m ien n y (p le jsto ce n , zlo  d ow a cen ie p ołu dn iow op olskie)

10. piask i oraz m ułk i szare (p le j sto cen , zlo d o w a cen ie p o łu d n io  w o p o lsk ie)

U. podłoże starsze, przedczw arto- rzędow e:

-a: iły k ra k o w ieck ie (m iocen, sa r m at)

b: iły i p ia sk o w ce (kam br śro d  k o w y )

(11)

PLEJSTOCEN — ZLODOWACENIE POŁUDNIOWOPOLSKIE

Surowcem ilastym w ystępującym w tych u tw orach jest glina zw ałow a sza ra z brukiem kam iennym w stropie, odsłaniająca się w rejonie G ierlachow a na wschód od cegielni w P odgaju oraz w C hw ałkach i w Dwikozach.

Glina jest n iejednorodna i w różnym stopniu zw ietrzała. O dm iana plastycz na obejm uje wychodnię pod G ierlachow em i w Dwikozach. W C hw ałkach n a tom iast glina jest silnię piaszczysta. Na s. 349 podane są w yniki analiz w ykona

nych przez autorów w Zakładzie B adań Geologicznych w K ielcach oraz w K ie leckim Zakładzie B adań i Rozwoju B udow nictw a Kom unalnego.

PLEJSTOCEN — ZLODOWACENIE ŚRODKOW OPOLSKIE

W profilu litologicznym re jo n u Sandom ierza powyżej opisanej poprzednio gliny zw ałow ej zlodowacenia południow opolskiego zalegają piaski akum ulacji wodnolodowcowej, p rz y k ry te gliną zw ałową młodszą.

Skały ilaste obejm ują m orenę, k tó ra składa się z gliny zw ałow ej i z a w a r tych w niej w kładek iłów, a poza tym tw orzą w trącenia w niżej w ystępujących piaskach fluw ioglacjalnych i w reszcie budują charak terysty czny , stały poziom iłów zastoiskow ych powyżej gliny zw ałowej.

Iły są we w szystkich p rzy padk ach podobne do siebie i cechuje je barw'a brunatnoczekoladow a. G lina nato m iast jest silnie zróżnicowana, k am ienista i zaw iera p a rtie piaszczyste. W K am ieniu Ł ukaw skim przepełniona jest r u moszem w apiennym . W P odgaju w ykazuje daleko idącą zm ienność zarów no w pionie, jak i po rozciągłości.

Niżej podana jest ch a ra k te ry sty k a iłów i glin zw ałow ych zlodow acenia środkowopolskiego, zestaw iona w oparciu o badania lab o ra to ry jn e próbek su rowców, w ykonane przez autorów w K ieleckim Z akładzie B adań Geologicz nych oraz w Zakładzie B adań i Rozwoju B udow nictw a K om unalnego.

Miejsce pobrania próbki i rodzaj

skały

Procentowa zawartość podstaw owych składników chemicznych

S i02 AI2O3 Ь егОз CaO MgO _prażeniastraty

Gierlachów

glina zwałowa 80,61 8,05 2,85 4,08 0,84 3,55

Kamień Łukawski

glina zw ałowa 67,88 10,25 2,72 6,85 4,99 4,06

Mokoszyn

glina zwałow a zróżni cowana (por. ryc. 7) śred. 71,28— 73,76 72,57 6,1 0— 9,95 8,03 3,15— 4,10 3,63 4,98— 8 , 0 0 6,49 2,70— 5,00 3,85 3,50— 4,50 4,00 Gierlachów ił morenowy 57,40 11,56 4,66 6,48 2 , 0 0 1 0 , 1 1 Zaw ichojskie ił w arw ow y 53,01 18,64 5,01 6 , 1 1 2,33 10,85 Gierlachów ił w arw ow y 48,25 14,34 7,82 8,24 2,72 11,67

(12)

Z A W A R T O Ś Ć PO D S T A W O W Y C H S K Ł A D N IK Ó W C H E M IC Z N Y C H

P roblem p rzyd a tn o ści surow ców ila styc h rejonu Sandomierza... 349

u

Й

N U

o

J

o

г

и

w

H

ł—I

и

<л

о

z

%

£

Pr o c en to w a zaw ar toś ć sk ła d n ik ó w . M go : st ra ty i p ra że n ia j 5 ,0 5 CO 00 in O CM o co co o O я U co O Ш Рч CM 0 ,9 1 3 ,2 7 3 ,8 5 O_C4 < CM o> 3,6 6 O ć/3 • 7 7 ,2 0 ! 8 4 ,1 0 i M ie js ce p o b r a n ia p r ó b k i i j G ie r la c h ó w C h w a łk i 1 CB S >> N tH £

>*

1 +* N *S c л : _ r*"i £ ° io sc n a śc is k a n ie M P a J 1 1 5 ,6 2 5 ,8 6 5, 67 j l> <o 00 CO ^ H

in in

p u sz c z a l-n yc h w w o d z ie

_M

OJ - -

U

~ ■> Xi br a k

99

1 ; D ź w ię k >> Л o - « 3 ■a

A

_o 3 - ' t ł K o lo r żół to - j -c z e r w .

