Opis wystawy

Hanna Kalinowska

Opis wystawy

Palestra 27/8(308), 104-107

1983

HANNA KALI NOWSKA

O pis w y sta w y

T em a ty k a ek sp o n ató w b y ła ściśle dostosow ana do te m a ty k i o b rad sesyjnych. T a k w łaśn ie ekspozycja ta będzie o p isan a. N iestety, ze w zględu na ograniczoną o b jęto ść n in ie jsz ej p u b lik a cji, om ów ione będ ą jedynie n a jw a żn iejsz e i n a jb ard zie j in te re s u ją c e zbiory.

O bszerny r e f e r a t mec. W. B a y e ra nt. „K o n sp iracy jn a organizacja i działalność a d w o k a tu ry w o k resie o k u p a c ji” ilu s tru ją n astęp u jące d o k u m e n ty : m apa, na k tó ­ re j — n a tle p rze d w o jen n y ch g ra n ic P o lsk i — zaznaczono granicę G en eraln ej G u b ern i z podziałem na o b sz ary d z ia ła n ia 5 Izb adw okackich: w arsza w sk ie j, r a ­ dom skiej, lu b e lsk ie j, ślą sk o -k ra k o w sk ię j i g alicyjskiej; podobizny członków T a j­ n ej N aczelnej R ady A d w o k ack iej, tj. a d w o k a tó w B. B ielaw skiego, F. Zadrow skiego. W. B a y era, J. N ow odw orskiego i B. S uligow skiego; podobizny członków T ajn ej R ady A dw okackiej W arszaw skiej, tj. ad w o k ató w B. Suligow skiego, L. Z aryna, W. B a y era, S. Ł azarow icza i S. K oziołkiew ieża; fotografię adw . K. S tacha, dzie­ k a n a T a jn e j R ady A d w o k ack iej S ląsk o -K rak o w sk iej.

N adzór niem iecki n ad a d w o k a tu rą polską był reprezen to w an y oryginalnym i eg zem p larzam i D ziennika R ozprządzeń G eneralnego G u b e rn a to ra d la o k u p o w a ­ nych o b sz aró w .polskich, zbiorem rozporządzeń w ładz niem ieckich, urzędow ą listą ad w o k ató w dopuszczonych d o w y k o n y w an ia zaw odu o raz odpisem pierw szego rozporządzenia z 12.X.1939 r. o odbudow ie a d m in istra c ji okupow anych polskich obszarów .

T ajn a W arszaw sk a R ad a A dw okacka .prow adziła szkolenie aplik an tó w , k tó rzy n astęp n ie sk ła d a li egzam in ad w o k a ck i (14-osobowy zespół w ykładow ców i 46 a p li­ kantów ). Z ty c h czasów nie d o ch o w ały się żadne dokum enty, na w ystaw ie je d n a k a k c ja ta znalazła odbicie w p ostaci fotografii zbiorow ej b. w ykładow ców i b. a p li­ k an tó w , w y k o n an e j n a sp o tk a n iu , k tó re o d b y ło się w 25 rocznicę ta jn eg o egzam inu adw okackiego.

Je d n y m z b ard z iej in te re su ją c y c h ek sponatów były o ry g in a ln e egzem plarze D ziennika U sta w R zeczypospolitej P o lsk iej z 22 lipca i 2 sie rp n ia 1944 r. W tym d ru g im o p u b lik o w a n o ro zporządzenie o u ru ch o m ien iu a d w o k a tu ry , opracow ane, przez D e p a rta m e n t S p ra w ied liw o śc i D eleg atu ry R ządu n a K ra j. Adw. K. Po- trzobow ski w sw oim (rów nież prezentow anym ) a rty k u le pisze m. in.: „P raw ie z całk o w itą pew nością m ożna p rzy ją ć, że tw órcam i p ro je k tu byli adw . F elik s Za- drow ski, w którego osoibie b y ły połączone fu n k c je d y re k to ra D ep a rtam e n tu w D e­ le g a tu rz e i w iceprezesa T a jn e j N aczelnej R ady A dw okackiej, oraz adw . J a n J a k u b L ita u er, k tó ry w p ra c a c h ustaw odaw czych D ep a rtam e n tu S praw iedliw ości b r a ł czynny u d z ia ł”

Szczegółow e a k ty w ykonaw cze (rów nież prezen to w an e w tym dziale), dotyczące re a k ty w o w a n ia sam o rząd u ad w o k a ck ie g o z chw ilą u sta n ia o kupacji, o p ra c o w a ł członek T a jn e j N aczelnej R ad y A dw okackiej adw . W itold B ayer.

