A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA IURIDICA 24, 1986
Mał go rzat a Król
TEORETYCZNE MODELE P R A W O M O C N O Ś C I
I
P raw o m o cn o ść o rz ecz eń je st jed n y m z c e n tr a ln y c h z a g a d n ie ń do gm a- ty c zn o - p raw n y c h , szczeg ó ln ie w a żn y ch ze w z g lę d u n a fu n k c je p ro ce su sto so w a n ia p raw a , w k tó ry m p ra w o m o cn o ść o d g r y w a d o n io słą rolę. P rac e d o g m a ty c z n o -p raw n e z a jm u ją c e się tą in sty tu c ją p o św ię co n e są g łó w n ie p o sz u k iw an iu „isto ty " p ra w o m oc no ści, je j ce c h „im m an en t- n y ch " .
W o k re sie p rz ed II w o jn ą św iato w ą zw łasz cza li te ra tu r a n iem ieck a z z a k r es u p ro c esu c y w iln eg o h o łd o w ała sta n o w isk u n az y w a n e m u ,,ma- te ria ln o - p ra w n ą teo rią p ra w o m o cn o ści" , k tó r a w y c h o d z iła z zało żen ia, że p ra w om o cn o ść o rz ecz en ia w y w ie ra sk u tk i z ar ó w n o w z a k re sie p ra w a fo rm a lne go , ja k i m a te ria ln e g o (A. W a c h , M. P a g e n ste ch er , A. M en d el- soh n B arth o ld y). W y r o k p raw o m o cn y tw o rz y n ow ą, sam o d z ie ln ą p o d -sta w ę m a te ria ln o p ra w n ą , A w ięc, d e c y d u ją c e je st to, co sąd „ stw o r z y ł” w w y ro k u b ez w z g lęd u n a o b ie k ty w n ie is tn ie ją c y sta n fak ty cz n y . „ P ra -w o m ocn y bo -w iem -w y ro k są d o -w y t-w o r z y n o -w ą p o d sta -w ę m a te ria ln o - p ra w n ą , n iez ależ n ie od zg o d no ści je j cz y też n iez g o d no śc i z p r a w d ą " 1. W p ó ź n ie jsz y ch p ra c ac h stan o w isk o to o str o zw alcza no . B yło o no je d n ak źród łem k o n tr o w e r sy jn e g o p o d zia łu p ra w o m o cn o śc i na p ra w o m o c no ść fo rm a ln ą i m ater ia ln ą . W d o k tr y n ie p o lsk ie j, g e n e ra ln ie rzecz b io -rąc, p a n u je zgo da co do tego, że p o jęcia te o zn a c za ją n ie w z ru sza ln o ść o rzec zen ia — lu b w in n ej w e rs ji — jeg o n iez a sk ar ż aln o ś ć o r az p o -w ag ę rz ecz y o sąd z o n ej (co je st już p ra -w o m o cn o śc ią m a ter ia ln ą ) i -w y n ik a ją c ą z n ie j z asa d ę n e b is in i dem. Z ik o lei w e d łu g p o g lą d ó w n a jn o w szy ch p ra w o m o cn o ść fo rm a ln a i m a te r ia ln a to dw a a sp e k ty p ra w o m o c -ności jako ta k i e j2.
' А . К a f t a 1, P r a w o m o c n o ś ć w y r o k ó w s ą d o w y c h w p o l s k i m p r a w i e k a r n y m
p r o c e s o w y m , W a rs zaw a 1966, s. 13— 14.
1 Por. М. С i o ś 1 a k, P o ls k a p r o c e d u r a kar na. P o d s t a w o w e z a ł o ż e n ia t e o r e t y c z n e , W a rsz aw a 1971.
M im o d u że j u n if ik a c ji sta n o w isk w ty m za k re sie , za g a d n ie n ie to cią g le p o w ra ca , w d alszy m ciąg u je s t p rze d m io te m liczn y c h d y sk u sji, g łó w n ie z re sz tą w zw ią zk u z d ą ż e n ie m d o w y k r y c ia „ isto ty " p r aw o m o c -ności.
N a u ż y te k n in ie jsz eg o a r ty k u ł u p o d e jm u ją ro zw a ża n ia z p o z y cji m e- ta te o r e ty c z n y c h i b ęd ę s ta r a ła się w y k a za ć , że m o żliw y ch je st sze reg k o n s tr u k c ji p ra w o m o cn o ści, p rz y p r z y ję c iu o k re ślo n y c h zało żeń, a p r z e -d e w szy stk im za ło ż en ia u m ia rk o w a n e g o k o n w e n cjo n aliz m u k o n str u k c ji p raw o m o cn o ści o raz o k r e ślo n y c h za ło ż e ń ak sjo lo g icz n y ch .
T ak ie u ję c ie te m a tu p o zw ala ta k ż e n a u n ik n ię cie ja ło w y c h sp o ró w d o ty cz ą c y c h m ięd zy in n y m i p ra w o m o cn o ści w a ru n k o w e j i b e z w a r u n k o w e j. P raw o m o c n o ść w a r u n k o w a to a tr y b u t dec y zji, p rz y s łu g u ją c y d e -cy zji z ch w ilą jej w y d a n ia , w iąż ąc y się ze sk u tk am i p ro ce so w o m a te rial- nym i, k tó r e d e c y z ja ta m o że p o w o d o w a ć m im o m ożliw o ści jej o d w o ła n ia (np. za p o śre d n ic tw em n a d z w y c z a jn y c h śro d k ó w za sk arż e n ia ). P r a w o m o cn ość b e z w a ru n k o w a n a to m ia st n a b y w a n a je s t p rze z d e c y z ję w t e -dy, g d y d e c y z ja w ż a d e n sp o só b n ie m o że już b y ć o d w o łan a (a w ięc np. g d y ro zw ią za n ia p ro ce so w e n ie p rz e w id u ją w o g óle n ad z w y c z aj-n y c h śro d k ó w z a sk a r ż e aj-n ia )3. K o aj-n c ep c ja ta o stro a ta k o w a aj-n a b y ła aj-na g ru n c ie u sta w o d a w stw so c jalisty c z n y c h p rz e w id u ją c y c h m ożliw ość w z r u sza n ia w k a żd y m czasie d e c y zji są d o w y c h w d ro d z e z asto so w an ia n a d z w y c z a jn y ch śro d k ó w o d w o ław c zy ch . N ie p o p u la rn o ść te j k o n ce p c ji w n asz ej lite r a tu rz e p ro c es o w ej n ale ż y tłu m a cz y ć n ie u z n a w an ie m w li-te r a tu r z e za ch o d n iej p ra w o m o c n o ści w a ru n k o w e j za p ra w o m o cn o ść „p raw d z iw ą " ; k o n se k w e n c ją te g o sta n o w isk a j e st stw ie rd z en ie n iew y stę p o w a n ia ta k iej „ p r a w d z iw e j” p ra w o m o c n o ści n a g ru n c ie u s ta w o d a w stw p rz e w id u ją c y c h m ożliw o ść n a d z w y c z ajn eg o w z ru sza n ia w y -rok ów .
II
P raw o m o cn o ść to w a rto ść d ecy zji. Ja k ie g o ty p u w a rto ś cią je st p r a -w om o cno ść? D o k try n a n ie -w y p ra c o -w a ła -w ty m -w zg lęd zie jed n o liteg o sta n o w isk a , z re sz tą w n iew ie lu p ra c a c h p ro b lem te n sta w ia n y je s t e x p l i
cite. G e n e ra ln ie rz ecz biorąc , w y s tę p u ją tu — ja k sąd zę — p e w n e n ie
-p o ro z um ien ia . I tak , -p ra w o m o cn o ść ro z u m ia n a lite r a ln ie ja k o „m oc p ra w n a " je s t w a r to śc ią w e w n ę trz n ą d ec y z ji o sta te c zn e j, d ec y z ji sta n o
-3 Por. H. Z a c h a r i a e , W y k ł a d p o s t ę p o w a n i a k a r n e g o ni e m i e c k i e g o , W ar sza -w a 1876, cy t. za: K a f t a l , op. cit., s. 33.
w ią c ej „o sta tn ie sło w o ”4 w d a n y m p ro cesie. J e s t to w a r to ść a u to r y te tu tej d ecy zji. D ecy zja p ra w o m o cn a to d e c y z ja a u to r y ta ty w n a , d ec y z ja za k tó r ą sto i p ow aga, au cto ri tas p r a w a i o rg a n u p a ń stw o w eg o , k tó r y ją w y d a ł, a uctoritas o sta tec z n e g o ro z str zy g n ięc ia . O c zy w iście ów a u to r y tet d ec y z ji n ie d a je g w a r a n c ji je j b ez b łęd n ości, n ie w ad liw o śc i ta k w s e n -sie p ra w n y m , jak i sp ra w ied liw o ścio w y m . J e s t to a u to r y t e t cz y sto fo rm aln y , n ie o p a r ty n a m er y to r y c z n e j p ra w id ło w o ści ro z strz y g n ię cia . T u w łaśn ie z d a rz a ją się n iep o ro zu m ien ia, ty m b a rd ziej, że w e d łu g n ie k tó r y c h p og ląd ó w , w sto s u n k u do d e cy z ji p ra w o m o cn y c h d ziała d o -m n ie-m an ie n iew a d liw o śc i wyroku,- do z ag a d n ien ia teg o p o w ró c ę po niżej. O d ra z u trze b a je d n a k p ow ied zieć, że d o m n ie m an ie to, je śli w y stę p u je , d o ty c zy zu p ełn ie czeg oś in neg o, d o ty c zy o c zy w iście m e ry to ry c z n e j z a w arto śc i ro z str zy g n ięc ia . N a to m ia st ó w a u to r y te t, p o w a g a d e cy zji p r a w o m ocn ej, je st jej ce ch ą w e w n ę tr zn ą , ce ch ą w iąż ą cą się ty lk o i w y -łącz nie z o sta te cz n o ścią ro z str zy g n ięc ia .