99

0, 6 2, 0 ■ 17 ,0 j żó łt o - ! 0, 6 2, 0 16 ,4 I -c z e r w . 1 0, 7 1,9 ! 16 ,4 j í N a si ą k li -w o ść % еч t> TH c i PÍ » co ^ W M M ^ to^ o" o o S k u r c z li w o ść 1 j c a łk o w it a 1 w y p a la n ia T e m p e r a tu r a w y p a la n ia К °C 11 23 8 5 0 il 17 3 9 0 0 12 23 9 5 0 1, 12 3 8 5 0 1, 17 3 9 0 0 12 23 9 5 0 S k u r c z li w o ść su sz e n ia 4 ,0 ₂,6 i W o d a z a r o b o w a 2 0 ,0 <o M ie js c e j p o b r a n ia p r ó b k i G ie r la c h ó w ä "re ÏÏ я U 1

(13)

WŁASNOŚCI TECHNOLOGICZNE

Woda Skurczli- Skurczliw ość %

M iejsce pobrania prób zarobo- w ość su Temp.

ki i rodzaj skały wa szenia К °C _{w ypalania} _całkowita

°/o °/o

1123 850 0,3 3,3

Gierlachów 1173 900 0,2 3,4

glina zwałowa 15,7 3,6 1223 950 0,5 3,1

1123 350 0,2 4,1

Kamień Łukaw ski 1173 900 0,4 3,9

glina zw ałow a 15,7 4,3 1223 950 0,2 4,.l

Mokoszyn 15,7— 4,5— od 0,2

glina zw ałow a zróżni 21,0 6,8 do 0,5

cowana (por. ryc. 7) śr. 18,4 5,7 1173 900 0,4 śr. 5,3

Gierlachów

ił morenowy tworzący 1123 850 0,3 10,5

wkładki w glinie zw a 1173 900 0,4 10,6

łowej 30,97 10,2 1223 950 0,6 ■ 10,8

1123 850 0,3 10,5

Zawichojskie 1173 900 0,4 10,2

ił morenowy 26,6 9,2- 1223 950 0,6 9,8

Gierlachów 1123 850 0,4 10,8

ił warw ow y w stropie 1173 900 0,6 11,0

moreny 32,8 10,4 1223 950 1.0 11,4

PLEJSTO CEN — ZLODOWACENIE PÓŁNOCNOPOLSKIE

Jedynym i skałam i, które geologia surow cow a zalicza do ilastych, są na te- tenie Sandom ierza w profilu najwyższego plejstocenu lessy. U tw ory te w y kazują w arunkow ą przydatność d la potrzeb ceram iki i na p rzestrzen i histo rii dotyczyło to jedynie produkcji cegły pełnej w okolicach, gdzie brakow ało tw o rzyw a lepszego.

O dm ienny typ stanow ią lessy podkarpackie, zasobniejsze w m in era ły ilaste i użytkow ane powszechnie w ceram ice garncarskiej.

Lessy w okolicy Sandom ierza tWorzą dw a poziomy stratyg raficzne, z k tó rych dolny odpow iada stadiałow i n ajstarszem u , a górny głów nem u zlodowace nia północnopolskiego. Z w ykle poziomy te rozdziela w arstw a gleby kopalnej, a sam e lessy nie różnią się od siebie w sposób dostrzegalny m akroskopow o i składem chemicznym.

Dotychczasowe badania lessów z rejo n u Sandom ierza 27 u jaw niły, że w w y-27 E. Grabowska-O lszewska Własności fizykochemiczne u tw o ró w lessowych

północnej i północno-w schodniej części św ięto k r zysk iej str e f y lessowej na tle ich litologii i stratygrafii oraz w a r u n k ó w występow an ia, B iu letyn Geolo

(14)

Problem przydatn ości surowców ilastych rejonu Sandomierzu.. 351

dalszy ciąg tabeli ze str. 350

N asiąkliwość % Kolor Dźwięk Wytrzymałość na ściskanie MPa 15,4 żólto-czerw. głuchy 6,26 15,3 5,20 12,2 99 f i 5,95 10,35 żółto-czerw. głuchy 5,18 10,03 99 M 5,69 10,71 99 5,02 12,8— 5,08— 18,8 czerwony czysty 11,00 śr. 15,8 śr. 8,04

14,01 czerw ony metal. 28,62

12,52 » 30,80 11,87 » 99 30,45 12,0 czerwony metal. 12,81 12,8 ,, 13,03 12,1 99 99 13,23 14,8 czerwony metal 14,50 15,2 » ,, 12,08 10,0 _» _» 12,24

niku w ietrzenia w zbogacają się one w m in erały ilaste, pow stające głównie z rozkładu chemiczinego ziarn skaleni, i że lessy zw ietrzałe zw ane „zgliniony- m i” m ogą być stosow ane do pro d u k cji ceram icznej. Lessy zglinione są zw ykle o d w a p n io n y m i28, co podnosi ich przydatność dla ceram iki.

