402
k a żd ego k a p ła n a , k le r y k a i s t u d e n t a p a t r o l o g i i . k s . A ugustyn Eckmann
7 . M ichał Swoboda - J e r z y D a n ie le w io z . M od litw a i hymn w p o e z j i r z y m s k ie j, Poznań 1 9 8 1 . Wydawnictwo Naukowe UAM, s . 1 6 8 .
W p o l s k i e j pow ojennej l i t e r a t u r z e naukowej n i e w i e l e zajmowano s i ę problemem s t a r o ż y t n e j m od litw y c z y t o z czasów p r z e d - c zy c h r z e ś c i j a ń s k i c h . Naukowcy ś w ie c c y p o z o s t a w ia li t e n tem at duchow ieństw u bądź r e lig io z n a w c o m , u w ażając s i ę z a mało kom petentnych w t e j m a t e r i i , duchowni n a to m ia s t j e ż e l i zajm ow ali s i ę m o d litw ą , t o r a c z e j j e d n o s t r o n n ie . Brakowało zaw sze s y n t e t y c z n e g o s p o j r z e n ia na problem k o g o ś z odpow ied n im i kom petencjam i lite r a tu r o z n a w c z y m i ja k i r e lig io z n a w c z y m i. Od k r ó t k i e j rozprawy p r o f.K .M o ra w sk ieg o p t . "M odlitwa w sta r o ż y tn y m Rzymie" /w : Rzym, P o r t r e t y i s z k i c e , Kraków 1921, 1 9 2 4 ^ /, u p ły n ę ło j u ż ponad 60 l a t . Pewnym w y p e łn ie n ie m t e j ogromnej lu k i c z a so w e j b y ło z o r g a n iz o w a n e w Tarnow ie /1 9 - 2 1 X 1 9 7 8 / sympozjum p a t r y s t y c z n e podejm ujące p r o b lem a ty k ę mod l it w y s ta r o ż y tn y c h c h r z e ś c i j a n . J ed e n d z ie ń t e g o ż sympozjum p o św ięco n y z o s t a ł m o d litw ie p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W ygłoszo no wówczas n a s tę p u ją c e r e f e r a t y i kom unikaty: "M odlitwa w r e - l i g i i g r e c k ie j " - ks.H .W ójtow icz; " Z a g a d n ien ie m od litw y g n o s - tyków" - k s.W in c e n ty M yszor; "Pobożność / p i e t a s / w s z t u c e r z y m sk ie j" - p r o f.A .S a d u r s k a ; " N a js ta r s z e m od litw y rzym skie w p r z e k a z ie L iw iu sza " - k s .S t .L o n g o s z ; "Troska o zm arłyoh w m o d litw a ch i ob rzęd ach s t a r o ż y t n y c h Greków" - k s .A .P a c io r e k ;
"D zień P ań sk i w k a le n d a r z u c h r z e ś c ij a ń s k im i j e g o g e n e z a o r l e n - ta ln o -r z y m sk a " - p r o f.A .S a d u r s k a ; "M odlitewny s to s u n e k C ycerona
do bogów" - ks.Rom an A n d r z e je w sk i. C a ło ść m a te r ia łó w z powyż s z e g o sympozjum z o s t a ł a op u b lik ow an a w "Tarnow skich S tu d ia c h T e o lo g ic z n y c h " 8 / 1 9 8 1 / s s . 3 8 2 . Problem c h r z e ś c i j a ń s k i e j mod lit w y s t a r o ż y t n e j na g r u n c ie rzymskim p o d ją ł n ie c o w c z e ś n ie j k s.H .W ó jto w ic z w sw ej " A n t o lo g ii m od litw y p a t r y s t y c z n e j . Mod l it w y 1 r o z m y ś la n ia ł a c i ń s k i c h Ojców K o ś c io ła " /S a n d o m ierz i 9 7 l / , g d z ie o p r ó c z wyboru d w u języ czn y ch te k s tó w m o d litw i o m o d litw ie zaw arty j e s t w przedm owie a r ty k u ł J.M .S zy m u sia k a p t . "M odlitwa u n a j s t a r s z y c h Ojaów K o ś c io ła " / s . 7 - 2 0 / . Obie w skazane p o z y c je z a w ie r a j ą ta k ż e w y se le k c jo n o w a n ą b i b l i o g r a f i ę p r z e d m io tu . Na p u b lik a c j ę c z e k a ponadto " A n to lo g ia m o d lit wy w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ie j " p rzygotow an a p r z e z p r o f .d r a Leoka d ię M ałunow iczów nę, z a w ie r a ją c a o b sz e r n y w stę p o m o d litw ie s t a r o ż y t n e j ora z wybór te k s tó w m o d litew n y ch ja k i o m o d lit w ie . I t o chyba w s z y s tk o co o m o d litw ie z z a k r e su t w ó r c z o ś c i ł a - o i ń s k i e j n a p isa n o w ję z y k u p o ls k im . Z w ie lk ą zatem r a d o ś c ią n a le ż y p o w ita ć wydaną p r z e z UAM rozpraw ę M.Swobody i J .D a n ie - le w ic z a : "M odlitw a i hymn w p o e z j i r z y m s k ie j" .