P raw o m o cn o ść m a ta k ż e d o n io sły w a lo r ze w n ętrz n y , szczeg ó ln ie isto tn y z p r o c e so w o p ra w n e g o p u n k tu w id zen ia. W ty m u ję c iu p r a w o -m ocno ść sta n o w i w a rto ść in stru -m e n ta ln ą , d o k ła d n ie j: je s t w a rto śc ią p ra k seo lo g icz n ą, o p e r a c y jn ą w se n sie sta n o w ie n ia k ry te r iu m z a k o ń c ze nia to czą ceg o się p o stę p o w a n ia są do w eg o. To o cz y w iście ek o n o m ia p r o -ce sow a p rzem aw ia za zn a lezien iem ta k ie g o k r y te r iu m . W sz a k ż a d e n sp ór n ie m oże to czyć się w n iesko ń c zo n o ść, k a ż d y p ro ce s m usi m ieć sw ó j k res. M ożn a p r z y ją ć , że p ra w o m o cn o ść m o że p ełn ić fu n k cję teg o k ry ter iu m . P oniższe ro z w a ża n ia d o ty cz ą tego w ła śn ie w a lo ru p r a w o -m ocności.
i i i
A n aliz a p ra w o m o c n o ści ja k o w a rto śc i p r a k s eo lo g ic z n ej m usi b y ć p o p rze d zo n a u w ag am i w stęp n y m i, k tó r e p rz y b io rą p o sta ć zało żeń.
1. Z ało żen ie o g ó ln e o p ar cia p ro c e su sto so w an ia p ra w a na za sad zie eko no m ii p ro c eso w ej.
2. Z ało ż en ie p ra k s eo lo g ic z n e o k o n iecz n ośc i u z n a n ia d e cy z ji są d o -w ej na p e-w n y m e ta p ie p o stęp o -w a n ia d e c y z y jn e g o za n iezm ien n ą .
3. Z ałoż enie o p a rc ia p o szc zeg ó ln y c h k o n s tr u k c ji p raw o m o c n o ści n a o k r e ślo n y c h w a rto ścia c h (id e aliz ac y jn e za ło żen ia aksjo lo g iczn e).
4. Z ało ż en ie k o n w e n c jo n a ln e g o do p e w n e g o sto p nia c h a ra k te r u k o n -s tru k cji p raw o m ocn o śc i.
4 W y ra że n ie S. Ś liw iń s k ie g o z op ra c ow an ia W z n o w i e n i e p o s t ę p o w a n ia k a r n e g o w p r a w i e P ols ki na tle p o r ó w n a w c z y m , W a rs za w a 1957, p as s im .
A d 1. P ro c es sto so w an ia p r a w a u jm o w a n y je s t g lo b aln ie jak o p r o c e s p ro w a d z ąc y do o sta te c zn eg o ro z strz y g n ię c ia sp oru . Z ak ład a się w ięc, że p ra k seo lo g ic zn y m cele m p ro c e su sąd o w e g o je st w y p ra c o w a n ie d e cyzji, k tó r a sta n o w i k r e s to czą ce g o się sp o ru. K o n se k w e n c ją teg o z a ło -że n ia je s t in sty tu c ja p ra w o m ocn o śc i.
K ażd a d e c y z ja o sta tec z n a , to je s t k o ń c z ąc a d an e p o stę p o w a n ie w sp raw ie, je s t w y p a d k o w ą u p rz e d n io p o d ję ty c h d ec y z ji cz ąstk o w y c h . M ó w iąc o p ra w o m o c n o śc i, m o żna m ieć n a w zg lęd zie p ra w o m o cn o ść k aż d e j z d e cy z ji c z ąstk o w y c h o ra z je j w p ły w n a p ra w o m o c n o ść d ecy zji fin aln ej, b ądź też m o żna a b str a h o w a ć od te g o i an aliz o w ać p o jęc ie p ra w o m o cn o ści w św ietle d e c y z ji o sta te c z n e j i ty lk o tak iej. N in ie jsz y a r ty k u ł t r a k tu je w ła śn ie o p ra w o m o cn o śc i d e cy zji fin aln e j. K o n str u k c je p raw o m o c n o ści m ogą ró żn ić się ta k ż e w zależn o ści od g ałęz i p ra w a , czego w a rty k u le n in iejszy m n ie u w z g lęd n ia m . ,
A d 2. D ecy z ja je st k o ń c o w y m o gn iw em w łań cu c h u d z iałań zm ie rz a-ją c y c h do ro z str zy g n ięc ia . S tan ow i u k o r o n o w a n ie p ro ce su d e cy zy jn eg o . N ie n az w iem y ro z str zy g n ięc ie m d e c y z ji p o d ję te j ,,na p ró b ę " jak o je d n e -g o z m o żliw y ch w a r ia n tó w d zia łan ia. W p ro c e sie d ec y zy jn y m a n a liz u je się w szy stk ie m ożliw e a lte r n a ty w y d z ia ła n ia i k aż d a z n ich p o t e n c j a l-n ie m oże b y ć u zl-n a l-n a za o p ty m a ll-n ą i w y b ra l-n a . W ów czas g d y d e c y d e l-n t z ak ład a o sta tec z n o ść i n iezm ien n o ść w y b o r u d an e g o w a ria n tu d z iała n ia w k o n k r e tn y m p r o c e sie d e c y z y jn y m — m am y do cz y n ie n ia z d e c y z -ją. A w ięc, d e c y z ja to '— ze w zg lęd u n a p r z y ję te p rz e sła n k i — tak i r e z u lta t w y b o ru w a ria n tu d ziałan ia , k tó r y u zn a n y zo stał za o sta te c z n y i n ie p o d le g a ją c y zm ian ie w d an y m p ro c esie d e cy z y jn y m . D lateg o w sp o -m n ia n e n a w stę p ie z ało ż en ie n a le ż y p rz efo r-m u ło w a ć dla p o z b aw ien ia go c h a r a k te r u p le o n a sty c z n e g o n a stę p u ją c o : je s t to za ło żen ie o k o n iec z ności p o d jęc ia d e c y z ji n a p ew n y m e ta p ie p o stę p o w a n ia sąd o w e g o s ta -n o w ią ce g o p ro c es d ec y z y j-n y . K o -niecz-n ość p rze fo rm u ło w a-n ia b ie rz e się stąd , że zało ży liśm y , iż k a żd a d e c y z ja z re laty w iz o w a n a do k o n k re tn e g o p ro c esu d e c y z y jn e g o m a ce c h ę n iez m ien n o ści i o sta te cz n o ści ze w z g lę du na te n p ro ce s. N a to m ia st zm ian a d ecy zji m oże b y ć ty lk o i w y łą c z -n ie e fe k tem -n o w eg o p ro ce su d e c y zy j-n eg o , k o ń c zą ce g o się w y b o re m in n e g o w a r ia n tu d zia ła nia. M ożem y w ięc p o w iedzieć, że n a g r u n c ie p ra w a n a m o cy za ło ż en ia n ie m a p ro b lem u d o p u szc zaln o ści zm ian y d e cy zji ze w z g lęd u n a k o n k r e tn y p ro ce s sądo w y , je s t n a to m ia st p r o -b lem d o pu szczaln o ści p rz e p ro w a d ze n ia in n eg o p r o c e su d e cy z y jn eg o . S tw ie rd z e n ie to n ie sta n o w i n a tu r a ln ie ża d n eg o ro z strz y g n ię c ia tego za g ad n ie n ia — je s t ty lk o je g o u ściślen ie m . T er m in „zm ien no ść d e cy z ji" je s t je d n a k d og o d ny m sk r ó tem m yślo w ym , k tó ry m b ęd ę się d ale j p o -słu g iw ała.
W a r to w tym m iejscu z a sta n o w ić się n ad tym , z czym w iąże się ow a n ie d o p u szc zaln o ść p o w tó rn e g o p o d e jm o w a n ia p ro c e su sąd o w eg o (d e cy -zy jn eg o ) w tej sam ej sp ra w ie.
O g óln ie rzecz b io rą c p r z em a w ia ją za ty m w z g lę d y p rak seo lo g ic zn e i ak sjolo g iczn e . U p o d sta w n ie d o p u sz cz aln o ści p o w tó rn e g o p o d e jm o w a -nia p ro ce su są d o w eg o leżą w a rto ś ci in s tr u m e n ta ln e o ra z za sad n icze . W a rto śc i p r ak seo lo g ic z n e to w ty m p rz y p a d k u p rz e d e w szy stk im eko- n om iczno ść d z iałan ia . Z te g o p u n k tu w id zen ia n iee k o n o m ic zn y m w o cz y -w isty spo só b je st d ziałan ie p o le g ają ce n a p o d ejm o -w a n iu k o le jn e g o p ro c esu d e c y zy jn e g o w sy tu acji, g d y zn an a jest d e c y z ja p o d ję ta w c z e ś-n ie j w tej sp ra w ie. Lecz d o ś-n io śle jsz e zś-n ac ześ-n ie ś-n a le ż y p rz y p isa ć oceś-n om
za sad n iczy m , ta k im ja k : sta ło ść sy tu ac ji p r a w n e j p od m io tu p ra w a , p e w -n o ść i b ez p ie cz e ń stw o p ra w -n e . O d p ra w a jako p o r z ąd k u sp o łecz -n eg o o c ze k u je się re a liz ac ji m iędzy in n ym i ty c h w ła śn ie w a rto ści. P r z y c z y -n ia ją się o -n e b ow iem do p ew -n o ści o b ro tu p r a w -n e g o o ra z p o d -no szą a u to r y te t p ra w a. W z g lę d y te leż ą u p o d sta w p r a w n e g o zak az u p o n o w n e g o r o z p a try w a n ia sp ra w y , co do k t ó r e j z a p a d ła ju ż w c z eśn iej d e c y zja, chy b a, że szcze g óln e o ko liczn o ści w sk az a n e p rz ez p ra w o p rz e m a -w ia ją za p o d jęc ie m n o -w eg o p ro c e su sądo -w eg o. W s p ó łc z e sn e p orz ąd k i p ra w n e w p ro w a d z a ją p e w n e form y zm ien no ści d e cy zji sąd o w e j, czyli w o k r e ślo n y c h s y tu a c ja c h to l e ru ją p o n o w n e p ro c e sy są d o w e o to sam o. M ożn a tu m ów ić o z w y k ły c h i n a d z w y c z a jn y c h fo r m a c h zm ien no ści d e cy zji sąd ow y ch . T e p ie rw sz e w iąż ą się z sy ste m e m in sta n cy jn y m , d ru g ie n ato m ia st to szcz eg ó ln e „o to cz en ie p ro c e so w e " d ecy z ji p ra w o m o cny ch. In sta n c y jn o ść n ależ y łącz y ć z w y stąp ie n ie m p o trze b y n a p r a -w ia n ia -w a d li-w y c h o rzeczeń sąd u I in stan c ji, z d a rza się b o-w iem , że o rz ecz en ia sąd o w e m ają w a d y i b ra k i m e ry to ry c zn e b ąd ź fo rm aln e. W ó w cz as p o n o w n e ro z p a trz e n ie sp ra w y stw ar za m ożliw ość ich u s u n ię cia. J e s t tu m iejsce n a p ro sto w a n ie o c z y w isty c h b łęd ó w i p o m y łek w y m iaru sp ra w ied liw o ści, ja k ró w n ież w ad w y s tę p u ją c y c h w s u b ie k ty w -n ym o dcz uciu -n ie za d o w o lo -n e j z ro zs trz y g -n ięc ia s tr o -n y p ro cesu . S ystem in s ta n c y jn y m oże p o n a d to słu ży ć do z a p e w n ian ia jed n o lito śc i o rz ecz -n ic tw a 15. Z w y k ła fo rm a zm ie-n -no ści d ecy zji są d o w e j p o le g a w ięc -n a tym , że o rz e cz en ie są d o w e z a p a d łe w p ie rw sze j in sta n c ji m oże by ć za sk arż o n e , co sta n o w i p o d s ta w ę p o w tó rn e g o p o d ję c ia p ro c e su d e c y -zy jn eg o i n o w ej d ec y zji (oc-zy w iście „n o w o ść" ta n ie za w sze p o leg a n a o d m ien n o ści m er y to ry cz n e j) . D ecyzja ta p o w y c z erp a n iu to k u in stan
-s Por. W . B e r u t o w i с z, P o s t ę p o w a n i e c y w i l n e w z a r y s i e , W ar sza w a 1978,
335-cji sta je się p raw o m o cn a, to je st n iezm ien n a ze w z g lęd u n a zw y k ły tok instancji®.