W bezpośrednim otoczeniu Sandom ierza less jest utw orem w ystępującym powszechnie. W m iejscach gdzie na złożach lessu znajdow ały się zakłady ce ram iczne (cegielnie i k afla rn ie z uboczną p ro d u k c ją garncarską), autorzy ni

niejszej pracy przeprow adzili badania technologiczne surow ca. We w szystkich przypad kach eksploatacja dotyczyła lessu najm łodszego, m im o że np. w obrę bie cegielni gołębickiej w ystępow ał rów nież less stadiału najstarszego zlodo w acenia północnopolskiego, m ający w stropie glebę kopalną 29. Obecnie o dk ry w ki nie są dostatecznie czytelne i uzyskanie tego lessu dla badań było trud ne do zrealizow ania.

Poza lessem zw ietrzałym (zglinionym) oraz lessem o stru k tu rz e niezaburzonej z Gołębic badany był też surow iec ceram iczny otrzym yw any w zakładzie

28 Z. Kozdyra, R. W yrwicki, op. cit., s. 60—69.

29 K. Straszewska, S. M ycielska Gołębice (near Sandomierz), [w:] INQUA VI

(15)

352 Eugenia F ija łk owska, Jerzy Fijałkowski

k aflarsk im przez m acerow anie („dołow anie”) tegoż lessu. Prócz złoża w Gołę bicach badane były lessy z rejonu cegielni w G ierlachow ie-Podgaju.

Niżej zestaw iono tabelarycznie własności lessów sandom ierskich. Procentowa zawartość podstawowych składników

M iejsce pobrania prób chem icznych

ki i rodzaj lessu

S i02 AI2O3 РегОз CaO MgO Straty

prażenia Gołębice

less zw ietrzały, rdzawy 3 rn OO ^3 6 , 1 1 2,28 2,53 0 , 8 8 8,92

Gołębice

less zw ietrzały słom ko

w y 73,70 5,51 1,90 5,91 1,41 8,76

Gołębice

less m acerow any w ka

fla m i 74,90 8 , 1 2 2,05 3,00 0,58 9,01

Gierlachów 7(4,99— 6,55— 1,70— 2,17— 1,05— 6,0 0—

lessy słom kowe o struk 78,65 6,98 1,95 2,82 1 , 1 0 6,14

turze niezaburzonej 76,82 6,77 1,87 2,49 1,08 6,07

Różnice w składzie chem icznym i p aram etrac h technologicznych lessów san dom ierskich rozpatryw anych jako surow iec ceram iczny są nieznaczne. P o dobne do siebie są zarów no lessy p ierw otne sub aeraln e pochodzenia eoliczne- go, jak i odm iany w tórne pow stałe przy przem ieszczaniu i zabu rzen iu lessu pierw otnego w strefie zjaw isk m rozow ych i intensyw nego w ietrzenia zw iąza nego z chemizmem podglebia.

G leby na lessach są bielicam i; w górnej części lessów zachodzą następujące zjaw iska stw ierdzone badaniam i labo rato ry jn y m i: w zbogacanie lessu w k rze m ionkę kosztem u b y tk u w ęglanu w apnia i zw iększenia się zaw artości mine^ rałów ilastych pow stałych z rozkład u glinokrzem ianów , zw iększenie zaw artości żelaza osadzonego w w yniku reakcji z kw asam i organicznym i w podglebiu.

S tw ierdzono rów nież, że lessy m acerow ane w zakładach ceram icznych dla zw iększenia ich plastyczności i dalszego wzbogacenia w zw iązki ilaste nie róż nią się w sposób zasadniczy od lessów z w arstw przypow ierzchniow ych w zło żach.

S kałą ilastą w utw orach holoceńskich rejo n u Sandom ierza jest m ada, która jak o aluw ium rzeczne pow stała jednorazow o w okresie optim um klim atycz nego i tw orzy osobną form ację obecną w yłącznie w dolinie Wisły, gdzie fo r m uje poziom nadzalew ow y tara su zalewowego.