M. Swoboda w Przedmowie in fo r m u je c z y t e l n i k a , i ż monogra f i a t a j e s t "owooem k i l k u l e t n i c h żmudnych badań i a n a liz " / s . 5 / obydwu a u to r ó w , op racow an ie z a ś p o s z c z e g ó ln y c h r o z d z ia łó w p o d z i e l i l i m iędzy so b ą : J .D a n ie le w io z j e s t autorem r o z d z ia łó w I - I I I p t . : "M odlitw a i hymn w g r e c k i e j t e o r i i i p r a k ty c e l i t e r a c k i e j " / 9 - 2 3 / , "Liryka" / 2 4 - S 9 / , " E le g ia " / 6 0 - 7 6 / i "Zakoń c z e n ia " / 1 5 9 - 1 6 2 / , n a to m ia s t M.Swoboda n a p is a ł "Przedmowę" / 5 - 8 / o r a z r o z d z ia ły IV - VI p t . : "Epos" / 7 7 - 1 1 9 / , "Dramat" / 1 2 0 - 1 4 3 /, "Inne g a tu n k i l i t e r a c k i e " / 1 4 4 - 1 5 8 / . P onadto s p o r z ą d z ił on sz c z e g ó ło w y wykaz autorów i m ie j s c z a w ie r a ją c y c h motywy p r e - k a c y jn e / 1 6 3 - 1 6 5 / . O bszerną n o tę b i b l i o g r a f i c z n ą oraz o d s y ła c z e z a m i e ś c i l i a u to r z y w o b r ę b ie k a żd eg o r o z d z i a ł u .
404
-Pracę t ą , k t ó r e j głów ny tr z o n sta n o w i s z e ś ć w/w r o z d z ia łó w , a u to r z y n a p i s a l i w n a d z i e i , że "w ypełni o lb r z y m ią
lu k ę w l i t e r a t u r z e naukowej i p o sz e r z y zn ajom ość p o e z j i ł a c i ń s k i e j w a s p e k c ie j e j p o w ią z a n ia z g r e c k ą p o e z ją z a p o ś rednictw em je d n e g o t y lk o w p raw d zie, a l e b ardzo z n a c z ą c e g o motywu" / s . 5 / . I d a le j a u to r z y w y r a ż a ją n a d z i e j ę , "że doko n a l i p e łn e g o i sy ste m a ty c z n e g o op racow an ia i n t e r e s u j ą c e g o z a g a d n ie n ia n i e t y lk o w s e n s i e p e łn e g o z e sta w u m a t e r ia łu z a c z e r p n ię t e g o z e w s z y s t k ic h zabytków od n a j s t a r s z y c h do utwo rów p o e ty c k ic h p ią t e g o w ieku n . e . w łą c z n ie , a l e p rzed e w s z y s t kim d z i ę k i a n a l i z i e i i n t e r p r e t a c j i zbadanych fragm entów uka z a l i fu n k c ję m odlitw y i hymnu w o b r ę b ie utworów, do k tó r y c h p r z y n a le ż ą , i w z a k r e s ie w s z y s t k ic h rodzajów i gatunków l i t e r a c k ic h w p o e z j i r z y m sk ie j" / s . 7 / . P r z e d s ta w ia ją c l i t e r a tu r ę p rzed m io tu a u to r z y p o d k r e ś la ją ta k ż e brak z a in t e r e s o w a n ia d o ty c h c z a so w y c h badaczy s t r o n ą t e o r e t y c z n o l i t e r a c k ą hym nu i m o d litw y , ja k i ic h e w o lu c ją w formy p och od n e, co s t a nowi a u to m a ty c z n ie z a p o w ie d ź , że będą swe r o z w a ż a n ia i a n a l i z y ukierunkowywać pód takim w ła ś n ie kątem i n a d r a b ia ć z a i s t n i a ł e z a l e g ł o ś c i . F a k ty c z n ie d o k o