T em at I sesji m iał pw dtem at „W ydaw nictw a”. O bszerny r e f e r a t nt. „P o lsk ie W ydaw nictw o P raw n icze d z iała ją ce k o n sp ira c y jn ie w la ta c h 1942—1944” w ygłosił adw . K. K alinow ski. Ilu s tra c ją tego te m atu n a w ystaw ie b y ły w yw iezione z p ło ­ nącej W arszaw y pxrzez adw . B ay era d o kum enty dotyczące działalności tej in sty tu c ji: o ryginały proto k o łó w z posiedzeń K o m itetu O rganizacyjnego, Z arządu P W P oraz R ad y W ydaw niczej i jej s ta tu tu o ra z o ry g in a ły uiriów z a w a rty c h przeż P W P

t i r 8 (308) Część III. W ystaiua h isto ry cz n a ₁₀₅

z różnym i a u to ra m i, a ta k że k ilk a p rzy g o to w a n y ch ju ż przez a u to ró w te k stó w zam ów ionych prac.

D rugi te m a t se sji „U dział ad w o k a tó w w w a lk a c h z b ro jn y c h ” został zilu stro w a n y n astęp u jący m i ek sp o n a ta m i: a rty k u łe m T. K ędzierskiego „A dw okaci-sędziow ie S ą­ du Polow ego O brony W arszaw y i w spó łp raco w n icy b o h atersk ie g o jej p re z y d e n ta S. S tarzy ń sk ieg o ”, p rac ą T. M azurkiew icza „M oja w o jn a z N iem cam i” o ra z jego podobizną i fo to g ra fią, na k tó re j w idać g ru p y .p arty za n tó w sk ła d ający c h p rz y ­ sięgę dow ódcy (tj. T. M azurkiew iczow i), „lew ym i” d o k u m e n tam i K. O strow skiego (tzw. K e n n ka rte, w y sta w io n a n a nazw isko K aro la K am ińskiego), p ra c ą R. C zark o w ­ skiego pt. „Z akola w o jen n e j p am ięci” i a rty k u łe m tego sam ego a u to ra pt. „S tycz­ niow e zw ycięstw o”, w k tó ry m m ow a o u d z ia le a d w o k a tó w w w y zw alan iu W a rsza­ wy, oraz a rty k u łe m A. K ow alik a pt. „27 rocznica w yzw olenia K ołobrzegu” w ra z ze zdjęciem , n a k tó ry m f ig u ru je adw . Szuba.

O u czestn ictw ie adw okatów w ru c h u op o ru u k a z a ł się w organie F édération

In tern a tio n a le d es R ésista n ts a r ty k u ł n ap isa n y n a zaproszenie tej o rg an iz ac ji przez

adw . W. B ayera. D w ie jego w e rsje (fran c u sk a i n iem iecka) znalazły się n a w y­ staw ie.

Losy członków p a le stry -je ń c ó w w ojennych z ilu stro w a n e b y ły w ielom a d o k u ­ m entam i, spośród k tó ry c h n ależ y w ym ienić: lis t Z y g m u n ta A lb rec h ta d o d z ie k a ­ n a N ow odw orskiego p isa n y z o fla g u II B w A rn s w a ld e (,na stro n ie a d re so w e j tego lis tu słowo „P olen” zostało przez ce n zo ra sk re ślo n e i o p atrz o n e zn a k ie m z a ­ p y ta n ia); fo to g rafię Jó z efa M adeya w obozie P aw liszczew o-B ór oraz pism o M iędzy­ narodow ego C zerw onego K rzyża zaw iad a m ia jąc e jego żonę o n ie o d szu k a n iu go n a te re n ie ZSR R; fo to g ra fię L eona T ay lo ra w o flag u II A w P re m la u ; lis t (k a rta pocztow a) p isan y przez S ta n isła w a K u b iak a ze S ta ro b ie lsk a ; fo to g rafię ściśle ta j­ nego d o k u m e n tu odnalezionego przez adw . W ęclew icza w a rc h iw ach niem ieckich a podpisanego przez H im m lera, polecającego k o m e n d a n to w i oflagu w L ubece lik w id a cję jeń có w -P o lak ó w ; lis t sy n a S talin a, por. J a k u b a D żugaszw ilego, do adw . W ęclew icza z p odziękow aniem za pomoc udzieloną m u w obozie je n iec k im o ra z w iele innych dok u m en tó w .

