Włodzimierz Dzięciołowski
Socjologia prawa w praktyce sądowej
Palestra 12/3(123), 21-31
WŁODZIMIERZ DZIECIOŁOWSKI
Socjologia prawa w praktyce sqdowef
M im o zn aczn ego rozw oju so cjo lo g ii p ra w a z a g a d n ien ie tej now ej d y sc y p lin y n a u k o w ej je s t w p ra k ty ce są d o w ej m ało d o c e n ia n e 1. P od łoże teg o z ja w is k a t k w i w sk a li za in te r e so w a n ia s ię o m a w ia n y m p rob lem em . P od czas g d y te o r e ty c y p raw a w P o lsc e zajm u ją się — poza sp orem , czy so cjo lo g ia p ra w a je s t o d rębną g a łę z ią n au k i, czy te ż ty lk o p o d d zia łem s o c j o lo g ii2 — g łó w n ie w pływ eop c z y n n ik ó w sp o łeczn y ch na k sz ta łto w a n ie s ię norm p ra w n y ch i v ic e v e r s a : od d z ia ły w a n ie m p ra w a n a o p in ię sp o łeczn ą i m o ty w a c je a d resa tó w n o rm y p r a w n ej, to d la p r a k ty k a , jak to słu sz n ie z a u w a ży ł Z iem b iń sk i w a r ty k u le pt. „K ilk a u w a g m eto d o lo g iczn y ch o k o n cep cji źród eł p r a w a ” („R uch P r a w n ., Ekon. i S o c jo l.”, tom 11/1967, str. 88), za g a d n ien ie to m a zn a czen ie o tyle„ o ile d o ty czy d y r e k ty w in terp reta cy jn y ch n orm y n ależącej do danego sy s te m u p raw n ego.
B ieg ży cia cod zien n ego w y k a z u je jed n a k , że ta sfe r a d ociek ań n ie ro zw ią zu je w sz y stk ic h p ro b lem ó w w y ła n ia ją c y c h s ię na sa li są d o w ej, g d zie chodzi nie- ty lk o o w y k r y c ie p ra w d y o b ie k ty w n e j, o z a sto so w a n ie i in te r p r e ta c ję w ła ś c i w eg o p rzep isu p raw n ego, ale i o w y p e łn ie n ie sp o łe c z n o -w y c h o w a w c z e g o zadania w y ro k u ja k o em a n a cji n orm y w k o n k retn y m w y p a d k u jej n aru szen ia. O d gry w a ją tu ro lę n ie ty lk o cech y in d y w id u a ln e stron , św ia d k ó w i sęd zieg o , a le i ch a rak ter ty ch gru p sp o łeczn y ch , z k tórych te o sob y s ię w y w o d zą , w k tórych s ię ob racają b ąd ź do k tórych asp iru ją (szerzej om ów ion o ten tem a t w num erach 5/66 i 6/67 „ P a le str y ”). N a ow ą d o n io sło ść m o ty w a c ji jed n o stek i w a r to śc i m a ły ch grup zw ra ca się dziś coraz w ię k sz ą u w a g ę zarów n o w lite r a tu r z e p o l sk iej 3, ja k i p rzed e w sz y stk im za gran icą, o czym p isze P o d g ó reck i w a rty k u le pt. „P rob lem y so cjo lo g ii p r a w a ”, za m ieszczo n y m w „P raw ie i Ż y c iu ” w n rze 1/1967, p od ając ta m szczeg ó ło w y w y k a z lite r a tu r y teg o p rzedm iotu.
P r a k ty cy od d aw n a p o d k reśla li w n iek tó ry ch p ow ażn ych p rocesach e le m e n ty
1 R. L y c z y w e k („ P sy c h o lo g ic z n e p r z e sła n k i n ie z a w is ło śc i sę d z ie g o ’*) p o d k reśla , że ta k m a ło m ó w i się w p ro cesie o so c jo lo g ii, a o p sy c h o lo g ii ch y b a ty lk o w za k resie o c e n y zezn ań św ia d k ó w .
2 s . S z e r („K ilk a u w ag na te m a t n a u k i p raw a c y w iln e g o ”) u w aża, że so c jo lo g ia praw a je s t c z ęścią o g ó ln ej so c jo lo g ii, P i ę t k a zaś (,,P rzed m io t i m eto d a so c jo lo g ii prawa*') p r z y p isu je s o c jo lo g ii p raw a ty lk o zn a czen ie te o r e ty c z n e . N a to m ia st P o d g ó r e c k i („ S o
c jo lo g ia p r a w a ” ) je st zdania, że so c jo lo g ia a n a liz p ra w n y ch n a le ż y do p rzy szło ści, a na u za sa d n ien ie sw e g o sta n o w isk a z a ję te g o w m o n o g r a fii pt. „ Z ja w isk a p ra w n e w o p in ii p u b lic z n e j” p od aje na str. 2C0 d o ty c h c z a so w e o sią g n ię c ia w tej d y sc y p lin ie , w sz c z e g ó l n o ści nad p ro cesem p o d ejm o w a n ia d e c y z ji p rzez sę d z ieg o .
3 S t u d n i c k i („ p r z e p ły w • w ia d o m o śc i o n o rm a ch p raw n ych " ) m ó w i o a d resatach norm ja k o o zbiorze je d n o s te k w y k a z u ją c y c h o k r e ślo n e c e c h y , ja k np. p łeć, w ie k , za w ó d , sto p ie ń w y k sz ta łc e n ia , p ew n e w ła śc iw o śc i o so b o w o ś c io w e . W ty c h g ru p a ch fu n k c jo n o w a n ie p r z e p ły w u w ia d o m o ści o n orm ach w y w ie r a w p ły w na w a r to śc io w a n ie jed n o stek rzą d zą cy c h w gru p ie. S t u d n i c k i c y tu je C. H. C o o le y ’a, k tó r y ja k o je d e n z p ierw szy ch zw r ó c ił u w a g ę na r o lę gru p w w y tw a r z a n iu się o so b o w o ści.
Z n aczen ie m a ły ch gru p dla k sz ta łto w a n ia s ię o so b o w o ści je d n o ste k p o d k r e śla li też M a t e j k o („ S tu d ia so c jo lo g ic z n e — Mała g ru p a ” ) oraz K ł o s o w s k a („ Z a g a d n ien ie m a ły c h g r u p ” ).
W ł o d z i m i e r z D z i ą c i o l o w s k i N r 3 (1*23)
teg o z a g a d n ien ia , a le bez n a leży tej n a u k o w ej p o d b u d o w y so cjo lo g icz n e j. W y sta rczy w sp o m n ie ć p rzed w o jen n y lw o w s k i p ro ces G org o n o w ej lub p roces to czą cy się przed S ą d em O k ręg o w y m w K a to w ica ch p r z eciw k o in ż y n ie r o w i, tru ją cem u sto p n io w o — na ż y c z e n ie k o n k u b in y — w ła s n e d zieci, w k tórych to p rocesach obrona sta ra ła s ię o w y łą c z e n ie sęd zió w n ie m a ją cy ch w ła sn e j ro d zin y , jak o że sa m o tn i n ie są zd o ln i w c z u ć s ię w a tm o sferę, w ja k ie j r o z w ija ł się dram at procesu. D o b itn ie te ż a k cen to w a n o w p ły w śro d o w isk a n a czy n i n a w y r o k , gdy w p rzed w o jen n y ch p ro cesa ch k o m u n isty czn y ch zarzu can o, że sę d z io w ie n a le ż ą
cy do ap aratu u cisk u p a ń stw o w e g o , a w ię c czło n k o w ie gru p u p rzy w ilejo w a n y ch , n ie m ogą zrozu m ieć czło n k ó w ty c h u cisk a n y ch grup sp o łeczn y ch , k tó rzy w a lc z ą 0 lep sze jutro dla sie b ie i in n ych . W p ro cesa ch zaś z w y k ły c h , ty ch tu zin k o w y ch sp ra w w o k a n d są d o w y ch , z a g a d n ien ie w p ły w u e le m e n tó w so cjo lo g icz n y c h na orzeczen ia są d o w e b y ło zg o ła obce.