n a li d z i e ł a ogromnego na k s z t a ł t k o ro n kowej r o b o ty . Z f i l o l o g i c z n ą r z e t e l n o ś c i ą p r z e b a d a li m o t y w y h y m n i o z n o - m o d l i t e w n e we w s z y s t - k io h r o d z a ja c h i gatu n k ach p o e z j i r z y m s k ie j , p r z e d s t a w i l i na ogromnym m a t e r ia le io h f u n k c j ę , n ie r z a d k o t e ż d o k o n a li w n ik liw y c h a n a l i z i ro zb io r ó w m o r fo lo g ic z n y c h . Czy jed n a k o s i ą g n ę l i w p e ł n i r e a l i z a c j ę sw o ic h z a m ie r z eń za d ek larow an ych w Przedmowie?
W r o z d z . I J .D a n ie le w io z p r z e d s ta w ia s t r u k t u r ę budowy mo d lit w y i hymnu na p o d sta w ie g r e o k le j t e o r i i i p r a k ty k i l i t e r a c k i e j , k tó r a je g o zd an iem , sta n o w i punkt w y j ś o ia i ź r ó d ło
do naślad ow n ictw a d la Rzymian. K w estia modlitwy /b o j e j w ła ś n ie chciałbym p o ś w ię c ić k il k a uwag/, z o s t a j e ja sn o w yło
żona na sied m iu stro n a ch / 9 - 1 5 / . Podana z o s t a ła j e j etymo l o g i a oraz budowa zło żo n a z za sa d n iczy ch tr z e c h c z ę ś c i : wez w an ia, s a n k c j i, prośby; wspomniane są ta k że v ota / o b i e t n ic e sk ład an e bóstwu za s p e łn ie n ie p r o ś b y /. Mowa j e s t rów nież o m o żliw o ści lir y c z n e g o w y k o rzy sta n ia modlitwy na p r z y k ła d z ie " l i t e r a c k i e j modlitwy" Salony do A fro d y ty , o wykorzy s ta n iu j e j p rzez tragików w c e lu p o d n ie s ie n ia dramatyzmu utworu, o ew en tu a ln o ści u w zg lęd n ia n ia przez p o etę d ru giego a d r e s a ta /p o z a bóstw em /, k tó reg o modlący p r a g n ie poinform o wać o swym ak tu aln y^ s t a n i e psychicznym . Tak w ięc j e ś l i cho d z i o grunt g r e c k i sprawa j e s t w ła ś c iw ie j a s n a . C z y te ln ik dowiaduje s i ę czym j e s t m odlitwa sen su s t r i c t o i ja k może ona funkcjonować w p o e z j i. J e ś l i za ś ch od zi o p o e z ję ł a c i ń sk ą, t o a u to r z y , c h o c ia ż w ie lo k r o tn ie p o d k r e śla ją ś c i s ł e po w ią za n ia z p o ezją g r e c k ą , s tw ie r d z a ją , i ż dochodzi tu "do z a t a r c ia cech o d ró żn ia ją cy c h p o sz c z e g ó ln e gatu n ki m odlitw . Przew ażnie mamy do c z y n ie n ia z ja k ą ś sy n k rety czn ą formą l i ry c zn ą , o p eru ją cą cechami różnych gatunków modlitw" / s . 