Henryk Stanisław Zins
Angielska historiografia tudorska : J.
Neale i R. H. Tawney oraz ich
poprzednicy
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 15, 25-55
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. XV, 2 SECTIO F I960
Z K atedry Historii Powszechnej Średniowiecznej Wydziału Humanistycznego UMCS
Kierownik: doc. dr H enryk Zlns
H e n r y k Z I N S
Angielska historiografia tudorska (J. Neale i R. H. Tawney oraz ich poprzednicy)
Английская историография эпохи Тюдоров (J. Neale и R. H. Tawney и их предшественники)
Tudor Historiography in England (J. Neale, R. H. Tawney and Their Predecessors)
W r. 1960 h isto ry cy b ry ty jsc y obchodzili dw a jubileusze, rocznice urod zin dw óch najw iększych w spółczesnych znaw ców epoki Tudorów , S ir J o h n a N e a 1 e (ur. 1890), w ieloletniego profesora U n iw ersy tetu Londyńskiego (U n ive rsity College), sp ecjalisty od h isto rii politycznej, a zwłaszcza od dziejów p a rla m e n tu w o kresie elżbietańskim , oraz R. H. T a w n e y a (1880— 1962), p ro feso ra h isto rii gospodarczej U ni w e rs y te tu Londyńskiego (L ondon School o f Economics), znakom itego badacza społecznej i ekonom icznej h isto rii A nglii X V I i X V II w., uczonego o św iatow ej sław ie i rozległym zasięgu oddziaływ ania. W ydane w r. 1961 w A nglii dw ie księgi p am iątkow e k u czci obu ty ch w y bitn ych uczonych,1 zaw ierające cenne prace z h isto rii A nglii epoki Tudorów i S tu a rtó w , uw idoczniły sk alę zain tereso w ań N eale’a i T aw neya o raz szeroki k rąg ich nauko w ych w pływ ów .
C elem niniejszego a rty k u łu je s t zw ięzłe ukazanie, w form ie dość luźno ze sobą zw iązanych szkiców, d orobku obu w ym ienionych badaczy na tle zarysow anej jed y n ie dotychczasow ej historiografii o k resu
Tudo-1 Elizabethan G overnm ent and Society, Essays Presented to Sir John Neale, wyd. S. T. B i n d o f f , J. H u r s t f i e l d , С. H. W i l l i a m s , London, 1961; Essays
in Economic and Social H istory of Tudor and Stuart England in Honour of Pro ' fessor R. H. Taw ney, wyd. F. J. F i s h e r , Cambridge 1961.
rów .2 W rozdziale I zostaną om ów ieni n ajw ażniejsi angielscy historycy, zajm u jący się okresem Tudorów , od szesnastow iecznych k ro n ik arzy do A. F. P o 11 a r d a, m istrz a J o h n a N eale’a. Rozdział II zostanie po św ięcony c h a ra k te ry sty c e d o ro b k u N eale’a, a końcow y (III) — roli • R. H. T aw neya w stu d iach n ad h isto rią A nglii X V I w.
W iek X V I od daw n a budził szczególne zaintereso w anie history k ów bry ty jsk ich , a obecnie, w o kresie czterech setn ej rocznicy w stąp ienia na tro n E lżb iety I w r. 1558 oraz w obliczu k ryzy su, jaki przechodzi zapoczątkow ane przez nią im perium , badacze angielscy chętnie zw racają sw oje zainteresow ania naukow e w stro n ę owego złotego w ieku dziejów Anglii, będącego w idow nią w zro stu jej potęgi politycznej i handlow ej, ekspansji m orsk iej i kolonialnej, w ażnych przeobrażeń w ew nętrzn ych , społecznych oraz ustro jo w y ch (m. in. aw ans k las średnich), w sp an ia- * .łego rozk w itu k u ltu r y angielskiej w o kresie S zeksp ira.3
I OD POLYDORA VERGILA DO A. F. POLLARDA
P ierw sze k ro n ik arsk ie jeszcze p ró b y p rzed staw ien ia dziejów A nglii w epoce T udorów lu b tylk o pew nych ich okresów , pochodzą jeszcze z czasów R enesansu, k tó ry w dziedzinie histo rio g rafii słabo się na w yspie zaznaczył i nie w yw ołał takiego przełom u, jak np. w lite ra tu rz e p ięk n e j.4 Z ab y tk i h isto ry czn e ty ch czasów odznaczają się eklek tyzm em , b ezkrytyczny m na ogół stosunkiem do źródeł, ten d e n c ja m i p rag m aty cz nym i i p atrioty czny m i, prag n ien iem g lo ryfik acji A nglii i jej dziejów . Szczególnie w ażne m iejsce w śró d ów czesnych k ro n ik zajm u je H is
toria A n g lii P o ly d o ra V e r g i l a (1470?— 1555),5 nap isana w r. 1513
i w y dana po raz p ierw szy w r. 1534 w Bazylei. D oprow adzona w p ie rw szym w y d a n iu do r. 1509, sięga w w y d a n iu trzecim z r. 1555 do r.1537.
H istoria A n g lii V ergila, dzieło renesansow ego w łoskiego k ro n ik a rza
z U rbino, k tó ry zapoczątkow ał n a w yspie h u m an isty czn e dziejopisarstw o, odznacza się sp o ry m obiekty w izm em i k ry ty c z n y m stosun kiem do źródeł
1 Obszerne problem owe ujęcie stanu badań nad epoką elżbietańską dał H. Z i n s : Angielska historiografia elżbietańska, „Odrodzenie i Reform acja w Polsce”, t. VIII, 1963.