M ada rzeczna tw orzy jeden tylko poziom i zalega piaski akum ulacji rzecznej. J e st rozcinana współczesną erozją W isły i przypuszczalnie w n ie k tó ry ch m iejscach p rz y k ry w an a tw orzącym i się dziś piaskam i i m u łk am i ta rasu zalewowego. Te ostatnie różnią się w sposób zasadniczy od m ady, gdyż przew ażają w nich piaski. B arw a je st jasna, frak cja m niej w y rów nana, a szcząt ki organiczne nie zwęglone.

Na m adzie są położone w pobliżu Sandom ierza wsie: Gorzyce, Mściów, Dwikozy, Bożydar, Szczytniki, Zawisełcze oraz przedm ieście N adbrzezie.

(16)

Problem przydatn ości surowców ilastych rejonu Sandomierza... 353 3 0, 5 'S rt ев P Al « s .a è й Я S >» оз £ c co co co 00 f-l CO ^ Г-" Cl rt t- CO t> 05 in“ (O co 6,0 0 9 ,9 1 1 0 ,5 0 _{S Ю Й} rf «O D ź w ię k g łu c h y >3 o s s tof' £ Ë O - 5 3* >> w a_r>. głu c h y p r z y tł u m . » 1 K o lo r ż ó łt o -c z e r . 99 99 ż ó łt o -c z e r . cze rw on y j ż ó łt y и ż ó łt o -c z e r . ż ó łt o -c z e r . ja sn o c z e r . 99 N a si ą -k li w o ść °/ t 2 1 ,1 5 1 9 ,2 5 1 7 ,0 3 Ю N W_{^ •—}_{* V} cs c5 oT _*—_« 22 ,1 3 20 ,0 3 1 8 ,8 4 1 9 ,7 5 1 7 ,9 9 1 5 ,0 2 i ■o O rt ЧЛ .* ,t3

I

’s * 7 3 ---1П rH Tř S rf CO CM^ -Г ,-T <o o eo ci r-TN 0_ (Û 4,6 3,0 2,3 O 3 có 2 * ř g _{Ç д} t 4 h CO oo r-Г -Г Oft co ÇvJ W O H 05 C| cT o 'CÇof o' .-ГO {O 00 T e m p . w y p a łu К °C 11 23 8 5 0 11 73 9 0 0 12 23 9 5 0 11 23 8 5 0 11 73 9 0 0 12 23 95 0 i 11 23 8 5 0 11 73 9 0 0 12 23 9 5 0 1) 12 3 8 5 0 11 73 9 0 0 12 23 9 5 0 > ce N u ' и С U O tu ° 3 > N S' * 2 3 СЛ ~ g N irf CS ₁2,4 COCO te te N > я o - î ï д • o o £ * CO H Ю00 2 3 ,3 0 śr . 2 2 ,2 7 M ie js ce p o b ra n ia p r ó b k i i ro d za j le ss u G o łę b ic e le ss zw ie trz ał y r d z a w y G o łę b ic e le ss n ie z a b u r z o n y , sł o m k o w y G o łę b ic e le ss m a ce ro w an y w k a fl a m i G ie r la c h ó w le ss y sło m k o we o st r u k tu r z e n ie z a b u r z o n e j W y tr z y m a ło ść na śc is k a n ie M P a I 1, 1, 4( 1— 1 8 ,9 9 śr . 1 5 ,2 0 1 2 ,7 4 — 19 ,8 4 ; śr . 1 6 ,7 0 21 ,20— 21 ,7 3 ; śr . 21 ,4 7 i 1 K o lo r D ź w ię k i cz er w o - ! p r z y tł u m , n o-żół ty i lu b c z y st y i p r z y tł u m , c z e r w o n y ! lu b c z y st y i ; p r z y tł u m .! c z e r w o n y j lu b cz y st y j N a si ą -k li w o ść °/o 3 ® I 7 s j l s - s T ' ' - 5

a

2 T 43 5

*

! j S k u r c z li w o ść °/ o c a łk o w it a 1 0 ,8 — 14,61 śr . 12 ,7 J ! 7 ,2 — 8 ,0 śr . 7 ,6 1. 1, 4—> 13 ,7 śr . 1 2 ,6 1 o3 5 £ ‘s 3 ,6 — 3 ,8 sr . 3 ,7 7 .2 — 4, 4 śr . 7 ,6 4 .2 — 4 ,4 Śr i 4 ,3 T e m p . w y p a łu К °C 11 23 8 5 0 11 73 9 0 0 12 23 9 5 0 ■ co N O ‘H о *22 С O a> ® 3 & Й ^ ü a 2 w ^ g ca ce £ В O . o £ ^ » S ei oo ul o i> o 4,1 of ą ~ ~ ”... 1 ul » I H /l г-4 а <D M ie js ce p o b ra n ia p r ó b e k (oz nac zon e c y fr a m i na ry c. 1)

j

K r a k o w sk ie P rz e d m ie śc ie p. 1, 1 B o ży d a r p. 2 i 3 S z c z y tn ik i p . 4— 6 ! G o rz y ce p. 7 i : 23 — R ocznik M uzeum N a ro d o w eg o