8 / . Zdawałoby s i ę , że problem rozu m ien ia m odlitw y, nawet d la la i k a , j e s t o c z y w is ty . We w sz y stk ic h k u lta c h b y ła ona zawsze wyrazem p o b o ż n o śc i. Z w ie lu ź r ó d e ł znane są z a sa d n i- oze ro d za je m od litw , czy t o z kręgów ju d a is ty c z n y c h , czy z p r z e d c h r z e ś c ija ń s k ic h /p o g a ń s k ic h /, ja k np. modlitwy pu b lic z n e i pryw atne, b ła g a ln e , d zięk o zy n n o , p r z e b ła g a ln e i po chw alne. Źródła /p is a n e , p r z e d s ta w ie n ia ik o n o g r a fic z n e l t p . / podają ta k że in fo rm a cje o sposobach wypowiadania t r e ś c i mod litew n y ch / r e c y t a c j a , śp iew , m odlitw a c ic h a , g ło śn a l t p . / , o przyjmowaniu różnych p o z y c ji orantów , czy t e ż o sto so w a n iu w łaściw ych g e s tó w ; p r z e s tr z e g a n iu odpow iednich pór p r z e z
-406
naczonych na m o d litw ę , p o s łu g iw a n iu s i ę u ta r ty m i form ułam i m odlitew nym i / z a k l ę c i a , in w o k a c je , w e s t c h n ie n ia , p r z y s i ę g i / i t p . Nawet ta k podstawowe ź r ó d ło in f o r m a c j i, ja k "Słow nik t e r minów l i t e r a c k i c h " pod r e d . J .S ła w iń s k ie g o /W rocław 1 9 7 6 / o k r e ś la m od litw ę ja k o "wypowiedź r e l i g i j n ą m ającą c h a r a k te r in d y w id u a ln eg o bądź zb io ro w eg o a p e lu do b ó stw a . / . . . / " c d l i t - wa s k ła d a s i ę zw yk le z in w o k a c ji do b ó stw a , p ro śb y o r a z p r z y w o ła n ia z o b o w ią z a n ia b óstw a wobeo c z ło w ie k a " . C z y li m od litw a zw ią za n a byó m usi zaw sze z ja k im ś aspektem sak raln ym /pomimo różn ych a d r e s a tó w /; u j e j podstaw s t o i SACRUM.. I o tym n a le ż y p rzed e w sz y stk im p a m ię ta ć , k ie d y p osłu gu jem y s i ę term inem " m odlitw a".
N a to m ia st w ogromnym m a t e r ia le zebranym i analizow anym p r z e z autorów sp o tk a ć można d y sk u sy jn e p r z y k ła d y m o d litw . P r z e d s ta w ia ją c w Przedm owie s t a n badań nad omawianym z a g a d n ie niem / s . 6 / oraz w y lic z a j ą c m o n o g r a fię o m o d lit w ie F .H e lle r a ^ M.Swoboda s t w ie r d z a , i ż p o z y c ja t a o k a z a ła s i ę m ało p r z y d a tn a w j e g o b a d a n ia c h , p on iew aż H e ile r a i n t e r e s u j e j e d y n ie h i s t o r y c z n y , p s y c h o lo g ic z n y i r e l i g i j n y a s p e k t m o d litw y , a j e j od mianę c z y s t o l i t e r a c k ą p o tr a k to w a ł bardzo o g ó l n i e . A w ię c p o ja w ia s i ę nowy t e r m in : " c z y s t o l i t e r a c k a odmiana m o d litw y " . T er
min t e n w p r a k ty c e 1 e s t z u p e łn ie n ie z r o z u m ia ły . Czy p r z y k ła dem t a k i e j w ła ś n ie m odlitw y ma byó d o ś ć sz e r o k o w k s i ą ż c e ana liz o w a n y / s . 3 5 - 3 6 / e p ig ra m a t K a t u llu s a / c . 2 - P a s s e r , d e l i - c i a e meae p u e l l a e / ? Rodzi s i ę w tym m ie js c u p y t a n i e , czy będący /b a r d z o p ię k n ą z r e s z t ą / l i t e r a c k ą ig r a s z k ą u tw ó r, a p o s ia d a ją c y s t r u k t u r ę budowy z b liż o n ą do m od litw y j e s t m od litw ą?