P raw o p rz e w id u je jed n ak ta k że n a d z w y c za jn e fo rm y zm ienn o śc i d e -cy zji są d ow e j. W zasad zie u ich p o d staw leżą te sam e p rz y c z y n y co w p rz y p a d k u form zw yk ły ch , z tą ró żn icą, że te p ierw sze o b w a ro w an e są w y m og iem n a d z w y c zajn o ści, w y ją tk o w e g o ich u ż y c ia 7.
R ów n olegle do w sp o m n ian y ch w y ż ej form zm ienn ości d ec y z ji są d o -w e j p ra -w o p rz e-w id u je p e-w n e form y jej n iezm ien no ści, a m ian o -w ic ie: zaw isłość sp o ru o ra z p raw o m o cn ość.
Lis p en d en s, czyli zaw isło ść sp oru , o zn acza n iem o żn o ść w szczęcia
p o m ięd zy ty m i sam y m i str o n a m i n o w e g o p o stę p o w a n ia o to sam o ro sz-czenie. J a k o fo rm a n iez m ie n n ośc i d ecy zji o zn acza n ied o p u szc za ln o ść p o w tó rn e g o p o d jęcia p ro c e su sąd o w e g o w sp raw ie, k t ó r a zo sta ła w szc zęta i toczy się.
K lu czow ą dla o b ec n ej an a liz y fo rm ą n iezm ien n o śc i d e cy zji je st p r a w om ocno ść, o czy m sz e rze j p o niżej. G e n e ra ln ie — o zn acza o n a n ie -d o p u szczaln o ść p o w tó rn eg o p o -d ję cia p ro c e su są-d o w e g o w sp ra w ie, co do k tó r e j p o d ję to już o sta te c z n ą d ec y z ję . Lis p e n d en s ch r o n i to c zą ce się p o stę p o w a n ie , p ra w o m o cn o ść za ś c h ro n i p rz e d e w szy stk im e fe k t p o -stęp o w a n ia — d ecy z ję.
A d 3. P raw o m o c n o ść ja k o form a n ie zm ien n o śc i d e cy zji słu ży z z ało -żen ia tak im w a rto ścio m , jak stałość, p ew n o ść i b e zp ie cze ń stw o p ra w n e. W a rto śc i te m ogą b y ć z re aliz o w a n e dzięki tem u, że p ra w o m o c n o ść r e -p r e z e n tu je jed n o cz eśn ie w a rto ść in stru m e n ta ln ą — b ę d ą c k ry te riu m za k o ń cze n ia p ro c esu sąd o w eg o , in sty tu c ja p ra w o m o cn o śc i jest w y raz em ek on om ii p ro ce su d ec y zy jn eg o i p ra k se o lo g ii d ziałan ia. Z ad an iem p o stę
p o w a n ia sąd o w eg o ta k cy w ilneg o , ja k i k a m e n o jest sp ra w n e ro z w ią z a -n ie ist-n ie ją ce g o k o -n f lik tu 8. O z-nacza to k o -n iecz -n o ść p o d jęcia w od-no- w ied n im m o m en cie d ec y zji sta n o w ią c ej ro z w iąz an ie teg o k o n flik tu . Lecz d ecy zja ta m usi stać się p ra w o m o c n a, a b v n ie b v ć k o le jn y m zarzew iem k o n flik tu ro z w ija ją ce g o się w k o le in y c h p o s tę p o w a n ia c h sąd o w y ch : to iest, d e c y z ja ta m usi sta ć się n ra w o m o cn a, b y z a g w a r a n to w a ć k re s p ro c e su sąd o w eg o , o raz tv m sam ym , b y z a aw a ra n to w a ć stało ść i p e w
-6 Z w y k łe form y z m ie nn o śc i d e c y zji to prze de w sz y s tk im r ew iz ja i z a ża le n ie (art. 392— 415 k.p к. oraz art. 367— 399 k.p.c.), a tak ż e пр. s p rz e ciw od w y ro ku z a oc z ne g o , sk arga na c z y n n o śc i PBN, sk arga na c z y n n o śc i kom ornika, z arzu ty od nakazu za-p ła ty w za-p os tę za-po w an iu n ak a zo w y m ltd.
7 N a d z w y c z a jn e form y z m ie nn o śc i d e c y z ji to przede w s z ys tkim w z n o w ie n ie p o-s tę p o w a n ia (art. 474— 484 k.p.k., 399— 417 k.p.c.) oraz r ew iz ja n a d z w y cz a jn a (art. 462— 474 k.p.k., 417— 425 k.p.c.), jak r ó w n ie ż s z e re g in n yc h in sty tu c ji w s k a z a ny c h np, przez C i e ś l a k a , op. cit., s. 360.
ność sy tu a c ji p ra w n e j p o dm iotu p raw a . O k re ślo n o ść sy tu a c ji p r a w n ej p o dm io tó w p ra w a je st je d n ą z w a rto ści u z n a n y c h za n ac ze ln e w s y st e m ie p ra w a obowiązującego® . T ym ideom słu ż y — ja k w sp o m n ia n o w y -żej — p ra w o m o c n o ść ja k o ta k a . Lecz je s t on a je d n ą z w ielu in sty tu c ji w m o n to w a n y ch w sy stem p ra w a u j ę ty ja k o cało ść, n a w ią z u ją c y do ró ż n y ch w a rto śc i za sad n ic zy c h . T oteż w p o sz cz eg ó ln y c h sy s te m a ch p r a -w a sp o ty k a m y się z ro zm a ity m i -w e r sjam i p ra -w o m oc n o śc i, jak ró -w n ie ż ro zm aite k o n str u k c je tej in sty tu c ji tw o rz y ć m ożn a n a g ru n c ie te o r e- ty c zn o p ra w n y m . K o n stru k c je te o re ty c z n e o p ie ra ją się n a ró ż n y ch z a -ło żen ia ch ak sjo lo g ic zn y c h . P u n k tem w y jśc ia są w sp o m n ian e w y że j w a rto śc i stałości, p ew n o ści i b ez p ie cze ń stw a p ra w n e g o , lecz p o k a zu je się, że w a rto ś ci te s to ją n ie k ied y w k o n flik cie z in n ym i w a rto ścia m i, tak im i ja k sp raw ied liw o ść czy p r a w d a m a te r ia ln a, i k o n flik t te n w y -g r y w a j ą często te o statn ie ; w ów czas sam a k o n str u k c ja p ra w o m oc n o śc i u le g a zm ian ie.
S y stem y p r o c e so w e u jm o w a n e sc h em a ty c zn ie c h a r a k te r y z u ją d w ie p rz e ciw s ta w n e te n d e n c je , je śli w z iąć po d u w a g ę m o m en t za k o ń c ze n ia p ro c esu : ten d e n c ja do u zn a w a n ia d e c y z ji za o state c z n ą i n iep o d w a ża ln ą pod ża d n y m po zo rem o ra z — zn a jd u ją c a się n a p rz ec iw leg ły m b ie g u -n ie — te -n d e -n c ja do u jm o w a -n ia d ecy zji ja k o ro zstrz y g -n ięc ia p o d w a ż aln e g o i aln ie o sta te c zaln e g o , je śli w y m a g a ją te g o w a rto śc i p o rz ą d k u p r a w aln e go. W lite ra tu rz e d o g m a ty cz n o p r aw n e j m o żn a sp o tk a ć się z fo r m u ło -w a n iem ty c h te n d e n c ji -w p o stac i n a s tę p u ją c y c h z asa d p ro ceso -w y c h : z a sad y n iep o d w a ża ln o ści d ec y zji p ro c es o w e j — „ d e cy z ja p r o c e so w a tw o rz y stan p r a w n y n ie d o p u sz c za ją c y zm ia n y " o ra z z a sa d y k o r y g o -w an ia d e cy zji p ro c e so -w ej — „n iez ależ n ie od -w y d a n e j d e cy zji d o p u sz-cz aln e jest p o stę p o w a n ie w celu u zy sk a n ia zgod ności stan u p ra w n eg o z zało żen iam i sy ste m u p r a w a " 10.
Z asa d a n ie p o d w a ża ln o ści d ecy zji p ro c e so w e j w y ra ż a o p isa n ą d y re k - ty w a ln ie w a rto ść stało ści p ra w n ej; n a to m ia st za sa d a k o ry g o w a n ia d e c y -zji — w a rto ść sp raw ie d liw o ści, słu szn o ści czy p ra w d y m a te r ia ln e j.
W a rto ść stało ści, p ew n o śc i i b e zp iecz eń stw a p ra w n e g o — to w a r to -ści sta ty cz n e . S tan o w ią o n e p o żą d an e c ec h y sy tu a c ji p r a w n e j p od m io tu p ra w a. C zęść d o k try n y u z n a je je za n ac z eln e w a r to ś ci p o rz ąd k u p ra w -nego, w a rto ś ci n a jw y ż ej c e n io n e 11. „P raw o istn ie je dla b ez p ie cz eń stw a , za u fa n ia i w o ln o ś c i" 12, p ew n o ść p ra w n a, b e zp ie cz eń stw o p ra w n e m a ją
* Por. ib id e m , s. 222, Z. R e s i с h, P o z nan ie p r a w d y w p r o c e s i e c y w i l n y m , W a r-sz a w a 1958, s. 151.