* Por. J. E. N e a l e : The Elizabethan Age, London 1951.
4 Por. W. R. T r i m b l e : Early Tudor Historiography, 1485—1548, „Journal of the History of Ideas", t. XI, 1950, ss. 30—41; W. B u s c h : England unter den
Tudors, t. I: König Heinrich VII, S tu ttg a rt 1892; L. B. W r i g h t : M iddle Class C ul ture in Elizabethan England, Chapel H ill 1935; Ch. L. K i n g s f o r d : English Historical Literature in the F ifteenth Century..., Oxford 1913. Najpełniejsze zesta
wienie bibliograficzne dla historii Anglii epoki Tudorów dal C. R e a d : Biblio
graphy of B ritish History: Tudor Period, 1485—1603, Oxford 1959. Por. H. Z i n s : W arsztat bibliograficzny historyka brytyjskiego, Ann. Univ. M ariae Ourie-Skło-
dowska, sectio F, vol. X III, (1958), Lublin 1961, ss. 191—192.
o raz zaw iera w iele w artościow ych, sam odzielnie zeb ran y ch danych, zwłaszcza z o k resu H e n ry k a V I I 6 (V ergil p rzy b y ł do A nglii na po czątk u X V I w. jako k o lek to r św iętopietrza). P olydor V ergil by ł w istocie jed y n y m dziejopisem pierw szych T udorów piszącym bez ta k c h a ra k te ry sty c z n ej dla ów czesnej h isto rio g rafii ten d e n c ji patrioty czno -d yd akty cz- nej, jed y n ie w celu obiektyw nego p rzedstaw ienia m inionych w ydarzep. Na nim opierać się będzie znaczna część k ro n ik a rzy angielskich XVI, a n a w e t X V II w.
W czesny o k res T udorów opisał rów nież w sw o jej kronice B ern ard A n d r é z T u lu zy (zm. ok. 1521 r.), n a d w o rn y h isto rio g raf i poeta
taureatus H en ry k a VII. O ba jego dzieła historyczne, Ż y w o t oraz A nnały
H e n ry k a V II,7 doprow adzone w fra g m en ta ch do r. 1508, są współczesnym , lecz m ało k ry ty c z n y m opisem tam ty c h czasów o w y raźn ej ten d en cji panegiry czn ej. N iew ielką w artość m a rów nież kro n ik a R oberta F a b y a n a (zm. w r . 1513),8 doprow adzona do śm ierci H e n ry k a V II. W spół czesnym źródłem n a rra c y jn y m dla czasów H e n ry k a V III jest k ronika E d w ard a H a 11 a (zm. w r. 1547),9 sięgająca do r. 1532 i zdradzająca w sw ej początkow ej części siln y w p ły w P o ly d o ra V ergila. K ronika H alla g lo ry fik u je Tudorów , a zwłaszcza H e n ry k a V III, w k tó ry m widzi najlepszego w ładcę, jak i kiedy k o lw iek panow ał w A nglii. Mimo ten d en cji panegirycznej w obec T udorów oraz silnie protestanck iego stanow iska k ro n ik a H alla w sw ej części odnoszącej się do w spółczesnych m u czasów H e n ry k a V III odznacza się sam odzielnością ujęcia, spo rą dokładnością i stanow i jedno z n ajw ażn iejszy ch źródeł opisow ych dla tego okresu (opierał się n a n iej m . in. Szekspir).
D la końca X V i po cz.. X V I w . znaczną w artość posiadają n iek tó re k roniki m iejskie, dające szczegółowe i w spółczesne inform acje. W śród nich n ajw ażn iejsze znaczenie i ogólnonarodow y c h a ra k te r m ają n iek tó re k ro n ik i L o n d y n u z uw agi n a rolę, jak ą sp ełniał L on dy n w historii A nglii. N ależy tu p rzede w szy stk im w ym ienić tzw . T h e G reat Chronicie
o f L o n d o n ,10 kom pilację doprow adzoną do r. 1512.
• Pełny tek st krytycznie opracowany dla la t 1485—1537 z równoległym tłum aczeniem angielskim wydał Denys H a y w „Camden Society”, seria 3, t. LXXIV, 1950. Por. też D. H a y: Pólydore Vergil: Renaissance Historian and Man
of L e tte rs, 'Oxford 195Ł
7 B. A n d r é : De vita atque gestis Henrici septimi; Annales Henrlci sep-
tim i, wyd. J. G a i r d n e r, London 1858.
8 R. F a b y a n : Cronycle N ew ly P rynted w ith the Cronycle, Actes and Dedes
Done in the T ym e of... H enry V II, London 1516.
* E. H a l l : The Union of the Two Noble and Illustre Families Y o rk and
Lancaster..., London 1542 (wydanie krytyczne z r. 1809 i 1904).