i Das G eb et. E in e r e l i g i o n s g e s c h i c h t l i c h e und r e l i g i o n s p s y c h o - l o g l s c h e U n tersu ch u n g , 3 A u f l . , Młinchen 1 9 2 i .
1 d a l e j , c zy j e s t m o d litw ą p o s łu g iw a n ie s i ę p r z s z p o e t ę j a kim ś elem entem kom pozycyjnym m od litw y ja k o śro d k iem wyrazu lu b t e ż schem atem w y p o w ied zi s a k r a ln e j w fo r m ie w ypow iedzi o k o lio z n o ś o io w e j . Można s i ę z g o d z i ć , j e ś l i c h o d z i, n p . o pa r o d ię m o d litw y , sto so w a n ą z w ła s z c z a w k o m ed ii d l a o s i ą g n i ę c i a p r z e z p o e t ę z a m ie r z o n e g o e f e k t u k o m ic z n e g o . N ie p o r o z u m ieniem jed n a k z d a j e s i ę b yć a n a liz o w a n ie w tym k o n te k ś c ie K a t u llu s a "m odlitw y do w r ó b e lk a " . Tego r o d z a ju m ech an iczn e p r z e n i e s i e n i e schem atu m od litw y możemy zaob serw ow ać, np. w " m o d litw ie do komara" a u to r s tw a M eleagra /zw a n eg o O w idiu
szem g r e o k im /:
"L eć, ohyży mój h e r o l d z i e , k om arze, a musnąwszy ucho Z e n o f i l i , p ow ied z j e j t a k i e s ło w a :
"On b e z sn u c z e k a na c i e b i e . A t y ś p i s z ? N ie d b a sz o t y c h , co o i e b i e k o c h a ją ? " - Szybko l e ć , g r a jk u m iły ! C ic h u tk o do n i e j przemów, by n ie z b u d z ić w s p ó ln ik a j e j ł o ż a . Jak żeb y mnie n ie n a w id z ił!
J e ś l i p r z y w ie d z ie s z mi d z ie w c z y n ę ,g lw ią sk ó r ą głow ę tw ą u w ie ń c z ę , do r ę k i dam maczugę" .
Problem d o ś ć s z c z e g ó ln e j p ro śb y / p r e k a c j a / i o b i e t n i c a z a j e j s p e ł n i e n i e /v o tu m / r o zp a try w a n a pod kątem m od litw y bez s a c rum prow adzi chyba do b e z s e n s u / ? / .