10 Por. C i e ś l a k , op. cit., ч. 356— 357. 11 Por. p iz y p. 9.
lł H. W . R. W a d o , T he C on c e p t ol L e ga l C e r t a in l y , „M odern Law R e view " 1940, 41, s. 189, c y t. za: J. W r ó b l e w s k i , W a r to ś c i a d e c y z j a s q d o w a , W arsiaw .» 1973, s. 121.
b y ć „sen se m p r a w a " 13, b ąd ź w e d łu g in n y ch : ele m e n te m sk ład o w y m „id ei p r a w a " 14. W iąz ać to n a le ży z o k r e ślo n y m u jm o w a n iem p ra w a ja k o p o rz ą d k u sp ołec zn ego , k tó r e g o cele m i se n se m je s t z ap e w n ien ie b ez p ie cz eń stw a sp o łecznego . W a r to śc i te sfo rm u ło w an e w p o sta ci dy- re k ty w a ln e j w y m ien ia n e są c z ęsto k ro ć jak o z asa d y p o stę p o w a n ia s ą d o -w eg o o d o m in u ją cy m zna czen iu . P o stęp o -w a n ie są d o -w e ja k o -w ażn y fra g m e n t rz ecz y w isto śc i sp o łe czn ej u w z g lęd n ia jąc o w e z a sa d y p rz y c z y niać się m oże do u trw a la n ia sze ro k o p o jęte j p ew n o ści ży cia sp o łe cz -nego.
N a p ew n o ść i jasn o ść sy tu a c ji p ra w n e j p o d m io tu p ra w a sk ła d a się z a ró w n o stab iln o ść p ra w a u ję teg o jak o a b s tra k c y jn e r e g u ły p o stę p o w a -nia, ja k ró w n ie ż stab iln o ść r o z str zy g n ięć sąd o w y c h , k tó r e s ta tu u ją s y tu a c ję p r a w n ą d a n e g o p od m io tu p ra w a . P e w n o ść d e cy z ji są d o w y c h o zn acza ta k że p ew n o ść ich w y d a n ia , tre ści o raz k o n s ek w e n cji p r a w -n y c h w y w o ła -n y ch p rzez te d e c y zje 15.
N ieo dz o w n y m sk ład n ik ie m idei p ra w o m oc n o śc i je st w ła śn ie ta k p o -ję ta stało ść i p ew n o ść d e cy zji są do w y ch .
W n ie k tó ry c h o p ra c o w a n ia ch z z a k re su d o g m a ty k p ra w a u z n a je się, że p rz ec iw staw ie n ie m — p r ze ciw w a g ą w a rto ś ci w sk a z a n y ch w y ż e j je st w a rto ść sp r a w ied liw o ści1®. J e s t ona tą w a rto śc ią , do k tó r e j o d w o ły -w a ły się -w h isto rii i o d -w o łu ją się n ad al -w sz y stk ie z n a n e n am p o rzą d k i p raw n e. J a k w iadom o, je st to m ożliw e d zięki tem u, że m am y w tym p rz y p ad k u do cz y n ie n ia z ta k ą s y tu a c ią , w k tó r e j ta sam a form a słu ży do w y p e łn ia n ia jej p rzez r óż n ą t re ś ć 17. Id ea sp ra w ie d liw o śc i fo r m a ln e j o k azała się n iez w y k le u n iw er sa ln a , a jej n a jb a rd z ie j la p id a r n e i d o -sk o n a łe o d d a jąc e is to tę rz e c zy sfo rm u ło w a n ie brzm i: „stan o w i ona za sad ę d ziała n ia, w m yśl k tó r e j o so b y p ra w n e n ależ ąc e do te j sam ej k a teg o r ii isto tn e j p o w in n y b y ć tr a k t o w a n e je d n a k o w o " 18. P o z o staje o cz y w iśc ie p rob lem k r y te r ió w w y b o ru o w y ch k a te g o r ii isto tn y ch , a co za tym idzie p o jaw ia się k o n tr o w e r sy j n e z ag a d n ie n ie sp raw ie d liw o śc i m a te r ia ln e j19. S p r aw ied liw o ść to d y sk u to w a n e od stu lec i z ag a d n ien ia z z a k r e su e ty k i i p ra w a . N a u ży tek a r ty k u łu n ie w y d a je się k o n iecz n e
13 Por. E. A 11 o r i o, Probierni cli d ir il lo , t. 3, M ila no 1951, s. 4, cy t. za: W r o -b i p w s к i, op. cit., s. 121.
14 Por. G. R a d b r u c h , R e ch ts p h ilo s o p hi e, Stuttg art 19565, s. 168. c y l. za: W r ó -b l e w s k i , op. cit., s. 121.
15 Por. W r ó b l e w s k i , op. cit., rozdz. 4. 16 Por. C i e ś l a k , op. cit., s. 222.
17 Por. Ch. P e r e l m a n , O s p r a w i e d li w o ś c i , W ar s za w a 1959, s. 3&— 37; W r ó b -l e w s k i , op. cit., s 196.
18 P e r e l m a n , op. cit., s. 37.
o p o w ia d an ie się za o k r e ślo n ą k o n c e p c ją sp ra w ie d liw o śc i; w y sta rc z y stw ierd zić, że w ar to ść la m a p r z y słu g iw a ć d e c y zjo m sądo w y m , a w ięc k r y te r ia , o k t ó ry c h m ow a b yła w yż ej, w zięte b y ć m u szą ze sfe ry n o r -m a ty w n ej. W sz czeg ó ln o śc i -m oże tu cho dzić z ar ó w n o o sp ra w ie d liw o ść leg alisty c z n ą (k tó ra sp ro w a d z a się w isto cie rz ec z y d o p raw o m o cn o ści) bądź n ie leg a listy cz n ą lub też a le g a listy c z n ą 20.
D ru gą o bo k sp ra w ie d liw o ści ró w n ie m o cno z aa n g aż o w a n ą e ty cz n ie w arto ścią, d o n io słą z p u n k tu w id ze n ia ro z strz y g n ięc ia sąd o w e g o , je s t słu szno ść. W o d n ie sie n iu do d e c y z ji sąd o w ej o k r e ślić j ą m o żn a jak o w a rto ść k o m p le m en ta rn ą w sto su n k u do sp ra w ie d liw o ści z tego w zg lędu, że sp ra w ie d liw o ść m a te n d e n c je g en e ra lizu ją c e , zaś słu szn o ść in d y -w id u a liz u jąc e 21. D o ty cz y to z-w ła szcza k o n c e p c ji słu szn o śc i sa m o istn ej. Z teg o p u n k tu w id ze n ia w a rto ś ci te u z u p e łn ia ją się n aw zaje m . Z tego leż w z g lęd u c h a r a k te r y sty k a d e c y z ji p rz e p ro w a d z o n a p o d k ą tem je j słu szn o ści je s t c h a r a k te r y s ty k ą w y stę p u ją c ą r z ad k o sam o d zieln ie.
W a rto ścią , do k tó r e j w p o w o jen n y c h s y s te m a c h p ro c e so w y ch p a ń stw so cja listy cz n y c h n a w ią z u je się n a jc z ęśc ie j, je s t tzw . p r a w d a m a -te r ia ln a 22 p rz e ciw s ta w io n a tzw. p ra w d z ie fo rm a ln e j. P o lsk a d o k try n a p ro c e so w o p r a w n a z z a k r e su z a ró w n o p o stęp o w a n ia cy w iln eg o , ja k i k a r n eg o p o d n o si ją do ra n g i z a sa d y d o m in u jąc ej, z a s a d y o p ie r w s zo -rzę d n y m zn a cz e n iu 23.
F o rm u ło w a n y j e st p og ląd, z g od n ie z k tó r y m w sz y stk ie in n e z a sa d y p ro c e so w e (to je st w a rto ś c i o p isa n e d y re k ty w aln ie ) p o w in n y b y ć jej p o d p o rz ąd k o w a n e . J e j ro lę i z n a cz e n ie w y w o d z i się n ajcz ę śc iej z z a ło -żeń o g ó ln o u stro jo w y c h i ideo lo g iczn y ch .
W o d n ie sie n iu d o d e cy z ji sąd o w y ch stan o w i o n a p o d s ta w ę a p r o b a ty ro z strz y g n ięć o p a r ty c h n a p ra w d ziw y c h (tzn. zg o d n y c h z o b ie k -ty w n ą rz ecz y w isto ścią) u sta le n ia c h fa k -ty c z n y ch . P ro b lem p ra w d z iw o ści ty c h u s ta le ń p rz e ja iw ia się iw lite r a tu r z e iw p o sta ci k iw e stii p ra iw d y fo r m a ln ej i m ate r ia ln e j. T erm in „ p r a w d a m ate ria ln a " m a z n a c ze -n ie sil-n ie a p r o b a ty w -n e , co -n ie je st z k o lei u d ziałem p o ję c ia „ p r a w d a fo rm a ln a 24.
20 Ib ide m .
21 Por. i bid e m , s. 205.
22 P o sług u ją s ię ter m ine m „praw da m ater ialna" , c h oć o b e c n ie nie m al p o w s z ec h -n ie p r zy jęte je st w y r a ż e -n ie „prawda o biek tyw -n a" , p o -n ie w aż pr aw dzie form a l-nej po-pr aw n ie m ożna p r z ec iw s ta w ić jedy nie po-pr aw d ę m aterialną , p ra w d zie o b ie k ty w n ej zaś — p raw d ę s u b i e k t y w n ą .