B rak z a in te r e so w a n ia do n a u k o w ej p od b u d ow y te g o za g a d n ien ia w y p ły w a ł z k ieru n k u ó w c z e sn e g o stu d iu m p ra w n eg o , w k tó reg o p rogram ie n ie b y ło p sy c h o lo g ii i p sy c h ia tr ii, n ie m ó w ią c ju ż o so cjo lo g ii. O b ecn ie t e g a łę z ie n a u k i są ju ż w łą czo n e w za k res p r a w o z n a w stw a , jed n a k że a d ep ci p raw a, k tórzy n ie m ają jeszcze w ła sn e g o , d łu g o le tn ie g o d o św ia d czen ia p ra k ty czn eg o , n ie zd a ją so b ie sp ra w y z d o n io sło śc i k o n ieczn eg o , p o w ią z a n ia zd ob yczy n a u k o w y ch so c jo lo g ii z z a sto so w a n ie m p r a w a w p ro cesie, z w ła szcza ż e ich sta r si p a tro n i n ad al ten tem a t p om ijają. O w o d é s in té r e s s e m e n t ro zw o jem so c jo lo g ii p ra w a u zasad n ion e je s t, być m oże, n iezb y t w szech stro n n ą - m etod ą b a d a w czą p rzed m iotu , bo g łó w n ie b ierze się na w a r sz ta t p ra cy a n k ie tę oraz a k ta zak oń czon ych p ro cesó w , a ty m cza sem w ła ś c iw e o ś w ie tle n ie d a ła b y je d y n ie m eto d a b ezp o śred n iej o b serw a cji p rzeb iegu p rocesu n a s a li są d o w ej. W iadom o, ż e ż y w e sło w o , a tm o sfe r a sa li są d o w ej, n a p ię c ia e m o cjo n a ln e ś w ia d k ó w i stron n ie dadzą s ię u jąć w m a r tw e zn ak i p ism a , choćby je r e d a g o w a ł d u ży ta le n t litera ck i. A p rzecież p ro b lem y w p ły w u środ o w isk a , grup i w a r s tw sp o łe c z n y c h o d g ry w a ją n ie m n ie jsz ą r o lę p rzy sto s o w a n iu p raw a m a te r ia ln e g o , a p rzed e w s z y s tk im w p ły w a ją n a k sz ta łto w a n ie się o p in ii sp o łeczn ej o p rzy d a tn o ści danej n orm y, o jej w p ły w ie na k o n sty tu o w a n ie s ię zasad m o ra ln y ch n a d a n y m e ta p ie ro zw o ju sp o łeczeń stw a .
D o ty ch cza so w a dom en a b ad ań p ra w a m a teria ln e g o , d og m a ty k a praw a, n ie m oże w zu p ełn o ści sp ro sta ć tem u zad an iu . O kazuje się, że je s t rzeczą k o n ieczn ą sp ojrzeć n a za k res n orm y p raw n ej i jej o d d z ia ły w a n ie je s z c z e z in n ego pun k tu w id z e n ia , m ia n o w ic ie z p e r sp e k ty w y za m ierzo n eg o celu u sta w o d a w cy 1 sk u tk ó w d zia ła n ia u sta w y , z w ła szcza p rzez jej p ryzm at, ja k im je s t n ie w ą t p liw ie o rzeczen ie sąd ow e. P o m ija ją c d y g resy jn e z a g a d n ie n ie , czy o rzeczen ie s ą d ow e m a ch a ra k ter p r a w o tw ó r c z y 4, p o d k reślić trzeb a, że k a żd y w y r o k odbija się g ło śn y m ech em w b liższy ch , a n a w e t d a lsz y c h k ręg a ch sp o łe c z e ń stw a i że w a rto ść są d o w eg o o rzeczen ia p o le g a na ty m , czy zn a jd u je ono ap lau z sz e r o kich m as w śro d o w isk u , w k tó ry m n a ru szo n y z o sta ł p orząd ek p ra w n o -sp o łe c z - ny. T ego g łó w n e g o w p ły w u n ie p o w in ie n le k c e w a ż y ć sę d z ia , gd y rozw aża nad w y d a w a n y m w y r o k ie m , k tó ry m ia łb y sp o w o d o w a ć zm ia n ę m o ty w a c ji jed n ostk i, jej p o stęp o w a n ia , o cen m o ra ln y ch . B o — n a le ż y to p o d k r e ślić w y r a ź n ie — p rze- d ozow an ie n a cisk u w c elu d op row ad zen ia do p r z e m ia n y jed n o stk i m oże p r z y n ie ś ć w r ę c z o d m ien n e sk u tk i w a k cep ta cji n o rm y za ró w n o p rzez jed n o stk ę, jak i przez s p o łe c z e ń s t w o 5. P o d ję c ie w ię c k o r e lo w a n ia — po to, by p rzez w y ro k
4 P o w o łu je s ię na d y sk u sję ja k a się ro zw in ęła na t le refe r a tu p r o f. S te lm a c h o w sk ie g o , w y g ło sz o n e g o na p o sied ze n iu K o m itetu N auk P ra w n y ch w p aźd ziern ik u 1966 r.
N r 3 (123) S o c jo lo g ia p r a w a w p r a k ty c e są d o w e i
w p ły n ą ć na zm ia n ę m o ty w a c ji jed n o stk i, a ta k ż e in n ych a d resa tó w n orm y — je s t op eracją nad er d elik a tn ą i w y m a g a ją c ą zn ajom ości p sy ch o lo g ii, je ś li chodzi 0 jed n o stk ę, a so cjo lo g ii, j e ś li chodzi o o d d zia ły w a n ie p ra w a n a o p in ię sp o łeczną.
P o w y ż sz e ro zw a ża n ia n atu ry ogóln ej b y ły b y dla p ra k ty k ó w m ało p rzyd atn e, g d y b y śm y n a p o d sta w ie p rzy k ła d ó w n ie w y k a z a li, że p o m ija n ie p r a w id ło w o śc i w y stęp u ją cy ch w gru p ach sp o łeczn y ch w y w o łu je w d ziałan iu u sta w y n ie k ie d y w ręcz o d w ro tn y sk u te k w stosu n k u do teg o , ja k i p r z y św ie c a ł sa m ej u sta w ie. A ta k ie w ła ś n ie w y p a d k i rodzi ż y c ie p ro p o rcjo n a ln ie do rod zących się ż y c io w ych k o n flik tó w .
O m ó w ien ie w sz y stk ic h te g o rod zaju n a su w a ją c y c h się p rob lem ów p rzek ra czałob y ra m y n in ie jsz e g o arty k u łu . D o u w y p u k le n ia ciężaru g a tu n k o w eg o tych zagad n ień w p ra k ty ce są d o w ej w y s ta r c z y p od d ać a n a liz ie choćby z a sto so w a n ie art. 23 u sta w y a n ty a lk o h o lo w ej z 10.X1I.1959 r. oraz art. 9 u sta w y z 12.XII.1960 r. w sp ra w a ch z o sk a rżen ia p r y w a tn eg o . Z a k res i is to tę ty c h p rzep isó w o m ó w ili: K ry sty n a Ifk ie w ic z w „ P a ń stw ie i P r a w ie ” (nr 12/66 str. 88) w a r ty k u le pt.: Z nikom ość sp o łeczn eg o n ie b e z p ie c z e ń stw a czyn u w sp ra w ie z o sk a rżen ia p r y w a tn eg o oraz A d a m R atajczak w m o n o g ra fii pt.: P r zestęp stw o z n ęca n ia się pod w p ły w e m a lk o h o lu n ad rod zin ą i osob am i z a le ż n y m i („P race W yd ziału P ra w a U. A. M ick iew icza w P o zn a n iu ”, nr 10/64).
A u to rzy ci, m im o ich w n ik liw o ś c i b a d a w czy ch , p o zo sta w ili jed n a k — ja k o k w e stię o tw a rtą — sp ra w ę o d czu w an ia słu sz n o śc i p rzep isó w w p o szczeg ó ln y ch grupach i w a r stw a c h sp o łeczn y ch na tle d an ego w yp a d k u , p o m in ęli re a k c ję s a m ej je d n o stk i oraz grupy sp o łeczn ej n a o g ło szo n e w y ro k i, p o m in ęli a sp ek t sp o łe c z n y w d e fin ic ji p rzed m iotu , n ie r o z w in ę li p rzy czy n n ied o sta teczn eg o od d zia ły w a n ia n o rm y p ra w n ej m im o jej s to so w a n ia w orzeczn ictw ie.