N a stęp n ą k w e s t ią z a s y g n a liz o w a n ą na w s t ę p ie j e s t s t w i e r d z e n ie a u to ró w , i ż d o k o n a li " p ełn e g o z e sta w u m a t e r ia łu od n a j s t a r s z y c h do V w. w łą o z n ie " . Chyba n i e , bowiem n i e z n a la z łem tam n p ., gatunkowo c h y b a .c z y s t e g o , anonimowego utworu m o d lite w n e g o , datow anego na o k r e s m iędzy 10 rokiem p rzed a 50 po C h r.:
P r e c a t io T errae
"Dea s a n e t a T e l l u s , rerum n a tu r a e p a r e n s ,
408
quae c u n c t a g e n e r a s e t r e g e n e r a s in d id e m , quae s o l a p r a e s t a s tuam t u t e l a m g e n t i b u s , c a e l i ac m a r is d i v a a r b i t r a reru m q u e omnium, p e r quam s i l e t n a t u r a e t somnos e o n c i p i t , ite m q u e lucern r e p a r a s e t noctem f u g a s : t u O i t i s um bras t e g i s e t inmensum c h a o s v e n to s q u e e t im b r is te m p e s t a t e s q u e o o h ib e s e t , cum l i b e t . d i m i t t i s e t m is o e s f r e t a f u g a s q u e s o l i s e t p r o c e l l a s c o n c i t a s , ite m q u e , cum v i s , h l l a r e m p r o m i t t i s d ie m . t u a l i m e n t a v i t a e t r i b u i s p e r p e t u a f i d e , e t , cum r e c c s s e r i t a n im a , i n t e t e r e f u g im u s : i t a , q u id q u id t r i b u i s , i n t e c u n c ta r e c i d u n t . m e r ito v o c a r i s Magna t u M a te r deum ,
p i e t a t e q u ia v i c i s t i divum n um ina; t u e s i l l a v e re g e n tiu m e t divum p a r e n s t
s i n e qua n ec m o r l t u r quicquam nec n a ś c i p o t e s t : t u e s Magna tu q u e divum r e g i n a e s , d e a .
t e , d i v a , a d o ro tuum que ego numen in v o c o , f a c i l i s q u e p r a e s t e s h oc m ih i quod t e ro g o ; r e f d r a m q u e , d i v a , g r a t i a s m e r ito t i b i . fid e m q u a e s o , e x a u d i , e t f a v e c o e p t i s m e is ; h o c quod p ę to a t e , d i v a , m ih i p r a e s t a v o l e n s . h e r b a s , quascum que g e n e r a t m a i e s t a s t u a , s a l u t i s c a u s a t r i b u i s c u n c t i s g e n t i b u s : h a n c nunc m ih i p e r m it.ta s m ed icin am tu am . v e n i a t m e d ic in a cum t u i s v i r t u t i b u s :
q u id q u e ex h i s f e c e r o , h a b e a t ev en tu m bonum,
c u iq u e easdem d e d e r o q u iq u e easdem a tae a c c e p e r i n t , s a n o s cosdem p r a e s t e s . n u n c , d i v a , h oc m ih
i-m a i e s t a s p r a e s t e t t u a quod s u p p le x p o s t u l o " ^
Do poetów r z y m sk ic h , ż y ją o y c h i tw o r z ą c y c h w o k r e s ie ba danym p r z e z au to ró w , n a le ż ą n ie w ą t p liw ie t e ż t a c y , ja k : P ru d en - o j u s z / 3 4 8 - 4 0 5 / , P a u lin z N o ll / 3 5 3 / 3 5 4 - 4 3 1 / , Juwenkus / I I I / I V w . / , S e d u liu s z /V w . / , E nnodiusz / 4 7 3 - 5 2 1 / , a ta k ż e H ila r y
3 The O xford Book o f L a tin V e r s e , e d . H.W .Garrod, O xford 1952, 2 7 5 -2 7 6 . T łu m .p o i. Z .K ubiak, Muza^Uzymska. A n t o lo g ia p o e z j i s t a r o ż y t n e g o Rzymu, Warszawa 1974 , 1 1 8 -1 1 9
z P o i t i e r s / 3 i S - 3 6 7 / ozy Ambroży / 3 3 9 - 3 9 7 / , z n a n i b a r& ziej j a k o w y b it n i p r o z a io y . Są t o p o e o i c h r z e ś c i j a ń s c y . A u torzy omawianej rozpraw y z n ie z r o z u m ia ły c h powodów z u p e łn ie ic h p o m in ę li / a wspom ina o n ic h naw et M .Brożek w sw ej " H is t o r ii l i t e r a t u r y ł a o i ł i s k i e j " , Wrocław 1 9 7 6 /. Można by s ą d z i ć , że w sw ych b a d a n ia c h n i e za jm o w a li s i ę p o e z j ą c h r z e ś c ij a ń s k ą w o g ó l e . D la c z e g o w ię c w y r ó ż n ili A u z o n iu sz a i K lau d ian a p o - ś w ię o a j ą c a ż 7 s t r o n / 1 5 0 - 1 5 