W ty m sam y m dziale k ï k a ek sp o n ató w było pośw ięconych p rac y o św ia to w ej p row adzonej przez a d w o k a tó w i inn y ch p ra w n ik ó w w obozach jenieckich, a m . in. a rty k u ł J. W n u k a „K ształcenie p ra w n ik ó w w obozach jen iec k ic h ”, m aszy n o p is odczytu n t. „T rzej panow ie w togach — U w agi o p rocesie k a rn y m ” w ygłoszonego przez adw . D reszera w obozie W oldenberg oraz p ro to k ó ł K om isji E g za m in a cy jn e j K oła P ra w n ik ó w w obozie G ross-R osen w sp raw ie złożenia egzam inu ad w o k a c ­ kiego przez L ech a Buszkow skiego.

Z r e f e r a tu adw . J. R u tk o w sk iej nt. „U dział ad w o k a tó w i ap lik an tó w w p o w s ta ­ n iu w arsza w sk im ” w y n ik a, że b y ło ich p a r u set. N iestety, p rze d staw io n e n a w y s ta ­ w ie d o k u m e n ty n ie o d zw ie rcie d lają w żadnej m ie rze tej ak cji. O kazano dw ie le ­ g ity m acje A K Ja d w ig i K ow alów ny (nazw isko p an ie ń sk ie — obecnie P iasecka), zniszczone opaski pow stańcze, fo to g ra fię obrazu M a tk i B oskiej AK, a r ty k u ł W. S ieroszew skiego „O rg an izacja w y m ia ru sp raw ie d liw o śc i w p o w sta n iu w a rsz a w ­ skim i udział w n ie j ad w o k a tó w ” , o d b itk ę a r ty k u łu W. B artoszew skiego „N a ulicy W spólnej”, będącego re la c ją d ziała ln o śc i adw . B a y e ra jako głównego in sp e k to ra S am oobrony O b y w atelsk iej, o ra z eg zem plarz „B iu le ty n u In fo rm a cy jn e g o ” z 31 lipca 1944.

T rzeci te m a t sesyjny, m ianow icie „U dział a d w o k a tó w w podziem nej a d m in is tra ­ cji cyw ilnej w k r a ju i w re p re z e n ta c ji P a ń stw a P olskiego za g ra n ic ą ”, z ilu stro ­ w any b y ł fo to g ra fiam i pierw szeg o d eleg a ta R ządu n a K ra j, tw ó rcy a d m in istra c ji

106 Część U l. W y sta w a h isto ryczn a N r 8 (308) cy w iln ej C y ry la R a ta jsk ie g o , d y re k to ra D e p a rta m e n tu S p ra w ied liw o śc i D eleg atu ry L eo n a N ow odw orskiego (w ystaw ione były ró w n ież o trz y m a n e przezeń odznaczenia: K rzyż N iepodległości z M ieczam i, K rzyż A rm ii K ra jo w e j o raz K rzyż W alecznych), jego n a s tę p c y n a ty m s ta n o w is k u F e lik s a Z adrow skiego, zastęp cy D eleg ata R ządu n a K ra j, przew odniczącego K o m ite tu K o o rd y n a cji U staw odaw czej A d am a B ienia o ra z p rz e d sta w ic ie la R z ąd u n a K ra j M a ria n a Borzęckiego.

N iezw y k le in te re su ją c e ek sp o n aty -d o w o d y d ziała ln o śc i naszej p a le s try za g r a ­ n icą — to: d y p lo m p o d p isa n y przez Jerzeg o VI, k ró la W ielkiej B ry ta n ii, n ad a ją c y Z. N a d ra to w sk ie m u godność K a w a le ra S e k c ji W ojskow ej O rd e ru Im p e riu m B ry ­ ty jsk ieg o ; pod zięk o w an ie p rz e sła n e p rzez gen. d e G a u lle ’a por. W itoldow i A lek san ­ d row iczow i za u dział w obronie „ śm ie rte ln ie zagrożonej F ra n c ji” ; pism o gen. K u- k ie la, k tó ry d z ię k u je p u łk . S. S zu rlejo w i za jego p ra c ę n a sta n o w isk u szefa S ą ­ d o w n ictw a P olskich S ił Z b ro jn y ch .