R atajczak , o p iera ją c się na o rzeczen iu S N z 19.XI.1962 r., d e fin iu je zn ęcan ie s ię fiz y c z n e ja k o z a d a w a n ie bólu, ja k o d z ia ła n ie zm ierza ją ce do p o g o rszen ia zd ro w ia i sam op oczu cia, ja k o n a ra żen ie na głód i p o zo sta w ia n ie w b ied zie, m o r a ln e zaś z n ę c a n ie się o k reśla jako s z k o d liw e o d d zia ły w a n ie na p sy c h ik ę , na p rzeżycia p sy ch iczn e, p rzez sto so w a n ie gróźb, w y z w isk , szy k a n o w a n ia , w y r z u ca n ia z dom u, o p o w ia d a n ia o k och an k ach , a n a w e t p erm a n en tn eg o m ilc z e n ia , przy czym odróżnia tu su b ie k ty w n y p u n k t w id z e n ia ze w zg lęd u na sam o o d czu w a n ie d o le g liw o śc i p rzez p o szk o d o w a n eg o oraz o b ie k ty w n y p u n k t w id z e n ia z e w zg lęd u na u jem n ą o cen ę czyn u w se n s ie sp o łeczn y m . R atajczak p od k reśla, że sądy u w z g lę d n ia ją d ru gi p u n k t w id zen ia , tj. o b ie k ty w n y , i o cen iają d any czy n nie w se n s ie o d czu w a n ia jeg o d zia ła n ia p rzez p o szk o d o w a n eg o , a le w a sp ek cie szer szym , a m ia n o w ic ie , czy u sta lo n e d z ia ła n ie sp ra w cy zdolne je s t w y w o ła ć siln y 1 d łu g o trw a ły ból i c ie r p ie n ie u p o szk o d o w a n eg o . Bo sam a rela c ja p o szk o d o w a nego o jeg o od czu w an iu k rzy w d y i b ólu m oże p o leg a ć na n a d w ra żliw o ści, na które to n a tę ż e n ie w p ły w a ją w ie k , p łeć, w y k sz ta łc e n ie , in d y w id u a ln e cech y w a r to ścio w a n ia , co n iejed n o k ro tn ie n ie id e n ty fik u je się z oceną sp o łe c z e ń stw a , k tóre na d an y czyn m oże m ie ć in n e zgoła sp ojrzen ie.
S ąd zę, ż e w ty m z a k resie rodzą s ię p ro b lem y so cjo lo g icz n e tej tr e śc i, czy s ę dzia, w y d a ją c w yrok , je s t is to tn ie w y r a z ic ie le m w y p a d k o w ej o p in ii sp o łeczn ej
5 S z e r e r („ K a ra n ie a h u m a n iz m ”) zw raca u w a g ę na rozb ieżn ość m ięd zy za p a tr y w a n iem się są d u na d an y c zy n a o p in ią p u b lic zn ą , k tó r a m a o d różn ić g ło s in te r e su sp o łeczn eg o od rum oru, ja k i w y tw a r z a s ię d o o k o ła p ew n ej sp ra w y . L e n i n p o d k reśla ł -w pływ p ro cesó w na p sy c h ik ę m as, p r z y p isy w a ł w ie lk ie zn a czen ie k u ltu r z e p row ad zen ia pro- •cesu (L en in o w sk ie zasad y w y m ia ru sp r a w ie d liw o śc i, „ N o w e P ra w o ” nr 10/67).
W ł o d z i m i e r z D z i ą c i o ł o w s k i N r 3 (1*23>
w sp r a w ie ro zp o zn a w a n eg o w yp a d k u , czy te ż w k ła d a w orzeczen ie sw o je in d y w id u a ln e p o g lą d y z a leż n ie od sw y c h w ła śc iw o ś c i d u ch ow ych , ocen, p o g lą d ó w i n a w y k ó w g ru p y sp o łeczn ej, z k tórej w y s z e d ł i do k tó rej n ależy. W za g a d n ie niu ty m tk w i p rzy czy n a , d la k tó rej p od ob n y czyn w jed n y m są d zie z n a jd u je w y tłu m a c z e n ie , a w d ru gim sp o ty k a s ię z nader o stry m n a p ię tn o w a n ie m .6
M om en t k rz y w d y w se n s ie o b ie k ty w n y m m a w ię c sw e p o d ło że w o sob ow ości sęd zieg o , a le ap rob ata w y d a n e g o w y ro k u z a le ż e ć b ęd zie je szcze od za sięg u , j a k i ' d am y sp o łeczeń stw u . W iadom o, że sk ła d a s ię ono z k la s, grup i w a r s tw sp o łecz n y c h i że w ich ram ach d o m in u je odręb n a ocen a za leżn a od d an ego środ o w isk a . J e ż e li w ię c sę d z ia za sto su je w ła sn ą o cen ę, n ie o g lą d a ją c się n a p o jęcia w a r to śc io w a n ia gru p y sp o łeczn ej, w śród k tórej zd a rzy ł s ię in k ry m in o w a n y czyn, to m oże w y d a ć w y ro k sp rzeczn y z z a ło że n iem u sta w y , m oże z b a g a te liz o w a ć czyn, k tó ry w d an ej g ru p ie u w a ża n y je s t za zd rożny, m oże p r z e ja sk r a w ić to, co w d a nej g ru p ie u ch od zi za zja w isk o n o r m a ln e .7 N a ty m tle dochodzi w ła ś n ie do k o n tr o w e r sji m ię d z y sta n o w isk ie m obrony a sta n o w isk ie m prok u ratora, a w y p a d k i ta k ie są w c a le liczn e. C hociaż w P o lsc e z n ik n ę ły b u rżu a zy jn e k la s y sp o łeczn e,, p rzecież is tn ie ją g ru p y i w a r stw y sp o łeczn e, k tóre ż y ją w ła sn y m i k r y te r ia m i sto
so w n ie do d an ego region u , do zw y c z a jó w , k u ltu r a ln y c h zdobyczy, śro d o w isk n a u k o w y c h .8 D la teg o te ż in n e b ęd zie od czu cie k rz y w d y np. w w a r s tw ie m a ło roln ych , a in n e w w a r s tw ie in te lig e n c ji. Bo o ile sp osób w y r a ż a n ia m y ś li przez, lu d zi p ra cu ją cy ch na r o li je s t bard ziej d osad n y, b ezp ośred n i, sp o n ta n iczn y , o ty le w śród in te lig e n c ji sp o ty k a m y się z zu p ełn ie in n y m sp osob em p o ro zu m iew a n ia s ię , a p e w n e w y r a z y czy o k reślen ia ta m tej gru p y tu m ogą b y ć n a w e t n ie zn an e. Stąd też o rd yn arn e sło w o , to le r o w a n e w jed n ej g ru p ie sp o łe c z n e j, m oże uróść w innej gru p ie do ra n g i cięż k iej obrazy, k tórej obrażony za p o m n ieć n ie m oże.
S ęd zio w ie, sto su ją c o m a w ia n y art. 23 u sta w y a n ty a lk o h o lo w e j, k ła d ą g łó w n ie n a cisk na je d e n z u sta w o w y c h w a ru n k ó w , a m ia n o w ic ie , czy osk arżon y, d o pu szczając s ię czy n n eg o lu b m o ra ln eg o zn ęca n ia się , b y ł jed n o c z e śn ie w s t a n ie w sk a z u ją c y m n a n a d u ży cie alk oh olu , p o m ija ją za ś z r e g u ły sta n e m o c jo n a ln y osk arżon ego przed u ży ciem alk oh olu , w y w o ła n y np. n a ru szen iem p rzez o sob ę p o szk o d o w a n ą z a sa d o b y cza jo w y ch , u zn a w a n y ch w g ru p ie sp o łeczn ej osk a rżo n eg o z a ob ow iązu jące. J e ż e li np. m ąż po p rzy jeźd zie z w o jsk a na urlop zn a jd u je sw o ją żonę w in ty m n e j p o z ie z k o ch a n k iem , a n a stę p n ie w y rzu co n y z w ła sn e g o dom u przez k o ch an k a, p ó jd zie do resta u ra cji pić, po czy m w r ó c iw sz y do dom u obrzuci żon ę w tok u k łó tn i w u lg a r n y m i sło w a m i — to tru d n o tu m ó w ić o zn ęca n iu s ię , choćby ów zd rad zon y m ąż w y p ił is to tn ie p ew n ą ilo ść alk oh olu . Te w y p o w ie d z ia n e p rzezeń w u lg a r n e sło w a n ie m ia ły sw ej g e n e z y w alk oh olu , ty lk o b y ły n a stę p stw e m k o n flik tó w rod zin n ych sp o w o d o w a n y ch p rzez p artn era, ostra r e a k c ja za ś w sto su n k u do żony, ch oćb y i ob ra źliw a , u chodzi w ta k ich w y p a d k a ch za u sp ra w ied liw io n ą . P o m ija n ie ty ch p rzesła n ek m oże sp o w o d o w a ć, że ani o sk a r
6 T aką od ręb n ą w ła śc iw o ść o cen y sp raw y p rzez sąd ch a r a k te r y z u je w y p a d ek , g d y żona pod w p ły w e m c h w ilo w e g o u n ie sie n ia p isz e d o n ie sie n ie n a m ęża i p o w o d u je je g o a r eszto w a n ie, a p o tem c o fa o sk a rż en ie z art. 23 u sta w y a n ty a lk o h o lo w e j i p rosi o z w o ln ie n ie m ęża, c o jed n a k za zw yczaj n ie d a je rezu lta tu , g d y ż sę d z ia d zia ła tu ja k o czło n ek ap a ra tu p a ń stw o w e g o p o w o ła n e g o d o śc ig a n ia p rzestę p c y w ram ach n o rm y p raw n ej p r z y to c z o nej w a k c ie o sk a rż en ia , s ta w ia ją c n a d ru g im m ie jsc u n a stę p stw a sp o łec zn e sw e g o d zia ła n ia .