6 / ic h p o e z j i c h r z e ś c ij a ń s k ie j ł ą c z n i e z d y s k u s ją ha tem a t ic h p r z y n a le ż n o ś c i do c h r y s t i a - nizmu? A p r z e c i e ż w IV w. obok n ic h ż y l i i in n i p o e c i , i to b ez w ą t p ie n ia c h r z e ś c i j a ń s c y . C hciałbym tu z w r ó c ić uwagę na j e d e n z p rzyk ład ów b o g a te j m o d lite w n e j hym nodii Ambroże go: " D e u s ,c r e a to r omnlum, P o lią u e r e c t o r , v e s t i e n s Diem d e o o r o lu m in e , Noctem s o p o r is g r a t i a . A r tu s s o l u t o s u t q u ie s Reddat l a b o r i s u s u i , M entesąue f e s s a s a l l e v e t , L u ctu sąu e s o l v a t a n x lo s . G r a te s p e r a c to jam d i e , Et n o c t i s e x o r t u p r e c e s , V o t i s , r e o s u t a d iu v e s , Hymnum c a n e n e t e s s o lv lm u s . Te o o r d is ima c o n c in a n t , Te vox oan ora c o n c r e p e t , Te d i l i g a t c a s t u s amor, Te mens a d o r e t s o b r i a . Ut cum p rofu n d a c l a u s e r l t Biem o a l i g o n o c tiu m , F id e s te n e b r a s n e s c i a t , Et nox f i d e r e l u c e a t . Dormire mentem ne s l n a s , Dorm ire c u lp a n o v e r i t , C u sto s f i d e s r e f r i g e r a n s , Somni vaporem te m p e r e t; E xuta s e n s u l u b r i c o ,
410
Te c o r d i s a l t a s o m n ie n t; Nec h o s t i s i n v i d i d o lo P a v o r q u i e t o s s u s c i t e t .
C h ris tu m rogem us e t P a tre m , C h r i s t ! P a t r i s q u e S p i r i t u m , Unum p o te n s p e r om nia Fove p r e c a n t e s T r i n i t a s " .
I j e s z c z e j e d n a k w e s t i a - " p o w ią z a n ie p o e z j i ł a c i ń s k i e j z g r e c k ą " . W praw dzie a u t o r z y s t a r a j ą s i ę o d d ać Rzymianom oo r z y m s k ie , s t w i e r d z a j ą w y stę p o w a n ia elem en tó w m o d lite w n o -h y m - n ic z n y c h w u tw o ra c h s a k r a l n y c h n a t e r e n i e I t a l i i j e s z c z e w e p o c e p r z e d l i t e r a c k i e j , a l e u p a r c i e p o d k r e ś l a j ą " o i ą g ł o ś ć k u l t u r y g r e c k o - r z y m s k i e j , k t ó r a n i e p o z w a la r o z p a tr y w a ć ż a d n ego g a tu n k u p o e z j i ł a c i ń s k i e j w o d e rw a n iu od j e g o h e l l e ń s k i c h ź r ó d e ł " / s . 2 3 / . S z k o d a , że t a k c z ę s t o p rz y ró ż n y c h o k a z ja c h z a b i j a s i ę z u p e ł n i e in d y w id u a ln o ś ć R zym ian; d la c z e g o f i l o l o gow ie k l a s y c z n i / c o j e s t d l a n i c h ty p o w e / w sp o s ó b w ręcz n i e w o ln ic z y n a g i n a j ą i s p r o w a d z a ją w s z y s tk o co rz y m s k ie do ś c i s ł e j z a l e ż n o ś c i od w c z e ś n i e j s z e j j u ż k o n c e p c j i g r e c k i e j ^ / s c h a r a k te r y z o w a n a w r o z d z . I m o d litw a w p o e z j i g r e c k i e j n i e b y ł a o d erw an a od s a c r u m ] / . Czy R z y m ia n in m u s ia ł s i ę u c z y ć w i e l b i ć swe b ó s tw a i m o d lić s i ę do n i c h od Greków? P raw d o p o d o b n ie można by d o j ś ć do c ie k a w y c h s t w i e r d z e ń , g d y b y , n p . z e b ra n y p r z e z a u to ró w m a t e r i a ł m o d llte w n o -h y m n ic z n y p r z e a n a liz o w a ć pod k ątem s p e c y f i k i r z y m s k i e j , a d o p i e r o p ó ź n i e j porów nać go z o d p o w ie d n ik a m i g r e c k i m i . Czyżby w ię c p r z y c z y n ą pom i n i ę c i a m o d litw y c h r z e ś c i j a ń s k i e j w ro z w a ż a n ia c h Swobody i D a n ie le w ic z a b y ło t o , i ż t r u d n o p o p r z e s t a ć w tym w ypadku
4 PŁ 1 6 ,1 4 7 3 . Z ob. t a k ż e L .G ła d y s z e w s k i, M o d lite w n e hymny ś w .H ila r e g o i św .A m brożego, w: " T a rn o w sk ie S t u d i a T e o lo g i c z n e " , 8 / 1 9 8 1 / 1 6 7 -1 7 2 .