W dziale ty m z n a jd o w ały się rów nież fo to g ra fie Z y g m u n ta G ralińskiego, p e ł­ niącego o b ow iązki w ice m in istra sp ra w zag ran iczn y ch w rządzie em ig racy jn y m , o ra z A d am a P ia g ie ra , p rzyw ódcy P olsk iej P a r tii S ocjalisty czn ej n a em igracji.

D ziałalność społeczna — m im o że b y ła b ardzo szeroko ro z w in ię tą a k c ją , d z ia ­ ła ły bo w iem ta k ie o rg an iz ac je, ja k P olski C zerw ony K rzyż, R a d a G łów na O pie­ kuńcza, P a tr o n a t (o d ziała ln o śc i te j in s ty tu c ji pisze K. P ęd o w sk i w p rez en to w an e j ró w n ież n a w y sta w ie p ra c y „P raw o w w alce z b ez p ra w ie m ”, b ęd ą ce j częścią p rac y zbiorow ej „ P a m ię tn ik i a d w o k a tó w ”) o raz in n e — ilu s tro w a n y b y ł n a w y staw ie m a te ria ła m i d o ty czący m i pom ocy n iesio n ej ad w o k a to m Żydom . N a zgro m ad zen iu D ele g ató w W arszaw sk iej Izb y A dw okackiej w 1968 r. uchw alono zlecić zgrom a­ d ze n ie i o p u b lik o w a n ie m a te ria łó w dotyczących pow yższego zagad n ien ia. Otóż w yciąg z p ro to k o łu tego zg ro m ad zen ia z te k ste m u ch w a ły był też je d n y m z ek sp o ­ nató w . O kazan o rów nież o ry g in a ły n ie k tó ry c h odpow iedzi n a ro zp isa n ą w tym celu a n k ie tę . Z eb ran y m a te r ia ł został o p u b lik o w a n y w p o staci a rty k u łó w E. M a­ z u ra „P o p ro s tu człow iek” o raz o p u blikow anego w „G azecie S ąd o w ej” a r ty k u łu „ O b y w atelsk a służba o c a le n ia ”, w k tó re j z n a jd u ją się w ypow iedzi o calonych i „oca­ la ją c y c h ”.

N ajo b sze rn ie j u d o k u m e n to w an y b y ł IV dział „M artyrologia a d w o k a tu ry ”. N a j­ c e n n ie jszy m e k sp o n ate m były p rze słan e przez M uzeum w O św ięcim iu fo to g ra fie 40 w ięźniów o raz d a n e osobow e 80 ta k ic h .w ięźniów , k tó ry c h fo to g ra fie się nie zachow ały. O prócz tego p o kazano w iele innych d o kum entów , ja k np. fo to g ra fie w y k o n a n e przez jakiegoś N iem ca p rze d sta w ia ją c e scen ę ro zstrz ela n ia z a k ła d n i­ k ó w (m. in. adw . M ieczysław a O patrn eg o p o d m u rem w ięziennym w Lesznie), k a rty p ra c y i obliczenia p łacy J a n a S u le ja jako w ięź n ia -ro b o tn ik a , a r ty k u ł P. D ąbrow y „ J a k zg in ął p re z y d e n t K ra k o w a adw . d r S. K lim eck i” a re sz to w a n y za to, że „ w w y n ik u n ie w y sta rc z a ją c e g o o św ie tle n ia n a P la n ta c h zginęło d w u żołn ierzy n ie m ie c k ic h ”, zn a k id e n ty fik a c y jn y — d u ż a lite r a P — noszony przez w ięźniów z a tru d n io n y c h w z a k ła d a c h poza obozam i k o n c e n tra c y jn y m i o raz fo to g ra fie o fia r te rr o r u hitlero w sk ieg o : S tan isław a S ław skiego, T eodora D uracza, T ad eu sza F a - bianiego, Józefa W oźniakow skiego, S tefan a U rb a n o w icz a i W acław a S zum ańskiego.