23 Por. np. W . S i e d l e c k i , P o s tę p o w a n i e c y w i l n e . Z a r y s w y k ł a d u , W ar sz aw a
1977, s. 53; M. S i e w i e r s k i , J. T y l m a n , M. O l s z e w s k i , P o s t ę p o w a n i e k a r ne w z a r y s ie , W a rs za w a 1974, s. 38; R e s i c h , op. cit., s. 10; B e r u t o w i c z , op. cit.,
s. 231.
za-W n ajc z ęś cie j sp o ty k an y m u n as u ję c iu p ro c eso w y m d o jśc ie do p ra w d y m a te ria ln e j u w a r u n k o w a n e je st p rz y ję c ie m sw o b o d n ej o ce n y d ow o d ó w o ra z a k ty w n ą p o sta w ą o rg a n u p o d e jm u ją ce g o d e c y z ję w p r o -c esie d o w o dz en ia o k oli-czno ś-ci r e le w a n tn y -c h d la sp ra w y . P rzy jm u je się, że p ra w d a m a ter ia ln a o sią g a ln a je s t w ó w czas, g d y o rg a n p o d e j-m u jąc y d e cy zję j-m a p e łn ą sw o b o d ę o ce n y o ra z d z ia ła n ia w z a k re sie z b ier an ia m a ter ia łu d o w o do w eg o , a w szczeg ó ln o ści w y p o sa ż o n y je s t w in ic ja ty w ę d o w o d o w ą — je s t cz y n n y w p ro c esie g ro m ad z en ia d o w od ów . Z ak ła d a się, że a k ty w n a p o s ta w a o r g a n u p o zw ala n a w sz e c h -stro n n e w y ja śn ien ie sp ra w y , co sk u tk o w ać m a w p o stac i m o żliw o ści u sta le n ia za istn ien ia b ąd ź nie w y stą p ie n ia d o w o d z o n eg o fa k tu 23. D e-cy z ja d o w o d o w a o p a rta n a p ra w d z iw y ch u s ta le n ia c h fa k ty c z n y c h ozn acz a w ięc o rz ec ze ozn ie o za istozn ie ozn iu w cza sie i p r z e str z e ozn i d o w o d z o n y c h fa któ w , je śli fa k ty te m iały m iejsc e w rze cz y w isto ści o b ie k ty w -nej. P rz y jm u je się w ięc, że u st a le n ia te m a ją c h a ra k te r o b ie k ty w n y , p r a w d z iw y w se n sie k la sy c z n e j d efin ic ji p ra w d y .
P r aw d a fo rm a ln a n a to m ia st ja k o ce ch a p r z y słu g u ją c a u s ta le n io m fa k ty c zn y m je s t p ra w d ą w zg lę d n ą. O p ra w d ziw o ści ty ch u s ta le ń o r z e -k a sąd ze w zg lę d u n a p r z y ję tą te o r ię d o w o d o w ą o ra z z e b ra n e p rzez str o n y p ro c e so w e d ow od y , k t ó r y c h z ak res, siła i k ie r u n e k d o w o d o w y w y z n acz o n e są p rz ez in te re sy i m o żliw o ści stro n . R ola o r g a n u p o d e j-m u ją ceg o d e c y z ję je s t w p ro c e s ie g ro j-m a d z en ia j-m a te r ia łu d o w o d o w e-g o b iern a — je s t to r o la a r b itr a w sp o r ze 28. P r aw d a fo rm a ln a to tak ż e p ra w d a sąd o w a w ty m zn a czen iu , że u sta le n ia fa k ty c z n e n a p o d s ta w ie zg ro m a d zo n eg o m a te ria łu d o w o d o w eg o tw o r zą sw o istą „ rz e c zy -w istość sąd o -w ą " , k tó r a n ie za -w sz e j e s t a d e k -w a tn a -w zg lę de m teg o , co fa k ty c z n ie m iało m ie jsce w o k r e ślo n y m cz asie i p rze strz en i, ch oć je s t a d e k w a tn e ze w zg lę d u n a z e b r an e d o w od y . Z k o lei „fo rm aln o ść" tej p ra w d y j e s t ce ch ą d o ty czą c ą p o p ra w n o ści cz y sto lo g iczn ej ca łe g o p r o ce su d o w o d z en ia bez w n ik a n ia w z a sad n o ść p rz y ję ty c h p rzez sąd p r z e słan ek . A w ięc p rz y jm u je się, że p o sta w a p a sy w n a o rg a n u p o d e jm u jące g o d ec y z ję sk u tk o w ać m o że w p ro c e sie sąd o w y m w p o sta ci o sią g n ięcia p r a w d y fo rm aln e j, są d o w e j i w zg lę d n ej, zw ła szcz a, jeśli to w a rz y sz y jej fo rm a ln a te o r ia d o w o d ow a. N a to m ia st sw o b o d n a te o r ia d o -w o d o -w a -w p o łą cz e n iu z a k ty -w n ą ro lą są d u p ro -w a d zić m a, zgo d n ie
z zało żeniam i, do p ra w d y m a te ria ln e j. O c zy w ista, za ło żen ie o m o żli-w ości o rz ec ze n ia żli-w p ro c e sie sąd ożli-w y m o za istn ie n iu ja k ie g o ś fa k tu p e
łg ad ni e ń „ p r a w d y s ą d o w e j" , „Stu dia K ry m in olołg ic zn e , K r ym ina listyc zn e i P en ite nc jar
-ne" 1975, 2, s. 9— 28.
25 Por. K. O p a ł e k , J. W r ó b l e w s k i , Z a ga dn ie nia te or i i p r a w a , W ar sza w a 1969, s. 292.
n i w zn acz n y m sto p n iu fu n k c ję p e r sw a zy jn ą , u ła tw ia sk o n tra s to w a n ie ró ż n y c h ty p ó w p ro c esó w sąd o w y ch . N a to m ia st w św ie tle o g ó ln e j m eto d olo g ii n a u k tru izm e m je s t stw ie rd z en ie, że p ra w d z iw o ść ja k i e jś w y p o -w iedzi je s t za -w sze z re laty -w iz o -w a n a do -w yp o -w ie dz i, k tó r e sta n o -w ią je j u z a s ad n ie n ie o raz re g u ł p rz e k s zta łc a n ia ty c h w y p o w ied zi27. W ty m se n -sie p raw d ziw o ść u s ta le ń fa k ty c zn y c h w p ro c e-sie sąd o w y m m a c h a r a k te r w z ględ ny . W zg lęd n o ść tę m o żna je d n a k ró ż n ic o w ać o ty le, o ile o rg a n p o d e jm u ją c y d e c y z ję in te r e s u je się — b ąd ź n ie — m e r y to ry c z -n ą za sad -n o śc ią p rz y ję ty c h p r z e sła -n e k . W zw iązk u z tym , p ie rw szą sy tu a c ję m ożna n a z y w ać k o n w e n c jo n a ln ie p r a w d ą m a te r ia ln ą , d ru g ą zaś — p ra w d ą fo rm aln ą .
M ięd zy w sk az a n y m i w y że j ty p am i w a rto śc i (w arto ści sta ty c z n e : s ta łość, pew no ść , b ez p ie cz e ń stw o p ra w n e, o raz w a rto śc i d y n am icz n e: s p r a -w ied li-w ość, słu szno ść, p ra -w d a m a ter ia ln a ) za ch o d zić m o że sto su n e k zgo d n ości lu b n iez g od n o śc i p r a k se o lo g ic zn e j28. S to su n e k zg o d n o śc i je s t p e w n y m id eałem , p r a k ty c z n ie je d n a k tr u d n y do o sią g n ię c ia je s t stan, w k tó r y m o b y d w a ty p y w a rto śc i m o g ły b y b y ć r e aliz o w a n e w je d n a -k o w y m sto p n iu . W p r a -k ty c e sy ste m y p ro c e so w o p r a w n e za d o w a la ją się w ty m w z g lęd z ie k o m pro m isem . W a rto śc i sta ty c z n e z a g w a ra n to w an e są p o p rz ez w łąc ze n ie do sy s te m u p r a w a in sty tu c ji p ra w o m o cn o ści; w a r
-tość sp raw ie d liw o ści, p r a w d y m a te r ia ln e j z k o le i za b ezp iecza szere g ro z m a ity c h in sty tu cji, w ty m n ad z w y cz a jn e form y zm ien n o ści d ecy zji. K o m p ro m is p o leg a n a p rz y ję c iu o k r eś lo n y ch k o n s tru k c ji p r a w o m o c
-ności. W a rto śc i stało ści, p e w n o ści b ez p ie cz e ń stw a p r a w n e g o „im - m an e n tn e " d la p ra w o m o c n o ści ja k o ta k ie j w n ie k tó r y c h k o n s tru k c ja c h p raw o m o cn o śc i p o d p o rz ą d k o w a n e są w arto ścio m , do k tó r y c h n a w ią -z u ją n ad -z w y c-z a jn e fo rm y -zm ienn o śc i d e c y -z ji p ra w o m o cn ej. W ty m
p r z y p a d k u ak sjo lo g ia p ra w o m o cn o ści „z d erz a si ę ” z ak sjo lo g ią form zm ienn o śc i d ecy zji. Je śli n iw ec zą o n e stab iln o ść d ec y zji, ak sjo lo g ia ich s ta je się re p r e z e n ta ty w n a ró w n ie ż d la o k re ślo n y c h w e r sji p ra w o m o c -ności.
Ad. 4. M ożna w sk az ać n a n a s tę p u ją c e p rz e ja w y k o n w e n c jo n a ln e -g o do p e w n e -g o sto p n ia c h a r a k te r u k o n str u k c ji p raw o m ocn o ści.
Z rębem dla ró ż n y c h ty p ó w p ra w o m o c n o ści je st p o ję c ie n iez a sk arż al- n ości d e cy zji są d o w e j. K o n w en cjo n alizm p rz e ja w ia się tu w e w sk az a n iu d w u z n acz n o ści te rm in u „ n ie z a sk ar ż a ln o ść ” i w y b o rz e jed n eg o z w y- e k sp lik o w an y c h znaczeń .
г7 Por. ib id e m .
28 N a tem a t k on fliktu w ar toś c i pra w d y i s ta b iln o ś c i r o z s tr z y g n ię c ia por. np. w l i -tera tur ze po lsk ie j K a f t a l , op. cit., s. 9 i n. ; R e s i c h , op. cit., p as s im ; M. C i e ś l a k ,
O b ok n ie za sk a rż a ln o ś ci — lecz i w zw iązk u z n ią — d r u gim p r z eja w e m k o n w e n cjo n a ln e g o c h a r a k te r u k o n s tr u k c ji p ra w o m o c -n ości, a jed -n o c ze ś-n ie w y ró ż -n ik iem ta k ic h k o -n s tr u k c ji są -n ad z w y c z aj-n e fo rm y zm ien no ści d ec y z ji p raw o m o c n ej. N ie w ch od zą o n e w sk ła d p o -ję c ia p ra w o m o cn o śc i ja k o fo rm y n iezm ie n n o śc i ro z strz y g n ię cia , lecz — je śli w y stę p u ją w sy stem ie p ra w a , a je st to d o p ew n eg o sto p n ia k w e
-stią k o n w e n cji — tw o rz ą tło p ro c eso w e d e cy zji p ra w o m o c n y ch i m ają ty m sam y m b ez p o śred n i w p ły w n a ró ż n e k o n str u k c je p ra w o m o cn o ści.
O sta tn im sy m p to m e m u m o w n o ści i jed n o cz e śn ie trz ecim k ry te r iu m ró ż n ic u ją cy m p o sz cze gó ln e k o n str u k c je p ra w o m o c n o ści są o k re ślo n e za ło że n ia a ksjo lo g icz n e. P od łoże a k sjo lo g ic zn e k o n str u k c ji p r a w o m o c -n ości m o gą sta-n o w ić o m ó w io -n e w yż ej w a rto ści sta ty c z -n e lu b d y -n a m i-czne.