(17)

354 Eugenia Fijałkowska, Jerzy Fijałkowski R y c. 4. P ro b le m w ie tr ze n ia le ss u i zac hodzących w ni m zm ia n na p r zy k ła d zi e c e g ie ln i w G o łę b ic a c h

(18)

Problem przydatn ości surowców ilastych rejonu Sandomierza... 3(55 a> U S 'I СВ - д >> от ö С U Ю ü) N .S Ü ’S S 12 ^ ce .M О pbi c Л 2 ИД ° • д C - tm ß з и ÿ ш _{N Д «}>» 5 О -о_S £ «J 32 -S g

2Í 2S

g l В

' • > M W S > > СВ o N .О O % H Я g « ? * Ä Й M I £> « Q. v ü С M s * ‘« 8 S 1/1 <U N i î Ä c ' Ou ы "& 2 ° - -a * « s 0) s S •s g з я & e S 3 ■ « S i i •N 3 м д э £ я 8 g " ^ * Ł a « Я * « * H t * О д " + Í M 3 s o _{о* Й} J& S Я 3_{я О о} ■tï Я ^ ^ ca >> ° g « o S c ü s a ? 2 S > * В > * M » > * 3 л ř о ? й â a S’ -S * S i _ce _{Q N}S ï g o_{2 U)} >>2 Й £ ° Ä C +3 4) ^ CD M V v *£ *-> N o > -g S я £

•g g

S “ s .

<ü 3 з 5 ^ Ř * C w M И ,Q « I s ü â 3 *T3 t)

-,

O $ cd ü д O ï TJ i S с .a ’S g <u ?/5 «> я « g n> .s и ы

_{« o « g,}

о S 3 e -и

g fi

« В S o ? , « >> ° $ n v О С ■Я w -S 'S S я *ю N 'N N ï ? Ч « ? д ? * * 3 ? . я

.

"О

.

Jd н С w с о М v

(19)

R y c. 5. C h a r a k te r y st y k a gl in y z w a ło w e j i le ss u z G ie r la c h o w a

(20)

C h a r a k te r y st y k a u tw o ró w il as tyc h od sło ni ęty ch p rz y c e g ie ln i w G ie r la c h o w ie

1 p r z y t ł u m io n y m e t a li c z n y g łu c h y J0I03Í ż ó łt o -c z e r w o n y c z e r w o n y

j

ż ó łt a w o -1 c z e r w o n y O O O u io /0 5 f a iu B ł{ s io s _irTr-^ 0 0 s e u ç s o îb u iXz j^Xm Th o ° / o O i Ci mC<J m« Ç ÇOM lIîifelSBU cg i n n, n в ^ т м о э д в э co^ Th c o p Ç O M IIZ O Jn ^ S o/0 n{BdXM _o Th_o Ç»SOMltZOJn>JS 1 1 O o ri{BdXM B j n ; B j a d u ia i o o <* + o o + O o o> + o/0 B iu a z s n s CD w co co p ę o M iiz o j n ^ s f-H _* 0/0 BM 0q r -C>5 l>er. ot> -OJBZ вром CM oco in i*ł. O coIft com mo < F-4 co Z a w a r to ś ć p r o c e n to w , O <L> Ьы 05 co co Th 2,8 5 PI 0 oT h © сn Ю 0 0

ć7

N *2 тЗ Л le s s rtс p i » b ß

(21)

Mada w iślana w Bożydarze i Szczytnikach

O b ja śn ien ie

1. w a r stw a h u m u sow a (holocen)

2. m ada rzeczn a złożona z iłu p y la steg o , b ru n atn ego, za w iera ją ceg o gniazda iłu p y la ste g o o b ar w ie n ieb iesk a w o -sza r ej (holocen)

3. p ia sek ja sn y , żó łta w y , r ó żn o zia rn isty , w a rstw o w a n y , za w o d n io n y (plejstocen) a) w y stą p ie n ia k o ści ssak ów w S zczy tn ik a ch

b) w y stą p ie n ia c era m ik i garn ca rsk iej z n a rzęd zia m i k a m ie n n y m i w B ożydarze c) w y stą p ie n ia zw ę g lo n y c h p n ia k ó w drzevynych w B ożydarze

d) w y stą p ie n ia z w ęg lo n y ch p n i d rzew n y ch w S zczy tn ik a ch

H — poziom w o d y g ru n to w ej n a p ię ty w spągu m ady (mada nie je s t w od on ośn a)

Ryc. 6. W ykształcenie mady w iślanej w rejonie w si Bożydar i Szczytniki

P o d w zg lę d e m sk ła d u ch em ic zn eg o i w ła sn o śc i tec h n o lo g ic z n y c h jak o su ro  w ie c c e ra m ic zn y m ada rejon u S a n d o m ierza w y d a je się b yć u tw o r e m d ość je d  n o r o d n y m i n ie w y k a z u je w y r a ź n e g o zró żn ic o w a n ia , o czym św ia d c z ą z e s ta  w io n e n iż e j ta b e le.