^ C ech ę sw ej in d y w id u a ln e j o cen y w y k a z a ł sę d z ia , g d y n a o św ia d c z e n ie osk arżonego,
że zn iew a ża ł sło w n ie có rk ę za to, iż ja k o 16-letnia d z ie w c z y n a za szła w cią żę, p r z e r w a ł osk arżonem u to k je g o tłu m a c z e ń z p o u czen iem , że fa k t za jścia n ie le tn ie j n iez a m ę ż n e j c ó r k i je s t jej o so b istą sp raw ą.
N r 3 (123) S o c jo lo g ia p r a w a w p r a k ty c e s ą d o w e j 25
żony, an i krąg osób je g o śro d o w isk a n ie zrozu m ieją zasad n ości w y ro k u sk a zu jącego, bo ta k ie o rzeczen ie n ie d och od zi do ich św ia d o m o ści. M o ty w y w yroku,, że ta k n ie p o stą p iłb y c z ło w ie k o w y so k ie j k u ltu rze, choćby n a w e t b y ł s k r z y w d zony p rzez żonę, g d y ż n a z a ła tw ie n ie te g o rodzaju p ora ch u n k ó w je s t proces r o zw o d o w y — u d erzają w p różn ię. T rzeba b y w p ie r w w y c h o w a ć ta k sp o łe czeń stw o , b y w in te r e sie p o sza n o w a n ia p raw a um iało za p an ow ać nad norm am i o b y cza jo w o -m o ra ln y m i.
M ożna b y na o m a w ia n y p rob lem p a trzeć ró w n ież pod ty m k ą tem w id zen ia , że p rzez p erm a n en tn e sto so w a n ie w w y ro k a ch jed n ego k ieru n k u , p rzez s to s o w a n ie re p r e sji k arn ych w p ły n ie s ię z cza sem n a zm ian ę św ia d o m o ści p ra w n ej sp o łe c z e ń stw a , a w ię c n a zm ia n ę o cen i p o stęp o w a n ia ta k je d n o stek , ja k i grup sp o łecz n y c h . P ro b lem te n zah acza jed n a k o b ila n s p rzy szłeg o h ip o te ty c z n e g o zysk u w z e sta w ie n iu z p a sy w a m i czasu o b ecn ego. D o św ia d c z e n ie ż y c io w e u czy, że p r a w ie k a żd y w y r o k z art. 23 u sta w y a n ty a lk o h o lo w ej stw a rza z a rzew ie rozk ład u
p ożycia m a łżeń sk ieg o , zw ła szcza g d y w y r o k o p iew a n a k a rę b e z w z g lę d n e g o w ię z ie n ia.9 P r a w ie n ig d y sk a za n y m ąż n ie w ra ca z w ię z ie n ia do żony. P rzep ro w a d za n y z o sk a rżo n y m i sondaż u ja w n ia , że sk a za n y m ąż d la teg o n ie w r a c a do żo n y , iż n ie ch ce ży ć w ciągłej o b a w ie przed n o w y m d o n iesien iem , i a m b ic jo n a ln ie n ie z n ie s ie teg o , żeb y żona p rzez raz o d n iesio n e z w y c ię stw o sta le nad n im d o m in o w a ła . J e ż e li d o n ie sie n ie żon y n a m ęża w sk a z u je n a fe r m e n t rod zin n y, to w y rok sk a z u ją c y m ęża na b e zw zg lęd n e p o z b a w ie n ie w o ln o śc i jest p r z y p ie c z ę to w a n ie m rozk ład u p o ży cia m a łżeń sk ieg o .
A by zrozu m ieć cel i za sięg art. 23 u sta w y a n ty a lk o h o lo w e j, trzeb a p a trzeć na sp r a w ę n ie ty lk o z pu n k tu w id z e n ia u sta w o w y ch e le m e n tó w te g o p rzep isu , ale p rzy p a trzy ć s ię ta k że sto su n k o m p a n u ją cy m w danej ro d zin ie, jej śro d o w isk u i o cen ić, czy m a łż e ń stw o to m o że b y ć jeszcze przed w y r o k ie m u ra to w a n e. J e śli u sta li s ię w te j drodze, że rozk ład p o ży cia m a łżeń sk ieg o je s t n ie o d w r a c a ln y , a m eto d y zn ęca n ia s ię osk arżon ego nad p a rtn erem b y ły b ru taln e, to w in te r e s ie sp o łe c z n y m trzeb a w ó w c z a s w y d a ć ta k i w y ro k , k tó ry b y n ie ty lk o n a p ię tn o w a ł sp ra w cę, a le w p ły n ą ł p ou cza ją co na og ó ł sp o łe c z e ń stw a . W p r z e c iw n y m razie n a le ż y sto so w a ć z a w ie sz e n ie , a n a w e t art. 49 k.p.c., gd yż rep resja k a rn a sp rzeczn a z w a r to śc io w a n ie m czynu p rzez gru p ę sp o łeczn ą o sk arżon ego sta je s ię dla n iej n iezrozum iała.
Ż a ło w a ć n a leży , że R a ta jcza k w sw e j cen n ej m o n o g ra fii p o m in ą ł za g a d n ie n ie, w ja k im p ro cen cie sk a zu ją ce w y r o k i z art. 23 u sta w y a n ty a lk o h o lo w ej s t a n o w ią w ła ś c iw ą p o d sta w ę p o w ó d ztw ro zw o d o w y ch . D a ło b y to obraz o d d z ia ły w a n ia u s ta w y w k ieru n k u w ręcz p r z e c iw n y m , n iż p r z e w id y w a ł u sta w o d a w ca . W e d ług b o w ie m art. 430 k.p.c. m a ło le tn ie d zieci do la t 17 n ie m ogą b y ć św ia d k a m i w p r o c e sie ro zw o d o w y m rod ziców , a b y n ie z a tru w a ć ich d ziecięceg o ś w ia ta ja d em n ie n a w iś c i, ja k i ż y w ią ku so b ie rod zice. Z darzają s ię jed n a k w y p a d k i, że stron a p ra g n ą ca ro zw o d u m a ku tem u k ru ch e p o d sta w y bądź te ż sam a je s t w in n a roz k ład u p o ży cia m a łżeń sk ieg o , z b rak u zaś ob cy ch św ia d k ó w n ie m o g ła b y u z y sk a ć u p ra g n io n eg o celu . Z teg o w z g lę d u sk ła d a d o n ie sie n ie k a rn e z art. 23 u sta w y a n ty a lk o h o lo w ej i p o w o łu je w ła s n e d zieci w ch arak terze św ia d k ó w . C zynią to z w y k le żo n y św ia d o m e teg o , że m a ło le tn ie d zieci są b ard ziej do nich p r z y w ią
-• Z m ej d łu g o le tn ie j p r a k ty k i znam ty lk o 2 w y p a d k i, k ie d y sk a za n y z a rt. 23 u staw y a n ty a lk o h o lo w e j m ąż, p o o d b y c iu k a r y w ię z ie n ia , p o w r ó c ił d o żon y, k tó r a sp o w o d o w a ła je g o a r e sz to w a n ie . W p ie r w sz y m w y p a d k u b y ł to a lk o h o lik , z p o w o d u sw e g o n a ło g u ju ż b ezrad n y, w d ru g im zaś — m ężczy zn a , k tó r y p o w r ó c ił d o żon y ze w z g lę d u n a d zieci, ale- na k ró tk o , bo ta sp o w o d o w a ła p o n o w n e je g o a reszto w a n ie .
2 6 W ł o d z i m i e r z D z i ę c i o l o w a k i N r 3 (123)
za n e i pod ich ’ w p ły w e m będą z e z n a w a ły k o r z y stn ie d la sk arżących . S k a zu ją cy w y ro k k a rn y je s t ju ż p reju d y k a tem w p r z y sz ły m p r o c e sie r o zw o d o w y m . W ten sposób ta k ą ok rężn ą drogą p rzez z a sto so w a n ie jed n eg o p rzep isu u zy sk u je s ię c e l zab ron ion y d ru g im p rzep isem . O k azu je s ię w ię c , że w k o n te k ś c ie p e w nego p rzep isu m oże sta ć in n y p rzep is o zg o ła różn ym celu w e d łu g za m ierzeń u sta w o d a w cy . S to su ją c zak res o d d z ia ły w a n ia jed n eg o p rzep isu na o p in ię i ś w ia d om ość sp o łeczn ą , trzeb a p rzy ty m zw a ża ć n a c a ły sp lot z a g a d n ien ia , b y p a trząc na jed en c e l u sta w y , n ie z a ch w ia ć ró w n o w a g i sp o łeczn ej w in n y m k ie runku.