D zieje a d w o k a tu ry n a o k u p o w an y c h te re n a c h sta ły się in sp ira c ją do o p isa n ia ty c h la t przez ty c h , k tó rz y z pożogi w y szli cało. W te n sposób n a w y sta w ie z n a ­ la zły się a rty k u ły : W B a y e ra „S am orząd ad w o k a ck i w d o b ie w a lk i z o k u p a c ją h itle ro w s k ą ”, J. G adom skiego „ K a rtk a ze w spom nień ad w o k a ta z la t 1939—1945” (w yróżniony p rzez NRA n a g ro d ą im. adw . B. O łom uckiego za n ajlep sze o p ra c o w a ­ n ie z z a k re s u dziejów a d w o k a tu ry ), L. K o h u tk a „ A d w o k a tu ra n a Ś ląsk u C ieszyń­

N r 8 (308) Część III. W ysta w a h isto ryczn a 107 skim w la ta c h 1938'—1945”, Z. K rzem ińskiego „A dw okaci w ta jn y m n a u c z a n iu stu d e n tó w p r a w a U n iw ersy te tu W arszaw skiego” oraz inne.

P okazano też k ilk a p rac a u to ró w n ie a d w o k a tó w , ja k np. B artoszew skiego „1859 d n i W a rsza w y ”, w k tó ry ch zam ieszczone są' w zm ian k i o n ie k tó ry ch a d w o k a ­ tach.

W ystaw a za w ierała rów n ież k ilk a p o rtre tó w : C. R atajskiego, J. W o źniakow skie­ go, M. F ra n ia i M. B orzęckiego (w y k o n an e przez có rk ę m ec. F ra n ia ad w . H ele n ę Juszko) o ra z M. D rozdow icza (w w ięzieniu n a P aw iak u ) i J. R ozm arynow icza (w w ięzieniu n a M ontelupich), w y k o n a n e przez a rty s tó w p la sty k ó w to w arz y szy w ięziennych.

*

W ystaw a sp o tk a ła się z p rzy ch y ln y m przy jęciem zw iedzających, czego dow odem są w p isy do K sięgi P am ią tk o w ej. O to n ie k tó re z nich :

„Na w y sta w ie przed lu stre m krzesło, a n a nim toga i k w iaty zm u szają do za­ dum y o sw oim w k ład zie do h isto rii ad w o k a tu ry ”. -(—) T. M azurkiew icz.

„Z p raw d ziw y m w zruszeniem gorąco dzięk u ję za to u trw a le n ie p am ięci a d w o ­ kató w , k tó rz y zginęli w zm aganiach o w olność O jczyzny”. (—) J a n in a Madeyo-wa. „Z podziękow aniem R adzie A dw okackiej za zorganizow anie w sp a n ia łe j w y s ta ­ w y” . (podpis nieczytelny), b. w ięzień „ P a w ia k a ”.

„W ystaw a je s t w p ra w d zie sk ro m n a ilościowo, a le n iezw ykle cenna, u rzą d zo n a ciekaw ie i p rzejrzyście, d aje o b ra z d ziejów i d z ia ła ń a d w o k a tu ry w o k re sie I I w o j­ ny św ia to w ej” . (—) S ta n isła w S ynow iec, K raków .

„U rato w an ie z pożogi w o jen n ej ta k cennej d o k u m e n ta c ji je s t n ie m a l bez p r e ­ ce d en su ”. (—) d r R om an H ra b a r.

„Z biór e k s p o n ató w pozornie sk ro m n y — fak ty c zn ie b ogactw em jego je s t głę­ b oka treść h isto ry c zn a — w y ra z y w dzięczności i serdecznego w zru sze n ia d la k o ­ legów, k tó rzy tru d sw ój pośw ięcili dla zabezpieczenia tych m a teria łó w d la p r z y ­ szłości”. (—) adw . S iek lu ck i Jerzy, B ielsiko-B iała-Ciesżyn.

„Oby w ięcej ta k ich w y sta w — u rato w a ć od zapom nienia dla p am ięci p r z y ­ szłych pokoleń p raw n ik ó w to, co ro b iliśm y my, adw okaci, w tych tru d n y c h i n ie zapom nianych la ta c h ”. (—) J. T u rsk i, S. H ęćka.

„W ystaw a p a m ią te k z o k re su o k u p a c ji pozw oliła m i odnaleźć w ielu p rzy ja ció ł, o k tó ry ch losie do te j p o ry nic nie w ied z ia łem ”. (—) J a n M alewicz.

„W ystaw a je st w ż ru sza ją ca w sw ojej w ym ow ie, b u d zi grozę i zachw yt. O d d a je hołd tym , k tó rz y odeszli, i sk ła d am gorące dzięki tym , któ rzy pam ięć o n ic h p o ­ z o staw ia ją w naszy ch sercach i u m y słach ”, (podpis niew yraźny).