10 The Great Chronicle o f London, wyd. A. H. T h o m a s , I. D. T h o r n - l e y , London 1938.
W o k resie pierw szych T udorów pow stał w A nglii szereg w ażnych b io g ra fii11 p isanych w d u ch u h u m an istyczn y m , pod w y ra ź n y m w p ły w em lite ra tu ry k lasycznej i stw orzonych przez nią k anonów literack ich. W pierw szym rzędzie n ależy tu w spom nieć o H istorii panow ania króla
R yszarda I II Tom asza M o r e ' a (1478— 1535),12 obrazu jącej schyłkow y
okres w o jn y Dw óch Róż i m łodych la t H e n ry k a V II, będącej jedn y m z pierw szych w ażnych zab y tk ó w angielskiego ro czn ik arstw a h u m a nistycznego. In n y m w ażnym zab y tk iem a n g ie lsk ie j, biog rafii re n e sa n sow ej je s t ży w ot Tom asza M ore’a, n a p isan y przez jego zięcia W illiam a R o p e r a (1496— 1578),13 a zwłaszcza biografia k a rd y n a ła Tom asza W olseya pióra G. C a v e n d i s h a (1500— 1561),14 dw o raka i chw alcy k a rd y n a ła. P o ly d o r V ergil, Thom as M ore i G eorge C avendish — to najw iększe postaci w skro m n ie ro zw ija ją c e j się za pierw szych Tudorów " historiog rafii angielskiej. O ni n a jp e łn ie j w y razili w sw ych dziełach h u m anistyczn e idee swego w ieku i p o tra fili zerw ać ze średniow iecznym kro n ik arstw em , n ad al dom inujący m w h isto rio g rafii angielskiej X V I w.
W okresie elżb ietańskim nie zaznaczył się żaden w iększy postęp w angielskim dziejopisarstw ie, chociaż pow stało w ty m czasie kilk a k ro n ik o d użej w artości źródłow ej. P o pu larn o ścią cieszyły się za E lżbiety k ro n ik i d ru k arz a i k up ca R. G r a f t o n a (zm. ok. r. 1572),15 będące bezw artościow ym i k om pilacjam i n a poziom ie k ro n ik średniow iecznych. P o p ularnością dorów nyw ał G raftonow i, ale przew yższał go pod każdym w zględem J o h n Stow , jed e n z czołow ych dziejopisów angielskich drug iej poł. X V I w.
J o h n S t o w (1525— 1605), lo n d y ń sk i kraw iec, histo ry k , p isarz i zbie racz starożytności b ry ty jsk ic h , w ydaw ca średniow iecznych k ro n ik a n gielskich, b ył a u to re m w y d an ych w r. 1565 i w ielo k ro tn ie w zn aw ianych z a E lżbiety I i Ja k u b a I k ro n ik 18 (w 1. 1565— 1631 w ydano je ponad 20 razy), kom pilacji na ogół bezstronnych, chociaż pow tarzający ch nieraz
11 Por. M. S c h i i t t : Die englische Biographik der Tudor-Zeit, H am burg 1930.
12 T. M o r e : T he H istory of K ing Richard the Third, London 1557. 15 W. R o p e r : The Life, Arraignem ent and Death of... Thomas More, Paris 1626.
14 G. C a v e n d i s h : The L ife of Cardinal W olsey, London 1641 (wydanie krytyczne z r. 1827).
15 R. G r a f t o n : A n A bridgem ent o f the Chronicles of England, London 1562; id . A M anue11 of the Chronicles of England to this Y ere 1565, London 1565; id .: A Chronicle at Large and Meere H istory of t h e A ffa yres o f England..., London 1568.
18 J. S t o w : The Chronicles o f England, fro m Brute u n til This Present Yeare
o f Christ 1580, London 1580. Poczynając od 2 wyd. z r. 1502 dzieło to ukazywało
b ezk ry ty czn ie fan ta sty c z n e inform acje, uw ażanych za jedne z n a j b ard ziej godnych zau fan ia źródeł k ro n ik arsk ich w całej angielskiej szesnastow iecznej annalisty ce. A n n a ły Stów a są jeszcze blisk ie średn io
w iecznem u k ro n ik a rstw u , posiadają szty w n y u k ład chronologiczny i nie zd rad zają w iększych w pływ ów hu m an izm u . T rw alszą od nich w artość m iało in n e dzieło Stów a, jego opis L o n d yn u z r. 1598,17 stanow iący do dzisiaj bardzo w ażne źródło do poznania h isto rii angielskiej stolicy w epoce elżbietańskiej, praw dziw ą encyklopedię źródłow ych, o p arty ch na d ok um entach oraz w łasny ch o b serw acjach au to ra, wiadom ości o topo grafii, stosun kach ustrojow ych, społecznych i in. L o n d yn u w ty m p rze łom ow ym okresie.
P odobny c h a ra k te r, ale znacznie szerszy zakres, posiada opis Anglii W illiam a H a r r i s o n a (1534— 1593i),18 d ru k o w a n y zrazu w r. 1577 i 1587 jako w stęp do k ro n ik R afała H olinsheda. H arriso n opisał topo g rafię i stro żytn ości b ry ty jsk ie , m ia sta i w sie, zaby tki i życie codzienne A nglii Szekspira. D la o k resu sch y łk u panow ania H e n ry k a V III bogate m a te ria ły etnograficzne, histo ryczn e i geograficzne zebrał Jo h n L e 1 a n d (ok. 1. 1506— 1552) 19 w o p u b lik o w any m dopiero w X V III w. opisie A nglii. C h a ra k te ry sty k ę u s tro ju A nglii n a p rogu panow ania E lżbiety I dał S ir Thom as S m i t h (1513— 1577) 20 w jed y n y m dziele tego ty p u w całej historio grafii tu d o rsk iej, stanow iącym rów nież przyczy nek do historii angielskich d o k try n politycznych.