Ja sk ra w o u ja w n ia s ię te n a sp ek t sp o łe c z n y w p rzep isie art. 9 u sta w y z 22.X II. 1960 r. w sp ra w a ch z o sk a rżen ia p ry w a tn eg o , n a p o d sta w ie k tó reg o to p rze p isu sąd m o że u m orzyć p o stęp o w a n ie w o b ec zn ik om ej sz k o d liw o śc i sp o łeczn ej czy n u osk arżon ego.
N ie w ą tp liw y m c e le m u sta w o d a w c y b y ło te ż za h a m o w a n ie w z r a sta ją c e j fa li sk a rg p r y w a tn o -k a r n y c h w la ta c h u b ieg ły ch . N ieza p rzecza ln y p rzecież je s t fa k t, ż e p o w o jn ie w z r o sła o g ro m n ie liczb a te g o rod zaju sp r a w m im o p o d w y ż sz e n ia o p łat są d o w y ch z 20 'z ł \n a 50 zł, a p o tem na 200 zł od o sob y k a żd eg o o sk a rży c ie la . E tio lo g ia te g o z ja w isk a , n a zw a n a p o w sz e c h n ie p ie n ia c tw e m , m a p rzecież s w o je z ja w is k o sp o łeczn e. O siad ła od w ie k ó w n a te r e n ie ziem p rzed w o jen n ej P o lsk i lu d n o ść w s i i o sie d li tw o r z y ła ja k b y jed n ą ro d zin ę dan ego reg io n u . B rak k o n flik tó w ek o n o m iczn y ch , w ię z y ro d zin n e d an ego reg io n u i o p in ia sp o łeczn a lu d z i n a w z a je m się zn a ją cy ch d o m in o w a ły nad in d y w id u a ln ą cech ą ch arak terów .
S k rzy w d zo n y , w e d łu g w ła sn e g o od czu cia, o d w a ż y ł s ię p o zy w a ć k o g o ś do sądu •chyba ty lk o w n a p ra w d ę p o w a żn y m w yp a d k u . G d y z a ś po w o jn ie n a stą p iło ow o o lb r z y m ie p r z e su n ię c ie lu d n o ści ze w sch o d u n a zach ód , g d y liczb a m ie sz k a ń c ó w w s i z ró w n a ła s ię z liczb ą m ie sz k a ń c ó w m ia st — zm a la ła p ie r w o tn a w ię ź sp o łeczn a gru p , w z ię ły z a ś g ó rę o so b iste a n im o zje je d n o stek , już n ie k rę p o w a n y ch o p in ią sp o łeczn ą . P o tw ie r d z a ją to d a n e s ta ty sty c z n e sp ra w p r y w a tn o - -k a rn y ch w p o w ia ta ch le żą c y ch w g ra n ica ch z iem P o lsk i p rzed w o jen n ej oraz w p o w ia ta ch o d zy sk a n y ch po w o jn ie n a Z ach od zie. D la p rzy k ła d u w y s t a r c z y
p rzy to czy ć d an e sta ty sty c z n e p o w ia tu le s z c z y ń sk ie g o w o je w ó d z tw a p o zn a ń sk ieg o oraz są s ie d n ie g o p o w ia tu g ó ro w sk ieg o w o je w ó d z tw a zielo n o g ó rsk ieg o . P o d cza s .■gdy p o w ia t le sz c z y ń sk i p rzy 70 tys. m ie sz k a ń c ó w m iał:
w 1958 r. 187 sp ra w , a w ię c 0,26% w sto su n k u do liczb y m ieszk . w 1959 r. 194 „ „ 0,27% w 1960 r. 91 „ „ 0,13% w 1961 r. 82 „ „ 0,11% w 1962 r. 124 „ „ 0,17% „ , „ w 1963 r. 122 „ „ 0,17% w 1964 r. 114 „ „ 0,16% W 1965 r. 87 „ „ 0,12% w 1966 r. 127 „ „ 0,18%
-w są s ie d n im p o w ie c ie g ó ro w sk im p rzy lic z b ie 40 ty s. m ieszk a ń có w b yłe: w 1958 r. 209 sp raw , a w ię c 0,52% w stosu n k u do liczb y m ieszk . w 1959 r. 182 „ „ 0,40%
w 1960 r. 176 „ „ 0,44% w 1961 r. 209 „ ^ 0,52%
N r 3 (123) S o c jo lo g ia pratua w p r a k ty c e s ą d o w e j
i tak k o lejn o w n a stęp n y ch la ta ch z a w sze w p od w ójn ej w y so k o śc i w stosu n k u do są sie d n ie g o p o w ia tu lesz c z y ń sk ie g o .
P od ob n ie p rzed sta w ia ją się lic z b y w sk a ź n ik o w e w in n y ch są sie d n ic h p o w ia ta ch w o je w ó d z tw a w r o c ła w sk ie g o i zielo n o g ó rsk ieg o przy p o ró w n a n iu p o w ia tó w P o l- »ki p rzed w o jen n ej.
P o w o d em ty ch d ysp rop orcji są n ie w ą tp liw ie k o flik ty sp o łeczn o -k u ltu ro w e n o w y ch o sie d le ń c ó w Z iem O d zysk an ych . P r z y d z ie le n ie je d n e g o go sp o d a rstw a d w om , a n a w e t trzem ro ln ik o m n a w a ru n k a ch ta k zw a n y c h w sp ó ln o t zagrod o w y c h — w sy tu a c ji g d y w jed n y m p od w órzu gosp od arzy dw óch , a n a w e t trzech w ła ś c ic ie li — stw a r z a k o n flik ty ek o n o m iczn e i o sob iste, cza sem w p ro st n ie d a ją ce s ię rozw iązać.
A n ta g o n isty c z n ie u sp o so b ien i do sie b ie w sp ó łu ż y tk o w n ic y -są sie d z i, których d otych czas n ic n ie łą c z y ło i n a d a l n ie łą c z y , d ob ierają so b ie w ra zie sp oru a d h e ren tó w spośród osób p och od zących z ty ch sam ych d a w n y ch Z iem i w te n sp o sób tw orzą na ziem ia ch zach od n ich w r a z ie k o n flik tu n o w e g ru p y sp o łe c z n e , w z a je m n ie się śc ie r a ją c e w są d zie. W p ro cesa ch p o w sta ły c h w sk u te k ty c h an tago n iz m ó w o d g ry w a r o lę p sy c h ik a zb iorow a, która p ra w em o d w etu rod zi podobne w y p a d k i po d rugiej stro n ie p artn erów .
P od ob n e zja w isk o m ożn a ta k ż e za u w a ży ć w śród m ie sz k a ń c ó w m ia st, gd zie ze w zg lęd u na rosn ącą in d u s tr ia liz a c ję n a stęp u je s t a ły o d p ły w i p r z y p ły w , gd zie z b rak u m ieszk a ń zm u sza s ię ro d zin y do k o rzy sta n ia ze w sp ó ln y c h k u ch n i, k o ry ta rza , a n a w e t ła z ie n k i. R óżn ice w y k sz ta łc e n ia , sp osob u b y cia i za in te r e so w a n ia sp o łeczn eg o , oso b iste in te r e sy w k o rzy sta n iu ze w sp ó ln y c h p om ieszczeń , ró żn ice ch a ra k teró w — w s z y stk o to w p ły w a na p o w sta w a n ie k o n flik tó w , k tó ry ch ep ilo g od b y w a s ię w są d z ie w ra m a ch o sk a rżen ia p ra w a tn o sk a rg o w eg o . N a g ru n cie ta k ic h ro zw a ża ń m ożn a zro zu m ieć z ja w isk o , że m im o u s ta w y z 1960 roku i fa k tu u m arzań sp r a w n a m o cy art. 9 liczb a n a p ły w a ją c y c h do są d ó w spraw n ie zm a la ła . O b jaw te n m ożn a so b ie w y tłu m a c z y ć ch y b a ty lk o n ie w ła ś c iw ą in te r p reta cją o m a w ia n e g o p rzep isu art. 9 w p r a k ty c e są d o w ej w k w e s tii w ła śc iw e g o p o ję c ia „czyn u sp o łeczn ie zn ik o m eg o ” n a tle k o n k retn eg o w yp ad k u .
K ry sty n a Ifk ie w ic z p o d a je d e fin ic ję czyn u sp o łeczn ie zn ik o m eg o p iszą c, że is to ta te g o czyn u p o le g a n a ty m , iż czy n b ęd ą cy fo rm a ln ie p r z e stę p stw e m n ie jest sp o łe c z n ie n ieb ezp ieczn y . I tu autork a, n a p o d sta w ie lic z n y c h p rzy k ła d ó w , u si łu j e p od d ać a n a liz ie p ro b lem o w ej zn ik o m ej sz k o d liw o śc i z p u n k tu w id zen ia zarów n o pod m iotu , ja k i p rzed m io tu sp r a w y i dochodzi w k oń cu do słu szn eg o w n io sk u , że je s t to p ro b lem o ch a ra k terze śro d o w isk o w y m , w k tó ry m g łó w n ą rolę o d g ry w a o sob ow ość sęd zieg o .