M iejsce pobrania pró bek (oznaczone cyfram i

na ryc. 1)

Procentowa zawartość podstaw owych składników chem icznych

SÍO2 AI2O3 ГегОз CaO MgO straty_praż.

K rakow skie Przedm ieś 68,45— 9,88— 4,23— 0,79— 0,60— 6,00—

cie p. 1, 72,61 11,99 5,38 6,40 1,30 10,19—

Bożydar p. 2 i 3 Szczytniki p. 4—6 Gorzyce p. 7

(22)

CH A R AK TER YST YK A M A D Y W IŚL A N E J Z B O Ż Y D A R U

Problem przydatn ości surowców ilastych rejonu Sandomierza., 3*59

3l&tMZp c z y st y JOp^ c ie -m n o -c z e r -1 w o n y j с N _о 'S)_О "о .шэ/э;>1 giu B ^ sp s bu 9so{buiKzj1íCm 11 2 ,7 с л о

V _{? Ç 0 M lI4 feî s ®u}°/o ₁6,7

9 я с 0} тз СО o/0 в^хмоздвэ 9^oMnz3jns{s O 00 ш o/0 n$ bcí/Cm OSOMIIZDJnłlS Th O Эо ntBdiÎM BjruBjadm a; ₊9 0 0 o/0 Biuazsns ^soMtjzoan^s CO o/o BMoq -OJBZ вром 1 27 ,4 6 su m a 99 ,5 ,1 £ о M О_N W 2,4 2 >> С N TJ Jm s_W О б Й 1 ,2 5 О S 0) XI «J £ о 4-> fí M gO Oco ■о iS 2 т О о u а _CaO ₂,1 2 о (-1 cd * б н O co o ce N б r t О) ₅,38 о

о

< Oi

о

Й 68 ,4 5 st r a

ty

_pra ż e n ia 6 ,0 0

(23)

WNIOSKI

B adania lab o ra to ry jn e ceram iki zabytkow ej z Sandom ierza pozwoliły za li czyć czerepy do pięciu grup, w któ ry ch stosowaino różny surow iec ilasty so:

I. C zerepy gruboziarniste, ciem ne, żelaziste, k tó re mogły być w ykonane z n ie k tó ry ch odm ian gliny zw ałow ej.

II. C zerepy gruboziarniste, jasne, zaw ierające m ałą ilość, żelaza. III. C zerepy żelaziste, drobno- i średnioziarniste.

IV. C zerepy drobnoziarniste, żelaziste, odpow iadające wyrobom z m ady w iś lanej.

V. C zerepy jasne, biaław e, cienkościenne, w ybitnie drobnoziarniste, pozba

w ione w iększych ziarn. ^

P ró b y pow iązania pięciu w ym ienionych typów ceram iki z k ształtkam i, k tó re w ypalano w różnych tem p e ra tu ra c h z surow ców sandom ierskich, pozw alają jedynie w jednym tylko p rz y p ad k u uznać, że ceram ika IV gru p y w ykonana została z m ady w iślanej.

Nie udało się natom iast udowodnić, jakoby białe cienkościenne czerepy typu V w ypalano z lessów zglinionych, i b ra k jest dostatecznej argum en tacji na udow odnienie, że czerepy gruboziarniste (typ I i II) produkow ano z sando

m ierskich glin zw ałowych. .

A utorzy, b ad ając skały ilaste Sandom ierza pod kątem ich przydatności dla garn carstw a, stanęli wobec mnogości faktów , k tó re u dow adniają użytkow anie m iejscow ych surow ców do p ro dukcji ceram iki budowlainej już od wczesnego średniow iecza. O zapleczu surow cow ym dla ceram iki czerw onej w zm iankuje też lite ra tu ra 31.

Okolica S andom ierza posiada w iele w yrobisk z odsłonięciam i skał ilastych. Są to glinianki cegielniane (ryc. 1). Cegłę w ypalano z glin zw ałow ych, lessów i m ady w iślanej. Obecnie czynne są w yłącznie cegielnie na madzie. M ada u ce ram ików ludow ych rejonu S andom ierza uchodzi za surow iec »najprzydatniej szy do w yrobu ceram iki budow lanej. Poza p rodukcją cegły pełnej w yrabiano do niedaw na z m ady rów nież ceram ikę budow laną cienkościenną, głównie p ustaki A kerm ana. Czynne obecnie p ry w atn e zakłady w B ożydarze i opodal w Szczytnikach u żytkują do w yrobu cegły pełnej m iejscową m adę w całym jej profilu, aż po piaski rzeczne podścielające. C egielnie p ro d u k u ją cegłę klasy 100— 150. T em p e ratu ra w y palania stosowana w piecach i uznaw ana przez pro ducentów cegły za optym alną wynosi plus 850°C.