K o n w en c jo n a lizm k o n str u k c ji p raw o m o c n o ści m a c h a ra k te r u m ia r k o w a n y . J e s t o n b o w iem o g ra n ic zo n y p o d sta w o w ą fu n k c ją p ra w o m o c n ości — fu n k c ją sta n o w ie n ia k r y te r iu m za k o ń c ze n ia p o stę p o w a n ia s ą do w ego . U m o w n ość k o n str u k c ji o g r a n ic z o n a je s t w ięc tak że tym , że p r a -w o m o cno ść m a b y ć co n a jm n ie j n ie u je m n ie o c e n io n ą -w a rto śc ią p ra k - se o lo g icz n ą — m a b y ć o p e r aty w n y m k r y t e r iu m p o z w a lają cy m u z n ać d a n y sp ór za r o z strz y g n ię ty .
IV
P o d sta w ą k o n s tr u k c ji p raw o m o c n o śc i je s t p o jęc ie n iez ask arż aln o ści. O p ie r a ją c się n a a n a lizie sy ste m ó w p ro c e so w o p r a w n y c h w y r ó ż n iam dw a ty p y n iez a sk a rż a ln o śc i: ty p n iez a sk ar ża ln o śc i zu p e łn ej i in s t a n c y j -nej.
N ie z ask ar ża ln o ść zu p e łn a d o ty c zy sy tu a c ji p o le g a ją c e j n a p r a w n e j n iesk u tec zn o ści cz y n n o ści zm ie rz a ją c y ch do z ask ar ż en ia d ec y z ji są d o w ej, w' zw ią zk u z p ra w n ą n ie m o ż n o ścią za s k a rż e n ia d ec y zji ta k w zw y k -ły m to k u in stan c ji, jak i w d ro d z e za sto so w a n ia n a d z w y cz a jn y ch form zm ien n o śc i d ecy zji. T y p n iez a sk a rż a ln o ś ci zu p e łn e j p o le g a w ięc n a w y c z erp a n iu z w y k ły c h form zm ien n ośc i d e cy z ji b ąd ź ich n ie w y stę p o w an iu w sy ste m ie p ra w a , p r z y n ieistn ie n iu w sy ste m ie p ra w a n ad z w y -c z a jn y -c h form zm ien no ś-ci d e-c y z ji p ra w o m o -cn ej.
ł y p n ie za sk arż a ln o ści in sta n c y jn e j o p ie ra się n a o d m ien n y m u ję c iu n ie za sk a rża ln o ści. J e s t to n iez a sk ar ż aln o ść ro z u m ia n a ja k o p ra w n a n ie -m o żno ść z a sk a rż e n ia d e cy z ji w zw y k ły -m to k u in sta n c ji, ch oć d e cy zja m oże u lec zm ian ie d zięk i n ad z w y cz a jn y m fo rm o m zm ienn o śc i r o z strz y g -n ięcia. D o ty czy w ięc o -na s y tu a c ji w y c z erp a -n ia b ąd ź -n iew y stęp o w a -n ia w sy ste m ie p ra w a z w y k ły c h form zm ien n o śc i d e cy zji i je d n o c z eśn ie
w ią że się z istn ie n ie m w sy stem ie p r a w a n a d z w y c z a jn y c h form z m ien n ości d ecy zji, k tó r e s ta tu u ją p r a w n ą m ożność z a sk a r ż an ia d e c y zji p r a -w o m o cn y c h 29.
V
Z ajm ę się o b e cn ie p o szcze g ó ln y m i k o n stru k c jam i p ra w o m o cn o ści. W y r ó ż n ia m d w ie p o d sta w o w e k o n s tr u k c je — k a ż d ą z n ic h w c z te re c h w e rsjac h . P ie rw sz e c z te r y w e rs je tw o rz ą ty p p raw o m o cn o śc i z u p ełn e j, p o z o stałe — ty p p raw o m o c n o śc i in sta n c y jn e j. K o n stru k c je te z ró ż n ico -w a n e są ze -w z g lę d u n a ty p n ie za sk a rż aln o ści, n a d z -w y c z a jn e form y
zm ie nn o śc i d e cy z ji p ra w o m o c n ej o ra z z ało że n ia ak sjo lo g iczn e .
1. T y p p ra w o m o c n o ści zu p e łn e j sk o n str u o w a n y je s t n a p o d sta w ie n iez a sk a rż a ln o śc i z u p e łn ej, za ło ż en ia b ra k u w sy ste m ie p r a w a n a d z w y -c z a jn y -c h form zm ien n o ś-c i d e-cy zji, o ra z w a r to ś -ci sta ty -cz n y -c h , to je st stało ści, p e w n o śc i i b e z p ie c ze ń stw a p r aw n eg o . W s k a z a n e w a r to ś ci s ta ty c zn e n ale ż y u jm o w a ć w tej k o n str u k c ji ja k o w a r to ś ci n ac ze ln e , c e -n io -n e w -n a jw y ż sz y m stop -n iu . O z -n acz a to, że o ile to p ra k se o lo g ic z-n ie m ożliw e, in n e w arto ści, ja k prawcRa m a te r ia ln a czy sp raw ied liw o ść , m o gą b y ć ta k ż e o siąg an e . J e d n a k ż e w u ję c iu m o d elow ym , k tó re je s t tu ta j p re ze n to w a n e, do k o n str u k c ji p ra w o m o c n o ści w łą cz am j e -d y n ie w a rto śc i n a c ze ln e s p e łn iają c e fu n k c je w a rto ś ci „ k ie r u n k o w y c h " z ró ż n icam i w z a k r e sie w y stę p o w a n ia p o szc z eg ó ln y c h w a r to śc i s ta -tyczn y ch . W sy tu a c ji k o n flik to w ej, g d y o r ze cz e n ie je s t n ies p ra w ie d liw e lu b o p a r te n a n ie p ra w d z iw y c h u s ta le n ia c h fa k ty c zn y ch , w a rto ść s ta b il-n ości d e c y zji il-n a d a je k ie r u il-n e k ro z w ią za il-n iu k o il-n flik tu ; jeśli u z il-n am y , że ch ęć p o z n an ia p r a w d y w teg o ty p u s y tu a c ja c h m a n if estu je się w p o -stę p o w a n iu sąd o w y m p o n o w n y m i p ro c e sam i sąd o w y m i, to — n a m o cy tej k o n s tru k c ji — o sią g n ięc ie p r a w d y czy sp ra w ie d liw o śc i je st m o ż-liw e, a le n ie m oże n a stą p ić k o szte m stab iln o śc i d ecy zji.
W ra m a c h p r aw o m o c n o śc i zu p e łn e j w y stę p u ją : p r aw o m o c n o ść z u p e łn a fo rm aln a o raz p ra w o m o cn o ść zu p ełn a m a te ria ln a w w e r sji w ą -skiej, ro z szerz o n e j i sze ro k iej.
1.1. P raw o m o cn o ść z u p e łn a fo rm a ln a (p raw o m o cn ość ZF) sp ro w ad z a się do form u ły : ,,x je s t p ra w o m o c n e Z F, to ty le co x je st n ie z a s k a r ż a ln e zu p e łn ie" .
C e ch ą c h a r a k te r y s ty c z n ą tej w e r sji p ra w o m o cn o ści je s t p e łn a
o c h ro n a ro zstrz y g nięciu . W te j k o n w e n c ji d e c y zja p ra w o m o cn a je s t d e -c y z ją o sta te -c zn ą , n ie o b ala ln ą .
Z ałoż en iem ak sjo lo g icz n y m tk w iąc y m u p o d ło ża tej w e rsji p r a w o m o cn o ści — jej w a rto ścią „ k ie r u n k o w ą" — je s t stało ść d ec y z ji są d o -w ej, sta b iln o ść ro zstrz y g n ię cia.
Z a le tą te j w e r sji p ra w o m o cn o ści je s t to, iż stan o w i o n a o stre i p r z e jr z y ste k r y te r iu m z ak o ń c ze n ia toczą cego się p o stę p o w a n ia są d o w eg o. J e j w a d ą zaś je st to, że c h ro n iąc sam w e rd y k t sąd o w y , p r a w o -m o cno ść w tej w e rs ji n ie g w a r a n tu je n ie p o w ta r za ln o ś ci p ro cesu , n ie
s tw ar z a za tem sy tu a c ji p e w n o śc i i b ezp iec ze ń stw a p ra w n e g o d la p o d -m io tó w p ra w a .
1.2. P ra w o m o cn o ść zu p e łn ą m a te r ia ln ą w w e rs ji w ą sk ie j (p ra w o -m ocno ść ZM X) -m o żn a p rz e d sta w ić w p o sta ci fo r -m u ły n a s tę p u ją c e j: „x je st p raw o m o cn e ZМ д, to ty l e co x j e s t n ie za sk ar ż a ln e zu p ełn ie i x o b o w iąz u je inter p art es (x stw ar za s ta n p ra w n y rei iu d icu ta e inter
partes)".
Га w e rs ja p ra w o m o cn o śc i je s t k o n iu n k c y jn ie w zb og a co n a o z a w a r -to ść m a te r ia ln ą (tak tr a d y c y jn ie d o k tr y n a p ro c e so w o p r a w n a o k re śla tę ce ch ę p r aw o m o c n o śc i — ce ch ę tw o rz e n ia sta n u p ra w n e g o rz ecz y o są d zo nej). W w er sji w ą sk ie j res iud ica ta d o ty cz y je d y n i e s tr o n b io r ą -cy c h u d zia ł w d an y m p ro c e sie i ty lk o ty c h p o d m io tó w p raw a .
C e ch ą c h a r a k te r y s ty c z n ą w ąsk iej w e rs ji p r aw o m o c n o śc i j e s t o c h ro n a ro z strz y g n ię cia są d o w e g o o ra z o ch r o n a d a n e g o p ro c e su p rz ed p o -w tó rn y m p o stę p o -w a n ie m o to sam o , p rz e d ty m sam y m są de m , z u d zia-łem ty c h sa m y c h stron .
Z ało żen ia a k sjo lo g ic zn e sta n o w ią ta k ie w a rto śc i sta ty c z n e , jak : s ta -łość d e cy z ji sąd o w e j, p ew n o ść i b e zp ie cze ń stw o p r a w n e w z a k re sie sta n u p ra w n e g o z a k re ślo n eg o d an y m ro zstrz y g n ię ciem sądo w y m . Id eę te j w e rs ji p ra w o m o c n o ści o d d a je fo rm u la: n e bis in i de m in ter partes.