Szersze o ddziaływ anie od A n n a les S tów a m iały ogłoszone w r. 1577 k ro n ik i A nglii, Szkocji i Irla n d ii w spom nianego już R afała H o l i n s h e d a (zm. ok. r. 1580),21 stanow iące ja k w iadom o głów ne źródło w ielu d ram a tó w h isto ry czn y ch Szekspira. K ron iki H olinsheda, kom pi lacje w ielu różn ych bezk ry ty czn ie p rzep isan ych źródeł wcześniejszych, są b ard ziej o ry g in aln e jed y n ie dla o k resu elżbietańskiego, k tó ry przed sta w ia ją jed n a k głów nie w o p arciu o A n n a les S tów a (uwaga ta odnosi
się do o k re su w czesnoelżbietańskiego, ok res późniejszy opracow ał b o w iem w d ru g im w y d a n iu z r. 1587 Stow).
N ajw iększym angielskim h isto ry k ie m czasów elżbietańskich był W illiam C a m d e n (1551— 1623), potom ek rodziny rzem ieślniczej, w ychow anek O ksfordu, jed en z n ajczy n niejszy ch członków słynnej
17 J. S t o w : A Survey of London, London 1598 (krytyczne opracowanie w dwu tomach dał Ch. L. K i n g s f o r d , , Oxford 1908).
18 W. H a r r i s o n : A n Historicall Description of the Iland of Britaine, Lon don 1577 i 1587. W ydanie czterotomowe wyszło w Londynie w r. 1908.
18 J. L e i a n d : Itinerary, wyd. Th. H earne, t. I—IX, Oxford 1710—12. 20 T. S m i t h : De Republica Anglorum , or a Discourse on the Common
w ealth o f England, London 1583 (nowsze w ydanie z r. 1906).
S o ciety o f A ntiqu aries, czyli to w arzy stw a m iłośników starożytności
b ry ty jsk ic h założonego ok. r. 1572 w celu zbierania i zabezpieczania angielskich zbiorów rękopiśm iennych. C am den — to n a jw y b itn ie jszy od czasów trzynastow iecznego k ro n ik arza M ateusza P a r i s a h isto ry k angielski, dziejopis p rzew yższający pod k ażdym w zględem w szystkich angielskich k ro n ik a rzy XV I w., zry w ający ze średniow ieczną m etodą annalisty czn ą i sto su jący bard ziej now oczesną już tech n ik ę historyczną. N ajw ażniejsze jego dzieło 22 zaw iera h isto rię A nglii i Irla n d ii w okresie panow ania E lżbiety I i m im o fo rm y k ro n ik a rsk ie j (i nazw y A n na les) kro niką w ścisłym znaczeniu nie jest. J e s t to dzieło ory g in aln e, nie o p a rte p raw ie n a żad n ych daw niejszych kronikach, lecz n a licznych dokum entach, k tó re ud o stęp n ił C am denow i czołowy doradca E lżbiety, lord B urghley. A n n ales W illiam a C am dena są n ajpełn iejszą, ob iek ty w n ą na ogół, w spółczesną rela cją o epoce elżbietań sk iej, czołow ym zab ytk iem historiog rafii tu d o rsk iej. P ow ażną w arto ść m a rów nież d ru g ie dzieło Cam dena, jego B ritannia 23 odpow iednik dzieła B 1 o n d u s a (Italia illustrata ) oraz krom erow sk iej Polonii, będące topograficzno-histo ry cz-
ny m opisem A nglii, Szkocji i Irlan d ii, ich m ieszkańców , języków , za bytków , m iast, nazw isk i herbów , m o n et, stro jó w itp . Z asługi C am dena jako h isto ry k a i zbieracza starożytności b ry ty jsk ic h zostały uczczone w A nglii p rzez zorganizow anie w r. 1838 T o w arzystw a N aukow ego jego im ienia (T h e C am den Society), będącego do dnia dzisiejszego znanym ośrodkiem w ydaw niczym źródeł do h isto rii A nglii.
C enne m a te ria ły do h isto rii w y p ra w odkryw czych i zdobyw czych A nglików za Tudorów , opisy ich podróży i in n e rela cje ogłosił w r. 1589 R ichard H a k l u y t (ok. 1552— 1616) 24 w dziele stanow iącym cenne źródło historyczne. Założone w 1846 T ow arzystw o nau ko w e jego im ienia
(The H a k lu y t S o ciety) do dzisiaj p u b lik u je źródła do h isto rii o dkryć
geograficznych i podróży m orskich.
O grom ną popularnością cieszyła się w A nglii od czasów E lżb iety I księga, będąca swego ro d za ju p ierw szą h isto rią kościoła anglikańskiego,
T he Book o f M a rtyrs Jo h n a F o x e ’a (1516— 1587) 25, histo ria m a rty ro
22 W. C a m d e n : Annales rerum Anglicarum et H ibem icarum regnante
Elizabetha, London 1615 (do r. 1588 tylko) i Leyden 1625 (całość panow ania
Elżbiety 1). Podstawowe w ydanie opracował Th. H e a r n e w trzech tomach, London 1717.
22 W. C a m d e n : Britannia, sive florentissim orum regnorum Angliae, Sco-
tiae, H ibem iae chorographica descriptio, London 1586.