A naliza cegły ozdobnej tw orzącej lico zew nętrzne kościoła Św. Jak u b a w S andom ierzu w ykazała, że cegłę tę w yrabiano z m ady w iślanej. Dowodem tego są tkw iące w ew nątrz cegieł szczątki i odciski w spółczesnych ślim aków słodkow odnych oraz w ytopki gruzełków lim onitow ych obecnych zawsze w m a dzie.

30 W yniki analiz chem icznych i m ineralogicznych ceram iki zabytkow ej z terenu zamku w Sandomierzu uzyskane w latach 1975— 1976 przez mgr. A. Buko w programie badań prowadzonych przez Pracownię Archeologiczną IHKM. 31 Studia Sandomierskie, materiały do dziejów miasta Sandomierza i regionu

sandomierskiego, praca zbiorowa, Warunki naturalne rozwoju Sandomierza

w opracowaniu U. Karaszewskiej, ustęp: Znaczenie budowy geologicznej,

(24)

Problem przydatn ości su rowców ilastych rejonu Sandomierza... 361

Mada w iślana poddana dokładnej naw et m aceracji zachow uje długo, już jako tw orzyw o ceram iczne, sm ugową tek stu rę w ynikającą z naprzem ianległe- go osadzania lam in ilasto-hum usow ych i piaszczystych. Cegła w ypalana z m a dy przy rozłam aniu ujaw nia resztki tej pierw otnej tek stu ry surowca.

Kościół Św. Ja k u b a jest jedną z n ajstarszych budow li ceglanych w P o l sce. W edług m ateriałów , na które powołał się A. P a tk o w sk i32, był budow any jako trójnaw ow a bazylika rom ańska w 1226 roku, choć J. Długosz sugeruje, że św iątynia pow stała wcześniej, skoro w rok u 1226 przekazano ją dom ini kanom w stanie zniszczonym („1226 ecclesia parochali Sancti Jacobi totus

antigua civitates em olita et extincta...”) 33.

W tym układzie wolno założyć, że pierw szym surowcem ceram iki budow la nej użytym w S andom ierzu była mada.

Na terenie dzisiejszego K rakow skiego Przedm ieścia po stron ie północnej drogi koprzyw nickiej zn ajduje się w obrębie tara su zalewowego W isły po dłużne zagłębienie oddzielone od rzeki nasypam i i zagospodarow ane rolniczo oraz zabudow ane. Mimo iż leży ono na wysokości dzisiejszego zw ierciadła wody wysokich stanów Wisły, nie ma rzecznych osadów, a bezpośrednio pod glebą i deluw iam i stokow ym i odsłaniają się iły krakow ieckie m iocenu. W iłach tych fundam entow ano dom y i podpiwniczenia.

S ytuacja taka nie mogła powstać w sposób n atu ra ln y , gdyż iły m ioceńskie, jako m ałoodporna na denudację skała w obrębie k o ry ta pra-W isły, zostałyby w ym yte i usunięte erozyjnie, a w ich m iejsce rzeka osadziłaby piaski oraz; m ady. Dlatego też autorzy zakładają, że obniżenie tere n u na K rak o w sk im Przedm ieściu po stronie północnej drogi koprzyw nickiej jest d aw ną g lin ia n k ą pocegielnianą. Nie jest wykluczone, że stąd pochodził surow iec do w y p alan ia cegły na budowę kościoła Św. Jak uba. Z brak u dostatecznych badań nie m ożna odpowiedzieć dziś na pytanie, gdzie palono tę cegłę; w m iejscu eksploatacji gliny czy na placu budowy?

Większość cegieł w m u rach B ram y O patow skiej w ykonana jest z gliny ila stej, drobnoziarnistej, k tó ra z uwagi na wysoki stopień zażelazienia m iała w s ta nie surow ym barw ę b ru n a tn ą , wiśniow ą lub czerwoną. Cegła jest m ocna. S u rowiec pochodził praw dopodobnie z glin ilastych, zw ałow ych re jo n u daw nej cegielni koło Mokoszyna.

R um ow iska analogicznego gruzu ceglanego odkopali au to rzy w jarze po między w siam i K am ień P lebański i Mokoszyn. Pochodził on ze zw ało w an ia odpadów przy piecu cegielnianym , do którego eksploatow ano m iejscow ą glinę zlodowacenia środkow opolskiego (ryc. 7). Rozczłonkowane w yrobiska daw nej cegielni w skazują, że glinę w ybierano gniazdam i i m iejscow y surow iec silnie zróżnicowany, dający cegłę klasy 50— 100, mógł się nadaw ać jedy nie dla b u dow nictw a. U żytkow anie glin dla garncarstw a jest raczej niem ożliwe.