K o n s tr u k c ja ta ty m ró ż n i się o d p o p rze d n iej, iż g w a r a n tu je n ie p o w -tarz a ln o ść p ro ce su m ięd zy tym i sam y m i stro n a m i p o stę p o w a n ia .
1.3. P ra w o m o cn o ść z u p e łn a m a te r ia ln a w w e r sji ro zsz erz o n e j (p r a-w o m ocn o ść ZM2) sp ro a-w a d za się d o fo rm u ły : ,,x je s t p ra a-w o m o cn e ZM», to tyle co x je s t n ie z a sk a r ż a ln e z u p e łn ie i x o b o w iąz u je (x stw arz a sta n p ra w n y rei iudicatae) m ięd zy stro n am i i o rg a n a m i p a ń stw a " .
W k o n w e n c ji tej je j sk ła d n ik m a te r ia ln y — sta n rz ecz y o sąd z o -n ej — d o ty cz y -n ie ty lk o stro -n d a -n e g o p o stęp o w a-n ia , a le ta k że i-n -n y ch p o d m io tó w p ra w a — o r g a n ó w p ań stw a .
P o d w zg lę d em a k sjo lo g ic zn y m w e r s ja ta je st a n a lo g ic zn a z k o n -s tru k c ją p o p rz ed n ią.
1.4. P raw o m o c n o ść zu p e łn a m a te r ia ln a w w e rs ji sze ro k iej (p ra w o -m o cno ść ZM 3) sp r o w a d za się do fo r-m u ły : „x j e s t p ra w o -m o c n e ZM„, to ty le co x je st n ie za s k a r ż a ln e z u p ełn ie i x o b o w iąz u je (x s tw ar za s tan p r a w n y rei iud icatae) in ter o m ne s".
W o d n ie sie n iu do te j fo rm u ły m a m iejsce d alsze ro z sze rz e n ie z a -k r e s u p o d m io to w eg o p ra w o m o cn o śc i n a w sz y s t-k ie p o d m io ty p ra w a. K o n str u k c ja ta ch ro n i d ec y z ję są d o w ą — je s t o n a n ie o b a la ln a , ch ro n i d a n y p ro c es o ra z sam p rz ed m io t p ro cesu , s ta tu u ją c za k az p o w tó rn e g o ro z strz y g a n ia sp ra w y p rze z k o g o k o lw ie k . W e rs ję tę n a jle p ie j c h a r a k te r y z u je p a re m ia: n e bis in idem. W a rto śc i, d o k t ó r y c h się tu ta j n a w ią -zuje, to sta ło ść d ecy zji, p ew n o ść i b ez p ie cz e ń stw o p ra w n e , zw ią za n e z za k aze m p o w ro tu d o sp raw y .
2. T y p p ra w o m o c n o ści in s ta n c y jn e j sk o n str u o w a n y je s t n a p o d s ta -w ie n ie z a sk a rż aln o ści in sta n c y jn e j, za ło ż en ia -w y s tę p o -w a n ia -w sy stem ie p ra w a n ad z w y c z a jn y c h fo rm zm ien n o śc i o rz e cz eń sąd o w y ch , o r az w a r-to ści „ k ie r u n k o w y ch ” z g r u p y d y n am ic z n y c h — p r a w d y m a ter ia ln e j, sp ra w ied liw o ści, słuszn o ści. N a le ż y w ty m m ie jscu p o n o w n ie p o d k reślić, że w s k a z a n e za ło ż en ie a k sjo lo g ic zn e sta n o w i do p e w n e g o sto p n ia u p ro -szcze n ie n ie zb ę d n e d la k la ro w n o śc i k o n s tr u k c ji. M ożna p rz y ją ć , że z a k sjo lo g ic zn e g o p u n k tu w id ze n ia, w a r to ś c ią co n ajm n ie j r ó w n o c e n n ą w sto su n k u do p e w n o śc i i stało śc i r o z str zy g n ięć są d o w y c h je s t w a r to ść p r a w d y m a ter ia ln e j. T y p p ra w o m o c n o ści in s ta n c y jn e j je s t w y r a -zem d ą ż en ia d o k o m p ro m isu w p łasz c zy ź n ie a k sjo lo g icz n e j, ch o ciaż w y d a je się, ż e k o m p ro m is te n j e s t n ie sły c h a n ie tr u d n y d o u trz y m a n ia w p ra k ty c e. Istn ie n ie ch o ćb y n a d z w y c z a jn e j m ożliw o ści z ask ar ż an ia d ec y zji p raw o m o cn e j p o d w aż a lu b n a w e t p rz e k r e śla sta b iln o ść r o z s trzy g n ię c ia p ra w o m o cn eg o . O c zy w iście m o żna o k re ś la ć sto p ie ń czy n a tęże nie „ n a d z w y c za jn o śc i" n ad z w y c z a jn y ch fo rm zm ien no ści d e cy zji s ą d o w e j — i o d p o w ied n io u s ta l a ć sto p ie ń stało ści, p e w n o śc i i b ez p ie c ze ń -stw a p ra w n e g o ; p o z w o liło b y to z a p e w n e o k re ślić z a k r e s w sp o m n ian e g o k o m p rom isu . N ie w ch o d ząc je d n a k w tej ch w ili w te za g a d n ien ia , p r z y jm u ję, że w a r to śc iajm i „k ie ru n k o w y jm i" są w te j k o n str u k c ji p ra w d a jm a -teria ln a , słu szno ść, sp raw ied liw o ść . T y p p ra w o m o c n o ści in sta n c y jn e j o p isan y je s t ró w n ie ż w p o sta c i c z te r ec h w e rsji: fo rm aln ej, m a te ria ln e j w ąsk iej, ro z sze rzo n ej, sze ro k ie j. K ażda w e rs ja p ra w o m o c n o ści in s ta n -c y jn e j m oże b y ć o -c en io n a z in sta n -c y jn e g o i p o z a in s ta n -c y jn eg o p u n k tu w idz en ia.
2.1. P raw o m o cn o ść in s ta n c y jn a fo rm aln a (p raw o m o cn o ść IF) s p ro w a d za się do fo rm u ły : ,,x j e s t p raw o m o cn e IF, to ty le co x je s t n ie z a -s k a r ż a ln e in -s ta n c y jn ie ” .
Z in sta n cy jn e g o p u n k tu w id z en ia d la k o n s tru k c ji tej c h a r a k te r y -sty c zn e je s t to, że ex d e li n iti o n e d ec y z ja o state c z n a je s t d e c y z ją nieza- sk a rż aln ą, lecz n ie w y s tę p u je tu e le m e n t m a te ria ln y , i stąd w k o n w e n c ji tej m a m ie jsc e b ra k u z n a n ia p rz ed m io tu sp o ru za res iudicata.
Z p o z a in sta n c y jn e g o p u n k tu w idz en ia d e c y zja o sta te c z n a je s t oba- laln a d zięk i n a d z w y c za jn y m form o m zm ien no ści d ecy zji; a w ię c ce ch ą c h a r a k te r y s ty c z n ą tej k o n w en c ji j e s t w ty m se n sie n ie p e łn a o c h ro n a ro z strz y g n ię c ia sąd o w e g o — k o n str u k c ja ta n ie g w a ra n tu je n ie p o w -tarz a ln o ści p r o c e su sąd ow ego .
W a d ą w sk az a n e j k o n str u k c ji p ra w o m o c n o ści je s t w ięc — tak z in -sta n c y jn e g o , ja k i z p o z a in s ta n c y jn e g o p u n k tu w id z en ia — n ie-stab iln o ść d ec y zji sąd o w ej, co p ro w a d zi do n ieu stab iliz o w a n e j sy tu a c ji p ra w n e j p o dm io tó w p ra w a .
2.2. P raw o m o c n o ść in sta n c y jn ą m a te r ia ln ą w w e rs ji w ą sk ie j (p ra -w o m o cn ość IMj) m ożn a -w y ra z ić -w p o stac i n a s tę p u ją c e j fo rm u ły : ,,x je s t (pr aw o m o cn e JA li, to ty l e co x jest) n ie z a s k a r ż a ln e i x o b o w iąz u je in s ta n c y jn ie (x tw o rz y sta n p r a w n y rei iudicatae) inter partes".
Z in s ta n c y jn eg o p u n k tu w id ze n ia d ec y z ja o sta te c z n a je s t n ieza- sk a r ż a ln a i st a tu u j e res iud ica ta m ię d zy stro n a m i b io r ąc y m i u d z ia ł w d a -n y m p ro c e sie sąd ow y m .
Z p o z a in sta n c y jn e g o p u n k tu w id ze n ia d e c y zja je s t o b a la ln a i n ie ch ro n i p o w a g i rze czy o sąd z o n ej m ię d zy stro n am i.
2.3. P raw o m o cn o ść in s ta n c y jn a m a te r ia ln a w w e r sji ro z szerz o n ej (p raw o m o cno ść /M 2) sp ro w ad za się do fo rm u ły : „x je s t p ra w o m o cn e
IM 2, to ty le co x je s t n ie z a s k a r ż a ln e in sta n c y jn ie i x o b o w iąz u je in sta n
-c y jn ie (x tw o r zy stan p r a w n y rei iudi-cata e) m ięd zy stro n am i i o rg a n am i p a ń stw a " .
K o n stru k c ja ta je s t an a lo g icz n a p od w z g lę d em ak sjo lo g icz n y m z p o p rz ed n ią, różn i się n ato m ia st w z a k r e sie p od m io to w y m sk ła d n ik a m ate rialn e g o — sta n p r a w n y rei iud icata e o b ejm u je b o w iem w a sp e k c ie in
-s tan c y jn y m -str o n y p ro c e-so w e o raz o rg a n y p ań -stw a .
2.4. O sta tn i ty p p raw o m o c n o ści in s ta n c y jn e j m a ter ia ln e j — w w e r -sji sze ro k iej (p raw o m o cno ść I M 3), d a się w y ra z ić fo rm u łą n a s tę p u ją cą : ,,x je st p ra w o m o c n e I M 3l to ty le co x je st n ie z a sk a rż a ln e in stan c y jn ie i x o b o w iąz u je in sta n c y jn ie (x stw a rz a sta n p ra w n y re i iu di cata e) inter
o m ne s".
Z in sta n c y jn e g o p u n k tu w id ze n ia d e c y zja o state c z n a je s t n ieza sk ar- ża ln a i to w ar z y s zy je j p o w a g a rz ec zy o s ąd z o n e j30.