24 R. H a k l u y t : The Principall Navigations, Voiages and Discoveries of
the English Nation etc, London 1589. Najlepsze w ydanie w dw unastu tom ach
opracował W. R a l e i g h , Glasgow 1903—1905.
25 J. F o x e : Acts and M onum ents of These L atter Perilous Days etc, Lon don 1563. Dzieło to, bardziej znane jako: The Book of M artyrs, ukazało się
naj-logii p ro te sta n c k ie j w okresie reak cji kato lickiej za M arii Tudor, praca te n d e n c y jn a i zaw ierająca w iele celowo sfałszow anych danych. Pod ty m w zględem d o ró w n u je jej niem al lecz przew yższa w aloram i literack im i h isto ria refo rm a c ji w Szkocji Jo h n a K n o x a (1505— 1572) 20, o b e j m u jąca la ta 1556— 1564. Mimo w ąskiego teologicznego p u n k tu w idzenia oraz licznych błędów jest w ażnym źródłem do historii reform acji. K a tolickie ośw ietlenie początków i ro zw o ju refo rm acji w Anglii dał N. S a n d e r s (ok. 1530— 1581) 27 w dziele o p a rty m o szeroką podstaw ę źródłow ą ale rów nie ten d e n c y jn y m jak prace obu w ym ienionych wyżej polem istów p ro testan ckich. Szerszy zakres od dzieła K noxa m a historia Szkocji czołowego szkockiego pisarza hum anistycznego i h isto ry k a G eorge B u c h a n a n a (1506— 1582) 28, n a ogół b ezk ry tyczna i s tro n nicza, zwłaszcza w rozdziałach tra k tu ją c y c h o czasach daw niejszych. O dznacza się on a niechęcią do A nglii oraz przesadnie podkreśloną dum ą narodow ą.
N ależy jeszcze w spom nieć o dwóch h isto ry k ach tudorskich, których dzieła u kazały się już za S tu artó w , o Jo h n ie Speedzie oraz o F ranciszku Baconie. Jo h n S p e e d (1552— 1629), podobnie jak i Stow , londyński kraw iec, je s t a u to re m p o p u larn e j w X V II w. h isto rii W. B r y ta n ii29 od czasów Ju liu sz a C ezara do J a k u b a I. Pom y ślan a początkow o jako kon ty n u a c ja jego zb io ru 54 m ap A nglii i W alii (T heatre o j th e Em pire oj
Great B ritain) nie posiada na ogół w iększej o ry g in aln ej w artości. N ato
m iast klasyczną pozycję w h isto rio g rafii tu d o rsk iej zajm u je w ielki filozof i n ie fo rtu n n y k an c le rz F ranciszek B a c o n (1561— 1626), a u to r biografii H e n ry k a V II,30 w zorow anej na ren esan so w ym k ro n ik a rzu Polydorze V ergilu, z któ reg o ko rzy stał za pośred n ictw em kro n ik i E dw arda H alla. B iografia H e n ry k a V II Bacona je s t kom pilacją różnych w cześniejszych kronik, sub iek ty w n a w sądach i ocenach, p ełna błędów , jednocześnie w y raża poglądy Bacona n a p aństw o i w ładzę królew ską. Pod w ielom a pierw po łacinie w Bazylei w r. 1559. Najobszerniejsze wydanie w 8 tomach wyszło w Londynie w 1. 1837—1841.
18 J. K n o x : The H istory of the Reform ation in Scotland, London 1587 (Wydanie podstawowe w trzech tom ach opracował D. L a 1 n g, Edinburgh 1846— 1848, najnowsze w ydanie w opracow aniu W. D i c k i n s o n a w 2 tomach, Edinburgh 1949).
27 N. S a n d e r s : De origine ac progressu schismatis Anglicani li ber, Co logne 1585.
18 G. B u c h a n a n : R erum Scoticarum Historia, Edinburgh 1582.
18 J. S p e e d : The H istory of Great Britaine under the Conquests of ye Ro
mans, Saxons, Danes and Normans... from Julius Caesar to... King James. Lon
don 1611.
88 F. B a c o n: Historie of the Raigne of King H enry the Seventh, London 1622 (nowsze wydanie: Cambridge 1885).
w zględam i bliska je st dziełu w ielkiego h isto ry k a florenckiego G u i c c i a r d i n i e g o .