K ażd y czy n n a d a ją cy s ię do z a k w a lifik o w a n ia z art. 255, 256, 239, 237 i 252 k.k. m o że b y ć u w a ża n y za czyn sp o łe c z n ie sz k o d liw y bądź za czy n o zn ik om ej szk o d liw o ś c i sp o łeczn ej. A n ty p o d y ty c h ocen za leżeć b ęd ą od w ła ś c iw o ś c i śro d o w isk a czy n u oraz sta n o w isk a sęd zieg o , k tó ry o c e n ie teg o śro d o w isk a n a d a je w ła s n e za b a r w ie n ie . W ty m k o n g lo m era cie rodzi s ię n ie k ie d y zn aczn a d y sp rop orcja ocen k ilk u gru p sp o łeczn y ch : sęd zieg o — k tó r y jak o organ p a ń stw a ta k p o jm u je s w e z a d a n ie sp o łeczn e, b y b a g a te liz u ją c p rzed m io t sk a r g i p r y w a tn o -k a r n e j, m óc u m o r z y ć p o stęp o w a n ie, a ty m sa m y m p rzy czy n ić się do z a h a m o w a n ia w zro stu liczb y ty c h p ro cesó w ; osk arżon ego — k tó ry k ieru je się ty m i sa m y m i m o ty w a m i, m a na c e lu ty lk o o so b isty in teres; o sk a r ż y c ie la — k tóry, jako p o szk o d o w a n y , n ad aje in k r y m in o w a n e m u c zy n o w i c e c h y za le ż n e od o so b iście od czu w a n ej k rzy w d y p rzez p ry zm a t ocen sw e g o środ ow isk a.
W ł o d z i m i e r z D z i ęc i o t o to a k i N r 3 (Ł23V
Istotą rzeczy b ęd zie tu w ię c za g a d n ien ie, która z ty ch ocen b ęd zie w ła śc iw a , aby sp e łn ić za d a n ie art. 9 o m a w ia n ej u sta w y . Z a d a n ie to nader trudne. N ie m ożna b o w iem w y ch o d zić z założen ia ocen doznanej k rzy w d y p rzez o sk a r ż y ciela , bo jego ocen a o d p o w ia d a ją ca w y p a d k o w e j o cen ie tej m a łej grupy sp o łe c z n e j, z k tórej on się w y w o d z i, n ie m oże p rzecież fo rm u ło w a ć o cen y szerszych m as sp o łe c z e ń stw a . N ie m ożn a zaś w zu p ełn o ści jej p om in ąć, bo n ie o p a tr z e n ie ran y c z ło w ie k o w i m oże sp o w o d o w a ć jej g an gren ę. T oteż n iek tó rzy sęd zio w ie, żeb y zró w n o w a ży ć n ieco b ila n s k rzy w d y doznanej p rzez p o szk o d o w a n eg o oraz sto p ień w in y osk arżon ego, sto su ją m eto d ę w y w ia d u co do za ch o w a n ia się i cech ch arak teru o sk a r ż y c ie la po to , by n a tej p o d sta w ie w y k a za ć, że n ie p o w in ien on p r z e ja sk r a w ia ć sw e j p o zy cji p ok rzyw d zon ego, skoro sa m n ie zn a jd u je s ię na w y so k im p o zio m ie w y r o b ie n ia sp o łeczn eg o . D la teg o sę d z io w ie ta c y d opuszczają z urzędu d ow od y z d aw n ych ak t są d o w y ch , p rzesłu ch u ją ś w ia d k ó w n a ok oliczn ość, że. o sk a r ż y c ie l sa m m ia ł k ie d y ś z a ta rg i n ie ty lk o z o sk srżo n y m , a le n a w e t z in n y m i, i to zatargi n ie ty lk o p r y w a tn o -k a r n e , a le i m a ją tk o w e.
Ó w w y w ia d śr o d o w isk o w y m ia łb y sw e u za sa d n ien ie, g d y b y n ie jeg o w a d liw a m etoda. P r z e c ie ż o d p o w ied n ie dane d o ty czą ce za ch o w a n ia się o sk a rży ciela w sto su n k u do in n ych osób p ochodzą z w y k le z r e la c ji osk arżon ego, k tó ry zgłasza sęd ziem u św ia d k ó w , rek ru tu ją cy ch się z g ru p y sp o łeczn ej teg o ż osk arżon ego, spośród sw y c h zn a jo m y ch , n ie p r z y c h y ln ie u sp osob ion ych do o sk a rży ciela . Stąd też w y p a d k o w a o cen a teg o rodzaju w y w ia d u o d p o w ia d a raczej w y p a d k o w ej o c e n ie gru p y sp o łeczn ej osk arżon ego. D la teg o te ż zdarzają s ię w y p a d k i, że czy n n ie zn iew a żo n y , a n a w e t p o b ity do k rw i o sk a r ż y c ie l w y c h o d z i z sa li są d o w ej z w y rok iem u m a rza ją cy m p o stę p o w a n ie z p ow od u zn ik om ej szk o d liw o ści sp o łeczn ej czynu.
M etoda o św ie tle n ia środ ow isk a o sk a rży ciela i jeg o za ch o w a n ia się — poza in k ry m in o w a n y m zd a rzen iem z a w a rty m w a k cie o sk a rżen ia — m oże m ieć sw e sp o łeczn e w a lo r y ty lk o w sp ra w a ch n a p ra w d ę b łah ych . G dy dw óch m ieszk a ń có w ja k ieg o ś dom u p o k łó ci s ię n a tle w sp ó ln ie u ży w a n eg o k orytarza i jed en d r u g ie go obrazi s ło w n ie , m ożn a za sięg n ą ć in fo rm a cji, jak z a c h o w y w a ł się o sk a r ż y c iel p op rzednio w o b e c in n y ch w sp ó łlo k a to ró w . A le g d y ro zp a tru je s ię np. sp ra w ę o to, że m ężczy zn a u d erzy ł w ia d r e m k o b ie tę ta k siln ie , iż p r z e c ią ł jej w a rg ę, bo o sk a rży cielk a czerp a ła w o d ę z jeg o stu d n i w b r e w jeg o zakazom , to u m orze n ie p o stęp o w a n ia z p o w o d u zn ik om ej sz k o d liw o śc i sp o łeczn ej czynu n ie m oże być u znane za w ła ś c iw e z a sto so w a n ie art. 9 o m a w ia n ej u sta w y , g d y ż ocen a tak a m o g ła b y za g łu szy ć o p in ię szero k ich m a s sp o łe c z e ń stw a , że b icie k o b iety po tw a rzy je s t z a w sze czy n em g o d n y m w y so k ie g o p o tęp ien ia .
G dy w ię c u m orzen ie p o stęp o w a n ia są d o w eg o z p o w o d u zn ik om ej sz k o d liw o ś ci sp o łeczn ej czy n u osk a rżo n eg o m oże m ieć n ie k ie d y p o z y ty w n e w a rto ści, bo c z ę ścio w o w y r ó w n u je w z a je m n e n ie isto tn e k o n flik ty ż y c io w e , a zarazem w p ły w a w y ch o w a w czo na sp o łe c z e ń stw o , by u k rócić p ie n ia c tw o , to w in n y ch w y p a d k a ch m oże ono tr a fić w p różn ię, a n a w e t p o w o d o w a ć d a lsze k o n flik ty p artn erów . P o b ła ż liw o ść w sto su n k u do osób a g resy w n y ch ro zzu ch w a la ich sto su n ek do in n ych , stw a rza w n ich m n iem a n ie ja k ie jś w y ż sz o śc i, a p rzed e w s z y stk im o śm iela in n ych do p od ob n ych e k sc e s ó w w sto su n k u do otoczen ia. P r a k ty c y zgodzą s ię n ie w ą tp li w ie, że n ie je d n o k r o tn ie o sk a rżo n y , w sto su n k u do k tó reg o um orzono p o stęp o w a n ie z p ow od u zn ik o m ej sz k o d liw o śc i sp o łeczn ej jeg o czynu, p ow raca w k ró tce na ła w ę o sk arżon ych w sk u te k w y w o ła n ia n o w eg o , p od ob n ego in cy d en tu z są sia d a m i. S łu szn o ść te j te z y m o g ła b y w y k a z a ć a n k ie ta i sta ty sty k a p odobnych
N r 3 (123) Socjologia prawa w p r a k ty c e są d o w e j
sp r a w - sporząd zon a n a p o d sta w ie d a n y ch z rep erto rió w są d o w y ch , czeg o w r a m a c h n in ie jsz e g o a rty k u łu n ie da s ię jed n a k p rzed staw ić.