je d y n ie na wpływach h e lle ń s k ic h , a le u w zględ n ić n a le ż ą ło b y rów nież wpływy m odlitwy sy n a g o g a ln ej i Pisma ś w ., a zw ła sz cza Psalmów ? Poza tym w c a ł e j rozpraw ie a u to rzy p o słu g u ją s i ę o k reślen iem "motywy hym niczno-m odlitewne" /c z y z braku c z y s ty c h przykładów gatunkow ych?/, i t a k i t e ż t y t u ł n o s i indeks autorów i m ie j s c . W tym k o n te k ś c ie b l i ż s z y w ięc byłby r z y c z y - w is t o ś o i zaw artej w k s ią ż o e t y t u ł /lu b p o d t y t u ł/ "Motywy hym-
niozno-m od litew n e w p o e z j i rz y m sk iej" .
Z c a ł ą p e w n o ś c ią n a l e ż y p o d k r e ś l i ć r z e t e l n o ś ć i ogrom ny t r u d w łożony p r z e z obu a u to ró w w n a p i s a n i e t e j r o z p r a w y . P o m ija j ą c j u ż pewne n i e k o n s e k w e n c je , n i e p r e c y z y j n o ś ć t e r m i n o l o g i i czy n l e p r o p o r o j o n a l n o ś ć o b j ę t o ś c i r o z d z i a ł ó w , p r a c a t a j e s t z p e w n o ś c ią p i o n i e r s k a , j e ś l i c h o d z i o / l i e k t ó r ę ^ z a ł o ż e n i a p o s ta w io n e s o b i e p r z e z a u to ró w n a w s t ę p i e . C z y t e l n i k je d n a k b i o r ą c y do r ę k i k s i ą ż k ę o ta k im t y t u l e c h c i a ł b y d o w ie d z ie ć s i ę c z e g o ś w i ę c e j . S p o d z ie w a n e s y n t e t y c z n e s p o j r z e n i e w s p ó ł c z e s n y c h f i l o l o g ó w n a p ro b le m m o d litw y w c a le n i e z o s t a ł o p r z e d s t a w i o n e . Znowu naukowcy ś w ie c c y s p o j r z e l i n a p ro b le m z e swego p u n k tu w i d z e n i a , a p o e z j ę c h r z e ś c i j a ń s k ą p o z o s t a w i l i d u c h o w ie ń s tw u / ? / Na k o n ie c ja k o j e d e n z w i e l u z a in te r e s o w a n y c h c z y t e l ników /: h o ć n i e w p e ł n i u s a t y s f a k c j o n o w a n y / p o s t u l u j ę o w p ro w a d z e n ie pew nych u z u p e ł n i e ń p r z y n a stę p n y m w y d an iu te jż B , n ap raw d ę c i e k a w e j , k s i ą ż k i . A n d rz e j M a lin o w sk i