W iek XVII, podobnie ja k i XVI, nie m iał w A nglii w ielu w y b itn y ch przedstaw icieli w zak resie histo rio grafii. C am den — to jed y n y w łaściw ie wielki h isto ry k w epoce Szekspira, zaś C l a r e n d o n , dziejopis rew o lucji angielskiej, jed y n y znak om ity k ro n ik a rz o k resu S tu a rtó w . N iew iele też m ożna w ym ienić w artościow ych pozycji h istory cznych nap isan y ch w A nglii w X V II w., k tó re w nosiłyby coś istotnego do h istorio grafii tu d o rsk iej. W połow ie tego stulecia ukazała się nie pozbaw iona w alorów literackich b iografia H en ry k a V III, nap isan a przez lorda E d w ard a H e r b e r t a of C h e r b u r y (1583— 1648), apologia drugiego z T u- dorów, o p a rta nie ty lk o na d aw niejszych kronikach, ale i na dość licz- ' nych do k u m en tach .31 T rw alszą od n iej w arto ść m ają do dzisiaj w y d an e przez S ir S. D ’E w e s a (1602— 1650) proto k o ły i diariusze p a rla m e n ta rn e z czasów królow ej E lżbiety I.32 D użą w artość m a ją rów nież n a pisane na przełom ie X V II i X V III w. liczne prace źródłow e Jo h n a S t r y p e’a (1642— 1737),33 pośw ięcone h isto rii refo rm a c ji w A nglii. Szcze
gólnie w ażne w śród nich są Mémorial.'! Tom asza C ra n m e ra,34 zaw ierające bogate m a te ria ły do k u m en tarn e, a d a le j życiorysy pierw szych p ro te stanckich arcy b isk u p ó w C a n te rb u ry : G rin d ala ,35 P a r k e r a 36 i W h itg ifta.31
W Ecclesiastical M em orials dał S try p e cenne m a te ria ły do ro zw o ju r e form acji za H e n ry k a V III, E d w ard a V I i M arii,38 za w Arm ais o f th e
R eform a tion 39 do refo rm a c ji za E lżbiety I. P ra ce S try p e ’a, kom pilacy jne
i dość niedokładne, w adliw ie skonstruow ane, posiadają pow ażną w artość źródłow ą ze w zględu na z a w a rte w nich bogate m ate ria ły . N a przełom ie X V II i X V II w. ukazała się też 3-tom ow a h isto ria refo rm a c ji w A nglii biskupa anglikańskiego G ilb erta B u r n e t a (1643— 1715),40 dzieło g ru n tow ne i źródłow e, lecz bardzo ten d e n c y jn e i n ap isan e z w y raźn ie a n ty -31 Lord E. H e r b e r t (of Cherbury): The L ife and Raigne of K ing H enry
the Eighth, London 1649.
32 S. D ’ E w e s : The Joum als o f all the Parliaments during the Reign of
Queen Elizabeth..., London 1682.
03 Pełne dwudziestosiedmiotomowe w ydanie dzieł Strype’a wyszło w Oks fordzie w 1. 1820—1840.
34 J. S t r y p e : Memorials of the Most Reverend Father in God, Thomas
Cranmer..., London 1694 (wyd. w trzech tom ach: Oxford 1848—1854).
35 I d . The History of the L ife and Acts of Edmund Grindal..., London 1710. 33 I d.: The L ife and Acts of M atthew Parker..., London 1711.
37 I d. : The L ife and A cts of John W hitgift..., London 1718. 33 I d.: Ecclesiastical Memorials..., London 1721.
33 Id .: Annals of the Reform ation and Establishm ent of Religion..., t. I—IV, London 1709—1731.
40 G. B u m e t : H istory of the Reform ation of the Church of England, London 1679—1715, t. I—III (wydanie w 7 tomach: Oxford 1865).
k atolickich pozycji. Rów nież ten d e n c y jn y c h a ra k te r posiada katolicka h isto ria kościoła w A nglii w X V I i X V II w. nap isana w pierw szej połowie X V III w. przez Ch. D o d d a (1672— 1743 — praw dziw e jego nazwisko brzm iało H u g h T o o t e l).41 Obie te prace, jed n e z pierw szych bardziej n aukow ych i źródłow ych sy n tez refo rm a c ji w A nglii, odznaczają się ciasnym w yznaniow ym stanow iskiem , k tó re zbliża je niem al do p ierw szych, pochodzących jeszcze z czasów refo rm acji, prób opracow ania jej p rzebiegu. D użą stronniczością odznacza się też 4-tom ow a historia p u ry - tan ów D. N e a 1 a (1678— 1743), w yd an a jeszcze w pierw szej połowie X V III w .«
P ierw szy m h isto ry k iem b ry ty jsk im , zajm u jący m się epoką T udorów w b ardziej n au k o w y sposób, b y ł ksiądz katolicki J o h n L i n g a r d (1771— 1851). Jeg o 8-tom ow a h isto ria A nglii,43 n ajlep sza synteza aż do czasu w y d an ia przez J . R, G reena w r. 1874 sły n n ej k ró tk ie j historii lu d u angielskiego, nap isan a w um iarkow anie kato lickim duchu, była sporym , jak na ow e czasy, osiągnięciem naukow ym , zwłaszcza jeśli idzie o w y k o rzy stan ie źródeł. N ato m iast pod w zględem m etod y nie w nosiła niczego nowego z k o n ty n en ta ln y c h zdobyczy w te j dziedzinie. L in g ard zachow ał znaczny obiektyw izm i u m iar w p rzed staw ien iu re fo r m acji w A nglii, za co zyskał sobie uznanie w śród p ro testan ck ich i k a tolickich historyk ó w . Znacznie m niej ob iek ty w n y od L ingarda w ocenie dziejów A nglii X V I w. by ł głośny h isto ry k u s tro ju H en ry H a 11 a m (1777— 1859), lib e ra ln y badacz angielski i w yznaw ca filozofii wigów, p rzeciw nik w szelkiej ty ra n ii. Do dzisiaj cytow ana je s t jeszcze jego h isto ria u s tro ju A nglii,44 w k tó re j surow o ocenił despotyzm Tudorów i S tu a rtó w , g lo ry fik u ją c tzw . rew o lu cję 1688 r . P o tęp ił prześladow ania p ro te sta n tó w za M arii oraz k ato likó w za E lżbiety, bez sy m patii odniósł się do p u ry ta n ó w i ru ch ó w ludow ych.