Ó w s p o łe c z n y c e l w y r a ż a ją c y s ię w ty m , b y zm n iejszy ć liczb ę sp ra w p r y w a t- n o -k a r n y c h i o g ra n iczy ć ich za sięg ty lk o do sp ra w n a p ra w d ę p o w a żn y ch , m a sw ój w y ra z ta k ż e w w y d a n ej o sta tn io u sta w ie z 13.VI.1967 r. o k o szta ch są d o w y ch (Dz. U. N r 24, poz. 110), k tó ra w art. 50 p r z e w id u je o p ła ty są d o w e od 200 do 1000 zł od o sk a r ż y c ie la p r y w a tn eg o . P rzy z a sto so w a n iu teg o p rzep isu zn ó w z a h a czy m y o so cjo lo g ię p raw a, a m ia n o w ic ie o to, jak b ęd zie d zia ła ć ta u sta w a n a op in ię
sp o łeczn ą i m o ty w a c ję jed n o stek . Ó w sp o łeczn y cel m oże b yć sp e łn io n y ty lk o p r z y w ła ś c iw y m sto so w a n iu p rzep isó w w ra zie sk ła d a n ia osk arżeń p ry w a tn o -
-k a r n y c h do sądu.
P o w s ta je p y ta n ie, czy w y so k o ść o p ła t m a być prop orcjon aln a do sta n u m a ją tk o w eg o o sk a rży ciela , czy te ż do p rzed m io tu skargi. S ąd zę, że d ruga e w e n tu a l n o ść odpada ze w z g lę d u n a ów le x sp e c ia lis , ja k im je s t art. 9 u sta w y z 12.XII.
1960 r., k tórej c e le m je s t r o z w ią z y w a n ie w ła śn ie za g a d n ien ia w a ż k o śc i o sk a r żen ia p r y w a tn eg o . N ic n ie p rzem a w ia za ty m , żeb y te n p rob lem d u b low ać ta k że w sp r a w ie u sta la n ia w y so k o śc i o p ła t są d o w y ch . U sta w a z 13.V I.1967 r. m a p rzed e w sz y stk im n a w id o k u c e l fis k a ln y p rzy jed n o czesn y m u w z g lę d n ie n iu asp ek tu sp o łeczn eg o , by m a ją tk o w o dobrze sy tu o w a n i lu d zie n ie w y k o r z y sty w a li sw y ch m o ż liw o śc i fin a n so w y c h do w y ta c z a n ia n iep o w a żn y ch oskarżeń. G en era ln e jed n ak p o d w y ższa n ie o p ła t do jej górnej g r a n ic y ch yb ia zam ierzon ym c elo m u s ta w o d a w cy . O sk a rży ciel, k tórem u w y m ierzo n o o p ła tę ponad jeg o m o ż liw o śc i fin a n so w e, o d stęp u je od o sk a rżen ia , z m n ie jsz a ją c p rzez to lic z b o w y w sk a ź n ik w p ły w ó w sk arg p r y w a tn o -k a r n y c h So sąd u , a le n ie daje to w y ra zu tem u , b y d zia ła n ie u sta w y sp e łn iło sw ą rolę s p o łe c z n ą .10 N ie w y ła d o w a n e u czu cia czło w ie k a stw a rza ją p e w n e za sto in y w jeg o p s y c h ic e i sta ją s ię p o d ło żem do p ó źn iejszy ch r ea k cji na ja k ik o lw ie k b od ziec ze str o n y k rzy w d zicie la , a ten, o śm ie lo n y d ozn a n ym su k c e se m , n ie z m ie n i sw e g o p o stęp o w a n ia . W szy stk o to n ie u jd zie u w a g i śro d o w isk a str o n p ro ceso w y ch , g a szą c w n ich w ia r ę w sk u teczn o ść praw a.
D o ch o d zim y do w n io sk u , że sto su ją c p raw o, n ie m o żem y p o p rzesta ć n a jego d o g m a ty czn ej a n a liz ie , że w o rzeczen ia ch i zarząd zen iach sąd u p o w in n iśm y się k ie r o w a ć w y n ik a m i nau k p om ocn iczych : ek o n o m ii, p sy ch o lo g ii, so c jo lo g ii i że t e d y sc y p lin y n a u k o w e p o w in n y b y ć p o m o cn iczy m n a rzęd ziem p raw n ik a.
D ziś p r a w ie w k ażd ym p r z e d się b io r stw ie czy n n y je s t p sy ch o lo g , so cjo lo g , n a to m ia st p r a w n ic y , k tórzy ro zw ią zu ją z a g a d n ien ia zw ią za n e z b y te m czło w ie k a , n iejed n o k ro tn ie c z ło w ie k a n ie znają. S koro zaś c z ło w ie k jako a n im a l so cia lc
d ziała w sp o łe c z e ń stw ie , to trzeb a p o zn a ć stru k tu rę te g o sp o łe c z e ń stw a , p oznać w ła śc iw o ś c i grup i w a r stw sp o łeczn y ch , w śró d k tó ry ch c z ło w ie k s ię obraca. T rze ba p ozn ać te ż reg io n d an ego sąd u z jeg o w a ru n k a m i lo k a ln y m i, gosp od arczym i, k u ltu ra ln y m i, zw y cza ja m i. In n e b o w ie m są z w y c z a je i o cen y g ó rn ik ó w , ro b o t nik ów fa b ry czn y ch , a in n e lu d zi p ra cu ją cy ch na ro li i w śró d p ra co w n ik ó w n a u k ow ych . W yrok są d o w y n ie m oże b y ć w sp rzeczn ości z p o jęcia m i ty c h grup sp o łecz n y c h , a j e ś li n a w e t u sta w o d a w ca za m ierza p rzez u sta w ę w p ły n ą ć na m o d u la cję ty ch pojęć, to sęd zia p o w in ie n ta k i cel u sta w y w y p e łn ia ć o stro żn ie, sto p n iow o, b y g w a łto w n y m p rzeg ię ciem n ie sp o w o d o w a ć jej d ezaprobaty. D och od zim y
io Z a h a m o w a n ie w z r o stu w p ły w ó w sk arg p ry w a tn o -k a rn y ch z n a jd u je te r a z od d źw ięk w e w z r o śc ie p o w ó d ztw c y w iln y c h z art. 448 k .c. S ta ty sty k a d o ty c zą ca ty c h sp ra w w y k a pałab y, ja k p ra w o od w etu za k rzy w d ę n ie da się stłu m ić m im o w y d a n ia w ty m w z g lę d z ie n o r m y p ra w n ej.
W ł o d z i m i e r z D z i ę c i o l o t o s k i N r 3 (t'23)
do w n io sk u , że n ie t y le sa m a u sta w a , ile jej w y k o n a w c a o d g ry w a g łó w n ą ro lę w k sz ta łto w a n iu p oczu cia p ra w n eg o sp o łeczeń stw a .
N a u k a p ra w a n a le ż y do n auk h u m a n isty czn y ch , a ich d ew izą b ęd zie z a w sz e rzy m sk a zasad a: h o m o su m e t n ih il n is i h u m a n u m a b a lie n o p eto .
L I T E R A T U R A
A j d u k i e w i c z K .: J ę z y k i p o zn a n ie, W arszaw a I960.
K u b i k A rtur i C e b u l s k i S te fa n : Z n ik o m e n ie b e z p ie c z e ń stw o , „ P ra w o i Z y c ie ’* nr 11 z d n . 21.V.1967 r.
B u r t H. E .: P sy c h o lo g ia sto so w a n a , W arszaw a 1966.
D a s z k i e w i c z W .: S p o łe c z n e n ie b e z p ie c z e ń stw o c z y n u , „ P a ń stw o i P r a w o ” nr 8—9/61. E h r l i c h : L e p o sitiv ism e ju r id iq u e, la s o c jo lo g ie d u d ro it e t le s sc ie n c e s p o litiq u es,
W rocław 1965, O sso lin eu m .
E y s e n c k H. J .: S en s i n o n se n s w p sy c h o lo g ii, W arszaw a 1965.
F r y d m a n S .: D o g m a ty k a p raw a w ś w ie tle s o c jo lo g ii (S tu d iu m p ierw sze o w y k ła d n i u sta w y ), W iln o 1936.
F r i t z h a n d : C złow iek , h u m a n izm , m o ra ln o ść, W arszaw a 1961.
G r z y b o w s k i S .: S tr u k tu ra i tr e ść p rzep isó w p ra w a c y w iln e g o o d sy ła ją c y c h d o z a sad w sp ó łż y c ia sp o łe c z n e g o , „ S tu d ia C y w :listy c z n e ” , to m VI, rok 1965.