Z p o z a in sta n c y jn e g o p u n k tu w id ze n ia dla k o n s tr u k c ji te j c h a r a k te r y sty c z n a je st m ożliw ość z a sk a rż a n ia d e cy zji o state c z n ej w d ro d z e n a d -z w y c -za jn y ch form -zm ienn o śc i o r-zec-z en ia. R o str-z y g n ię cie n ie je st w ięc ch ro n io n e , n a d z w y cz a jn e fo rm y zm ien n o śc i n a r u s z a ją p o w a g ę rz ecz y o sąd z o n ej w zw y k ły m zn ac ze n iu teg o w y r aż e n ia .
2.5. Dla w szy stk ic h w e rsji p ra w o m o c n o ści in sta n c y jn e j c h a r a k te -r y s ty c z n e je st d ą żen ie do o p a-r c ia d e cy z ji n a p -r a w d z ie m a te -r ia ln e j, co m a się w y ra ż ać w m o żliw ości n a d z w y c z ajn eg o w z ru sz an ia d e c y z ji o s ta -teczn ej. J a k w iad om o, o siąg n ię cie sta n u n az y w a n e g o k o n w e n c jo n a ln ie p r a w d ą m a te r ia ln ą m o żliw e je st w tedy , g d y sy ste m p ra w a z a w ie ra sz e -reg in s ty tu c ji m o g ący c h stan ten z a g w a ra n to w a ć — p ra w o m o c n o ść in sta n c y jn a je s t je d n ą z ty ch in sty tu c ji. Z ak ład am w ięc, że p ra w o m o c -ność in s ta n c y jn a słu ży p raw d zie m a te ria ln e j; p o n iew a ż k o n str u k c ja ta łącz y się z p rz y jęc ie m n a d z w y c z a jn y c h fo rm zm ien n o śc i d ecy zji, o d b y w a się to k o szte m sta ło ści d e cy zji sąd o w e j — z a k ła d am w ięc je d n o c z e ś-nie, że m usi w tym m iejscu w y stą p ić k o n flik t a k sjo lo g icz n y m ięd zy w a rto śc ią p r a w d y m a ter ia ln e j a w a rto śc ią stało ści, p ew n o śc i i b e z p ie c ze ń stw a p raw n e g o . T y p p r aw o m o c n o śc i in sta n c y jn e j id eo lo g iczn ie p r e fe ru je p r aw d ę m a ter ia ln ą, ty p p ra w o m o cn o ści zu p e łn e j zaś — id e o -lo g iczn ie w p ierw szy m rz ę d zie n a w ią z u je d o w a rto ś c i staty c zn y c h . I stąd, n a u k o w y w y b ó r m ięd zy ty m i k o n str u k c ja m i n ie je s t m o żliw y, p o n iew aż u jeg o p o d ło ża tk w i n ie r o z strz y g a ln y sp ó r o w a r to śc i31.
VI
A n alizie za g a d n ie n ia p raw o m o c n o ści to w ar z y sz y z w y k le w li te r a tu r ze d o g m a ty cz n ej an a liza k w e stii n iew a d liw o śc i d e cy zji p ra w o m o c -nych, stąd i w ty m m iejscu p a r ę u w a g z tem atem ty m zw iązan y ch .
J a k w sp o m n ian o po w y żej, u toż sa m ia się czasem po w ag ę, au ctoritas d e cy zji p raw o m o cn e j, k tó r a sta n o w i w a rto ść sam ą w sobie, w e w n ę trz n ą , fo rm a ln ą d e cy zji — z ze w n ę trz n ą ce c h ą n iew a d liw o ści d e cy z ji p r a w o
-S1 Z te g o w z g lęd u z ap r ez e n to w a ne k o ns tr u kc je p ra w o m oc n oś c i z up e łn ej i in stan cy jne j, ch oć str uktu raln ie pr zypom ina ją h isto ry c zn e ty p y pr a w o m o cn oś ci w ar un ko -w e j i be z-w a ru nk o -w e j, -w żadny m razie n ie m ogą być utoż sa m ian e z tym i osta tn im i. P r aw om oc no ść zu pełn ą i in s ta n cy jn ą n a le ż y ro zum ie ć ja ko k on str uk ty te o re ty c z n e po w stało ze w z g lę d u na p rz y ję te z a ło ż e n ia , d e c y d u ją c e o sto s u n k o w o w y s o k im stop -niu ttm ow ności ty c h ko nstr ukcji. N atom ias t po dział pr aw o m oc n oś ci na w a ru n ko w ą i bez w aru nk o w ą s p e łn ia ł fu nk cję p er sw a zy jn ą (p ra w om oc no ść bez w a ru nk ow a — „praw dziw ą" p ra w o m oc no ścią), s łu ż y ł 'd o w a rto śc io w a n ia n ie ty lk o pr aw om o cno ści, le cz i sy s tem u prawa p ro c e s o w e go , w sk ład k tó re g o in sty tu cja ta w c ho d ziła . Z aprez en to w a n e p o w yż e j ty p y pr a w o m o cn oś ci aprezu pe łn e j i ins ta n cy jn ej nie pe łnią i nie m o -gą pe łn ić ta k iej funkc ji.
m o cn ej. I ta k — ja k w sp o m n iałam — p o g lą d ten o p ie r a się n a n ie p o ro z u m ien iu p o leg a ją c y m n a tym , że p rz en o si się o ce n ę ze w n ę trz n ą d e -cy zji o s ta te c z n e j n a jej c e c h y w e w n ę trz n e . R o z strz y g n ię cie sta n o w i w ar to ść sam ą w sob ie, to zn a cz y sa m o d o jśc ie do d ec y z ji je s t w a rto śc io w e bez w zg lę d u n a za w a rto ść tre śc io w ą te j decy zji. Lecz ro z strz y g n ię ciu te m u to w a rz y sz y ć m o że te n d e n c ja do je g o d o d atn iej o c en y z e w n ę -trz n ej. S tąd p o w ied zie ć o b ra zo w o m ożna, że w a rto ść w e w n ę-trz n a ro zstrz y g n ię c ia m oże b y ć źró d łem d o m n iem a nia n ie w ad liw o śc i d ecy zji p r a w o m ocn ej. T e n d e n c ja do u z n a w an ia n iew a d liw o ści o s ta te c z n y c h ro z -strzy g n ię ć m oże b y ć o k re śla n a ja k o p o sta w a u m ac n ia n ia p ra w o m o c-n ości. P o sta w ę tę c h a r a k te r y z u je p rz eśw iad c ze c-n ie , iż c-n ale ż y d o m c-n iem y w ać n iew a d liw o ść d e c y z ji p ra w o iem o c n ej. P o sta w ę u iem ac n ia n ia p r a -w o m ocn o śc i -w u ję c iu s k r a jn y m sp ro -w a d za się do tra k to -w a n ia teg o d o m n iem a nia (jako d o m n iem an ia) n iew z r u sz a ln e g o — z a k ła d a się b o -w iem , że p r a-w o m o cn o ść d e c y zji k o n -w a lid u je -w sze lk ie jej u chy b ien ia *2. Z p o s ta w ą u m a cn ian ia p raw o m o c n o ści w iąż e się zw łaszcza k o n stru k c ja p ra w o m o cn o śc i z u p e łn ej, Aktora n ie p rz ew id u je z as k a rż a ln o ś ci d ecy zji p o je j u p r a w o m o cn ien iu się.
P o sta w a u m a c n ia n ia p raw o m o c n o śc i w w e r sji u m ia rk o w a n ej z a k ła -d a n a to m ia st d o m n ie m an ie w z ru sz a ln e n iew a d liw o śc i d e cy zji p r a w o -m o cn ej. D o -m n ie-m an ie to d ziała ta k dług o jak d łu g o d e c y zja n ie je st z a sk a rż o n a za po m o cą n a d z w y c z a jn y c h śro d k ó w o d w o ła w cz y c h 33. N a d zw y c z ajn e fo rm y zm ienn o śc i d e cy z ji u c h y la ją d o m n ie m an ie jej n ie w a d -liw ości. K o n str u k c ja p raw o m o c n o śc i in s ta n c y jn e j m oże w p ły w a ć n a k sz tałto w a n ie się te j p o sta w y .
H is to r ia p r a w a p r o c eso w eg o n o tu je p o g lą d y (np. p o g lą d y ro w in ię te n a g r u n c ie sy ste m ó w in k w izy c y jn y c h 34, jak ró w n ie ż n a a r u n r i e p o rew o - lu c y jn eg o u sta w o d a w stw a ra d zie ck ie g o 35), k tó r e w y r a ż a ły p o s taw ę nie- sp rz y ja n ia p raw o m o cn o ści. C h a ra k te ry z o w a ła się o n a p rze św iad c zen iem , iż n ie n a le ż y d o m n ie m y w ać n iew ad liw o śc i d e cy z ii p ra w o m o c n ej. P o sta w a ta szła w p a rz e z k o n s tr u k c j ą p raw o m o cn o śc i in s ta n c y jn e j w t a -k im u ję ciu , p rz y -k tó r y m je j o to c ze n ie p ro c eso w e stan o w i siln ie ro z w i-n ię tą s tr u k tu r ę i-n ad z w y cz a ji-n y c h fo rm z m ie i-n i-n o śc i d ecy zji p ra w o m o ci-n ej.
3S Por. np. A. M e r k 1, J us t iz i r r tu m un d R e c h ts w a h r h e it, „Z eitschrift für die g e -sa m te Str afrec htsw is sen sc h aft" 1925, 45, s. 458, cy t. za: C i e ś l a k , N i e w a ż n o ś ć or z ec ze ń... , s. 20— 21.
*3 M y ś lę , ż e w te n w ła ś n ie sp o só b m o żn a in ter pre to w ać p o g lą d y z aw a r te w opra-c ow a nia opra-ch : S. Ś l i w i ń s k i , P o ls ki p r o opra-c e s k a r n y p r z e d s ą d e m p o w s z e opra-c h n y m . Z a s a d y
o g ó l n e [s k ry p t], W a rsz aw a 1959, s. 233; W . W o l t e r , P o s t ę p o w a n ie k ar n e [sk ryp t],
K rak ów 1950, s. 50; W . S i e d l e c k i , C z yn n o ś c i p r o c e s o w e , „P a ństw o i P raw o" 1951, 11, s. 712; S. W a l t o ś , K o n w a l i d a c j a w p r o c e s i e k a r n y m , „ N o w e P rawo" 1960, 4.
34 Por. C i e ś l a k , N i e w a ż n o ś ć orz ec ze ń. .., s. 17, R e s i c h , op. cit., s. 171. ,s Por. К a f t a 1, op. cit., s. 31.