D użym k ro k iem n aprzód w b ad an iach nad stuleciem Tudorów było ogrom ne 12-tom owe dzieło ucznia i biografa Tom asza C arly le’a, J. A.
41 Ch. D o d d : The Church H istory of England from 1500 to the Year 1688..., t. I—III, Brussels 1737—1742. Nowsze w ydanie w 5 tom ach uikazalo się w Lon dynie w 1839—1843.
42 D. N e a l : The History of the Puritans, or Protestant Nonconformists,
fro m the Reform ation in 1517 to the Death o f Queen Elizabeth, t. I—IV, London
1732—1738.
42 J. L i n g a r d : A H istory of England from the First Invasion by the Romans
to the Revolution in 1688, t. I—VIII,London 1819—1830, (wyd. w 10 tomach:
London 1849).
44 H. H a l l a m : Constitutional History of England, from the Accession of
F r o u d e ’a (1818— 1894),45 om aw iające ze zdecydow anie an ty k atolick ich pozycji histo rię A nglii od u p a d k u k a rd y n a ła W olsey w r. 1529 do zw y cięstw a nad W ielką A rm adą w r. 1588. Froude, w przeciw ieństw ie do swojego niem iłosiernego k ry ty k a E. A. F reem an a, k tó ry w yolbrzym ił różne jego liczne zresztą niedokładności i po tk nięcia,46 o p arł się na ze b ranych w ciągu w ielu la t bardzo o b fitych źródłach archiw alnych , b ry ty jskich i k o n ty n en taln y ch , m . in. n a hiszpańskich Sim ancas. N utą przew odnią dzieła F ro u d e ’a je s t teza, że refo rm a c ja była źródłem siły ekspansyw nej, k tó ra ro zp rzestrzen iła rasę anglosaską po całym globie. S tąd płynęła g loryfikacja H e n ry k a V III i ty ch w szystkich postaci epoki Tudorów, k tó re p o pierały i rozw ijały polityk ę zdobyw czą A nglii w ty m okresie. Zaznaczył się w ty m w zględzie w tw órczości F ro u d e ’a duży ' w pływ jego m istrza Tom asza C a r 1 y 1 e ’a, jego podziw dla silnych w ładców oraz skłonność do U spraw iedliw iania despotyzm u i gw ałtów , jeśli służą one in tereso m p ań stw a. Mimo ten d en cy jn o ści i w ielu pom yłek w y stępujący ch w dziele F ro u d e ’a, nie da się zaprzeczyć, że stw orzył on n ajb ard ziej m o n u m e n ta ln y i plastyczny, ro m an ty czn y i patrio ty czn y obraz A nglii XV I w., o p a rty o bardzo rozległą podstaw ę źródłow ą, po siadający w y b itn e w alory literackie, do dzisiaj szeroko czytan y k la syczny zab y tek angielskiej h isto riog rafii tu d o rsk iej.
W X IX w. rozpoczęto rów nież dość ju ż w ielostro nn e bad an ia m ono graficzne nad epoką T udorów . W śród nich należy m . in. w ym ienić m ające do dzisiaj jeszcze dużą w artość stu d ia J . S. C o r b e t t a o D r a k e ’u i flocie T u d o ró w 47 oraz książki M. O p p e n h e i m a pośw ięcone organizacji i ad m in istra c ji angielskiej flo ty ,48 a d a le j pracę J. W. B u r g o n a o Tom aszu G resham ie i stosu nk ach finansow ych za E lżbiety I.49 Do dzisiaj niezastąpiona je s t rów nież w y d an a sto la t tem u książka F. W. R u s s e l l a o p o w stan iu chłopskim w A nglii w r. 1549,30 oparta, podobnie ja k i m onografie C orb etta, O ppenheim a czy B urgona, o bardzo solidną podstaw ę źródłow ą. W śród au to ró w zajm u jący ch się w X IX w. h isto rią refo rm a c ji w A nglii znaczne m iejsce zajm u ją R. W.
15 J. A. F r o u d e : H istory of England from the F all of W olsey to the Defeat
of the Spanish Arm ada, t. I—XII, London 1856—1870.
46 Na tem at w artości pracy Froude’a zob. L. J f f l a e n d e r : J. A. Frondes
Lebensw erk, Breslau 1940.
47 J. S. C o r b e t t : Drake and the Tudor N avy, t. I—II, London 1898.
49 M. O p p e n h e i m : H istory of Adm inistration of the Royal N avy, London 1896; id .: The Royal M erchant N avy under Elizabeth, „English H istorical Review", t. VI, 1891.
49 J. W. B u r g o n : The L ife and Tim es of Sir Thom as Gresham, 1.1—II, Lon don 1839.
D i x o n 51 i J. H. B l u n t , 52 a d alej J . G a i r d n e r , 53 F. A. G a s - q u e t 54 i in. N ajw iększa w szakże zasługa history kó w tud o rsk ich X IX w. leży w dziedzinie pu b lik acji szesnastow iecznych źródeł w y dan ych czę ściowo in exten so , a przed e w szy stk im w form ie obszernych nieraz re gestów . Różne serie Calendar o f S ta te Papers dotyczące stosunków w e w n ę trz n y c h i zagranicznych A nglii X V I w. a d alej A cts o f th e P rivy
C ouncil, zaw ierające proto k o ły posiedzeń T a jn ej Rady K rólew skiej,
w y d aw n ictw a s ta tu tó w i p ro k lam acji Tudorów , protokołów p a rla m e n ta rn y c h i in. znacznie u łatw iły stu d ia n ad epoką T udorów i ją spopu laryzow ały. Szczególna ro la w rozw inięciu i zorganizow aniu badań nad h isto rią A nglii X V I w. p rzy p ad ła fak ty czn em u tw ó rcy londyńskiego środow iska historycznego A. F. P o llardow i.