Pomim o reg u larn ie prow adzonych poszukiw ań autorzy nie znaleźli koło Sandom ierza śladów' eksploatacji dla celów ceram icznych gliny zw ałow ej zlo dowacenia południow opolskiego. W oparciu o analizę próbek p obranych z od słonięć stw ierdzono, że glina ta, aczkolwiek bez w apienna, jest silnie przem yta, piaszczysta, zbyt m ało plastyczna, aby nadaw ała się do p rodukcji g arn carsk iej. Zbyt duża dom ieszka piasku zaniża w glinie skurczliw ość, a poza tym surow iec jest kam ienisty.

32 A. Patkowski Sandomierskie, Poznań 1938, s. 70—71.

(25)

Зв2 Eugenia Fijałkowska, Jerzy Fijałkowski

O b jaśn ien ie

1. w arstw a h um usow a (holocen)

2. g lin a ilasta zw ałow a, barw y c zek o la d o w ej, za w iera ją ca drobne g ła zik i (p lejsto cen , sta d ia ł m a  k sy m a ln y zlo d o w a cen ia środ k o w o p o lsk ieg o )

3. p iasek b iaław y, d rob n oziarn isty, p y la sty (p lejsto cen , stad iał m a k sy m a ln y zlod ow acen ia śro d  k ow op olsk iego)

4. glin a ilasta zw ałow a, b arw y czk o la d o w o -w iśn io w ej (p lejsto cen , stad iał m ak sym aln y zlo d o w a  cen ia środ k ow op olsk iego)

5. glin a zw ałow a, bru n atn a, k a m ie n ista z p orw ak am i iłó w za sto isk o w y ch (p le jsto ce n , stad iał m a k sy m a ln y zlo d o w a cen ia środ k o w o p o lsk ieg o )

e. p iasek szary i żó łta w o sza r y , d rob n oziarn isty, p y la sty , w a rstw o w a n y a k u m u la cji w o d n o lo d o w  co w ej (plejstocen, sta d ia ł m a k sy m a ln y zlo d o w a cen ia środ k o w o p o lsk ieg o )

A i В w y k o p y b ad aw cze

Ryc. 7. Gliny zw ałow e z dawnej cegielni w Mokoszynie

P rofil w yrobiska czynnej do niedaw na cegielni w G ierlachow ie-Podgaju w skazuje, że roboty rozpoczęto na w ychodni gliny zw ałow ej zlodowacenia środ kowopolskiego, a gdy glina poza strefą n a tu ra ln e j w ychodni k ry ła się pod piaskam i akum ulacji wodnolodowcowej i lessem, eksploatację kontynuow ano dalej, przerzucając się na surow iec lessowy z pom inięciem gliny. Tak pow stał pierw szy — górny poziom glinianki, gdzie stopa w yrobiska oparta jest na piaskach, a ściana eksploatacyjna odsłania less (ryc. 5).

C egielnia zaniechana po drugiej w ojnie św iatow ej na przedm ieściu Gołę- biów posiadała eksploatację o partą na lessach.

K iedy ostatni z p ra k ty k u ją cy ch w S andom ierzu ceram ików , K azim ierz Ra- dulski, w ypalał kafle w swym zakładzie przy ulicy H anki Saw ickiej (dawniej ulica Gołębicka), bazował on na lessie z dzierżaw ionego w yrobiska pocegiel- nianego w Gołębiowie i m acerow anym w pojem niku ziem nym . Po drugiej w oj nie św iatow ej k afla rn ia ta pracow ała jako zakład spółdzielczy, a została osta tecznie zlikw idow ana i rozebrana w zw iązku ze śm iercią jej właściciela.

W k a fla m i produkcję prow adzono na surow cu lessowym od X IX wieku. Prócz kafli R adulski w raz z pom ocnikiem S. K apłanem w y rab iał z tegoż su row ca ozdobne ry n g rafy o tem atyce sak ralnej, flakony i ozdobne doniczki. Ce ram ika ozdobna była m alow ana farbam i olejnym i. C zerepy pochodzące z w a r sztatu ceram ika R adulskiego posiadały barw ę bladą, cielistą, były m ało odpor ne, nasiąkliw e i nosiły cechy produktów nie dopalonych.

B adania labolatoryjne dokonane zarów no na lessach z Gołębic (ryc. 4), jak i na lessach m acerow anych przez R adulskiego w ykazały, że less miejscowy w ym aga te m p e ra tu ry w ypalania powyżej plus 850°C, n ab ierając dopiero w ów czas barw y rum ianej i w ym aganej tw ardości. T em p eratu ry powyżej 1100°C