I f k i e w i c z K ry sty n a : Z n ik o m o ść sp o łe c z n e g o n ie b e z p ie c z e ń stw a c z y n u w sp raw ach z o sk a rż en ia p r y w a tn e g o w ś w ie tle badań a k ro w y ch , „ P a ń stw o i P r a w o ” nr 12/66. I n k e l e s A .: W hat is so c jo lo g y ? In tr o d u c tio n to th e d is c ip lin e an d p r o fe ssio n , N e w
J e r s e y 1964.
J a k u b c z a k F ra n ciszek : S u b ie k ty w iz m 1 o b ie k ty w iz m w so c jo lo g ii, „ R u ch P ra w n iczy , E k o n o m iczn y i S o c jo lo g ic z n y ” III/1966.
K r u k o w s k i A .: W p ływ u p ły w u czasu n a z n ik o m o ść sp o łe c z n e g o n ieb ezp ieczeń stw a czy n u , „ N o w e P r a w o ” n r 1/67.
K ł o s o w s k a : Z a g a d n ien ie m a ły c h g ru p sp o łe c z n y c h w so c jo lo g ii, „ P r z e g lą d S o c jo lo g ic z n y ” 1958, to m X II.
K u b i c k i L eszek : Z p r o b le m a ty k i b ad ań e m p ir y c z n o -p r a w n y c h nad d zia ła n iem ła w n i k ó w w p o stę p o w a n iu k a rn y m , „ P a ń stw o i P r a w o ” nr 1/67.
K a w e c k i S.: P rzed m io t p r z e stę p stw a z art. 23 u sta w y z d n. 10.XII.1959 r., „ N o w e P r a w o ” nr 7—8/62.
Ł u k a s z k i e w i c z Z.: P r o b le m k ie r o w a n ia a lk o h o lik ó w w ra zie zn ęca n ia się n ad ro dziną n a t le a n a liz y sp r a w k a r n y c h z art. 10 u sta w y a n ty a lk o h o lo w e j, „ P r z e g lą d Za g a d n ie ń S o c ja ln y c h ” nr 11/57.
Ł o p a t k a A . i Z i e m b i ń s k i Z .: P ró b a sy ste m a ty z a c ji zasad w sp ó łż y c ia s p o łe c z n e g o w e d łu g o r z e c z n ic tw a SN , „ P a ń stw o i P r a w o ” nr «.—5/57.
L i t w i n : J.: Z asad y w sp ó łż y c ia sp o łe c z n e g o w o r z e c z n ic tw ie S ą d u N a jw y ższ eg o , „ N o w e P r a w o ” n i 1./53.
Ł y c z y w e k R om an : P sy c h o lo g ic z n e p rzesła n k i n ie z a w is ło ś c i sę d z ieg o , „G azeta Sądow a i P e n ite n c ja r n a ” nr 19/73 z d n ia 15.X.1936 r.
M a t e j k o : M ała g ru p a, „ S tu d ia S o c jo lo g ic z n e ” nr 2/62.
M e s z o r e r A .: O zasadach w sp ó łż y c ia sp o łe c z n e g o , „ N o w e P r a w o ” n r 1/64. M e y e r J ü rg en : D ia le k tik im S tra fp ro ze ss, T ü b in g en 1965.
N o w a c k i J.: N ie k tó r e z a g a d n ien ia zasad w sp ó łż y c ia sp o łe c z n e g o , „ P a ń stw o i P ra w o ” nr 7—8/57.
N o w a k : C ztery k o n c e p c je o b o w ią z y w a n ia p ra w a , „R uch P r a w n ., E k on . i S o c jo l.” 11/1966-P o d g ó r e c k i A dam : 11/1966-P r e stiż praw a, „ 11/1966-P a ń sw o i 11/1966-P r a w o ” nr 4/65.
P o d g ó r e c k i A dam : P r o b le m y s o c jo lo g i p raw a, „ P r a w o i Z ycie" n r 1/67. P o d g ó r e c k i A d am : Z n a c z e n ie p o lity k i p raw a, W arszaw a 1957.
N r 3 (123) S o c jo lo g ia ^ p r a w a w praktyce sądowej
P o d g ó r e c k i A dam : O d o g m a ty c e praw a, „ P a ń stw o i P r a w o ” nr 7—8/57. P o d g ó r e c k i A dam : z ja w is k a p ra w n e w o p in ii p u b lic z n e j. W arszaw a 1964, P o d g ó r e c k i A d am : S o cjo tec h n ik a , „ S tu d ia S o c jo lo g ic z n e ” nr 4/11/1963. P o d g ó r e c k i A dam : S o c jo lo g ia p raw a, W arszaw a 1962.
R a t a j c z a k A .: O za k resie p o ję c ia zn ęca n ia się pod w p ły w e m a lk o h o lu z art. 23 u sta w y z 10.XII.19S9 r., „ N o w e P r a w o ” n r 9/62.
R a t a j c z a k A .: P r z e stę p stw o zn ęca n ia s ię pod w p ły w e m a lk o h o lu nad rod zin ą i o so b am i za le ż n y m i, „P ra ce W yd ziału P ra w a U . im . A. M ick iew icza ” , p raca n r 10/84. P ozn ań 1964.
R e s i c h Z b ig n iew : P r z e sła n k i p ro ceso w e, W arszaw a 1966, W y d a w n ictw o P ra w n icze. S u c h e c k i W iktor: O p o w ią za n iu n a u k i i p r a k ty k i p r a w n iczej, „ P a ń s tw o i P r a w o ”
n r 2/65.
S o b o l e w s k i : Z n ik o m e n ie b e z p ie c z e ń stw o sp o łe c z n e czy n u ja k o p o d sta w a sto so w a n ia art. 49 k .p .k . A n n . U.M .C .S. IU S, V ol. VI, 1959.
S t u d n i c k i F r a n c isz e k : P r z e p ły w w ia d o m o śc i o n orm ach praw a, Z e sz y ty N aukow e- U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń sk ie g o , „ P ra ce P r a w n ic z e ” , z e sz y t 22, K rak ów 1965.
S t u d n i c k i F ra n ciszek : O d o g m a ty c e p raw a, „ P a ń stw o i P r a w o ” n r 7—8/67.
S t u d n i c k i F ra n ciszek : Z n a jo m o ść i n ie z n a jo m o ść praw a, „ P a ń stw o i P r a w o ” n i 4/62. S z e r S e w e r y n : M etoda p ra w n o -p o r ó w n a w cza w p ra w ie c y w iln y m i k a rn y m , „ P a ń s tw a
i P ra w o " n r 1/67.
S z e r S e w e r y n : W p ływ p raw a ra d zieck ieg o n a p o lsk i k o d ek s c y w iln y , „ N o w e P r a w o ” nr 19/67.
* S z e r e r M ieczy sła w : K aran ie a h u m an izm , W arszaw a 1964, PW N.
S i m e o n o w S im e o n : O sob ow ość o sk a rż o n e g o i ro la ob ro ń cy , „P a lestra " nr 6/66. W r ó b l e w s k i J erzy : S to so w a n ie praw a, „ P a ń stw o i F r a w o ” nr 3/67.
W r ó b l e w s k i J erzy : O n a u k o w o śc i p ra w o zn a w stw a , „ P a ń stw o i P r a w o ” nr 8—9/65. W i a t r J erzy : S zk ice o m a te r ia liz m ie h isto r y c z n y m i so c jo lo g ii, K siążk a i W iedza 1962. W i a t r J erzy : S p o łe c z e ń stw o , w stę p d o s o c jo lo g ii sy ste m a ty c z n e j, W arszaw a 1963. W o c h e l s k i B r o n isła w : W sp ó łży c ie sp o łe c z n e w p ro jek cie k od ek su k a rn eg o , „Ruch
P ra w n ., E k on . i S o c jo l.” 1/64.
W o l t e r A .: R o la zasad w s p ó łż y c ia sp o łe c z n e g o w n o w y ch k o d ek sa ch , „ N o w e Praw o'" nr 11/64.
Z a b i e r o w s k i S ta n isła w : P o stę p o w a n ie k a rn e w sp ra w a ch o zn ęca n iu s ię nad ro d zin ą p od w p ły w e m a lk o h o lu , „ N o w e P r a w o ” n r 7—8/67.
Z a w a d z k i S y lw e ste r : Z p r o b le m a ty k i bad ań e m p ir y c z n y c h w n a u k a ch , „ P a ń s tw o 1 P r a w o ” n r 3/66.
Z i e m b i ń s k i Z y g m u n t: K ilk a u w a g m e to d o lo g ic z n y c h o k o n c e p c ji źró d eł praw a. ..R u ch P ra w n ., E kon. i S o c jo l.” , 11/1987.
Z o l l A n d rzej: A r ty k u ł 49 k .p .k . n a t l e u sta w y o p rzek a za n iu n ie k tó r y c h d r o b n y c h p r z e stę p stw ja k o w y k r o c z e ń d o o r z e c z n ic tw a k a rn o -a d m in istra cy jn e g o , „Palestra*" nr 6/67.