A lb e rt F re d erick P o l l a r d (1869— 1948), długoletni profesor U ni w e rs y te tu Londyńskiego (U n ive rsity College), założyciel i d y re k to r In
s titu te o f H istorical R esearch,55 św ietnie zorganizow anego In s ty tu tu H i
storycznego, będącego najw ażniejszą dzisiaj w A nglii placów ką badaw czą i dydak ty czn ą w zakresie historii, a d alej założyciel B ritish Historical
A ssociation i re d a k to r jej o rg a n u H isto ry, pośw ięcił cały niem al swój
dorobek n au k o w y epoce T udorów . Spod jego pióra w yszła p raca na te m a t dziejów A nglii w czasach p ro te k to ra S o m erseta,56 m onografie H e n ry k a V III,57 k a rd y n a ła W olsey,58 C ran m era 59 i in .60 skupione tem a tycznie w obrębie panow ania pierw szych Tudorów . Epoce elżbietańskiej pośw ięcił P o lla rd podręcznikow y zary s h isto rii A nglii drugiej połowy X V I w .,61 k tó ry m im o ukazania się o statn io drugiego w ydania n ajn o w szej sy n te z y tego o k resu pióra J . B. B 1 a c k a 82 oraz znanej m onografii 51 R. W. D i x o n : H istory o f th e Church o f England from, the Abolition of the
Rom an Jurisdiction, t. I—VI, O xford 1878—1902.
“ J. H. B 1 u n t: The Reform ation o f the Church o f England..., London 1869. 85 J. G a i r d n e r : The English Church in the S ixteen th Century..., London 1902; id .: Lollardy and the Reform ation in England, t. I—IV, London 1908—1913.
88 F. A. G a s q u e t: H enry V III and the English Monasteries, t. I—II, Lon don 1888—1889.
88 Por. H. Z i n s : In sty tu t Badań H istorycznych U niw ersytetu Londyńskiego, „K w artalnik H istoryczny”, t. LXV, 1958, n r 3, ss. 1001—1014.
88 A. F. P o l l a r d : England under Protector Som erset, London 1900. 57 I d.: H enry V III, London 1902.
58 I d. : W olsey, London 1929.
*• Id .: Thom as Cranmer and the English Reform ation, 1489—1556, Lon don 1904.
88 Id. : The Evolution of Parliament, London 1920; id .: The Reign of H enry V II
from Contemporary Sources, t. I—III, London 1913—1914.
81 I d: The H istory of England from the Accession of Edward V I to the Dea'.h
of Elizabeth, London 1913.
o statn ich la t panow ania E lżbiety I E. P. C h e y n e y a 83 nie stra c ił sw ej w artości i jest n aw et uw ażany przez n iek tó ry ch znaw ców h isto rii X V I w. za najlepszą ogólną syntezę h isto rii politycznej A nglii w cza sach królow ej E lżbiety I (najlepszy zarys histo rii A nglii pierw szych T udorów napisał J . D. M a c k i e).64 K siążki P o lla rd a są drobiazgow e, ale nie zawsze pogłębione, o p a rte niem al w yłącznie o źródła drukow ane, nie odznaczają się n o w atorstw em i gruntow nością. Szczególnie słabą ich stro n ą jest w yniesiona z o k resu p racy P o llard a w red a k c ji D ictionary
o f National B iography m etoda biograficzna, k tó ra nie pozwoliła m u
do strzec w m a te ria le historyczn ym czegoś w ięcej niż działalności w y b itn y ch jed no stek. W ażne m iejsce w dorobku P o lla rd a zajęła książka pt.
Factors in M odern H is to r y k stanow iąca do dzisiaj obow iązkow ą le k tu rę
w w ielu b ry ty jsk ic h i am ery k ań sk ich u n iw ersy tetach . K siążka ta jest w ażna m . in. dlatego, że w przeciw ieństw ie do in n y ch p rac P o llard a, od znaczających się drobiazgow ą fak to g rafią i p rzew agą szczegółów n ad ro z w ażaniam i ogólniejszym i, zaw iera w form ie szkiców i ro zp raw szereg w ypow iedzi na te m a t podstaw ow ych problem ów historii A nglii X V I w. oraz z zakresu m etodologii h istorii. W śród nich spotykam y znaną tezę, że w zrost klas średn ich w A nglii X V I w. stanow ił n ajw ażniejszy fak to r w ew olucji A nglii od średniow iecza do czasów now ożytnych. D y sk u sja na te n tem at, zapoczątkow ana n astępnie, jeśli idzie o g e n try , przez R. H. T aw neya (zob. rozdział III) toczy się w A nglii w sposób płodny aż do dnia dzisiejszego. Sw ój pogląd na ro lę klas średnich w X V I w. w yraził P o lla rd w d o bitnym stw ierd zen iu : „Bez h a n d lu i przem y słu nie m a klas średnich, bez k las śred n ich nie m a re n e sa n su i re fo r m acji.” 66 D rugim fak to rem leżącym , zdaniem P o llard a, n a p rog u now o ży tn ej A nglii m iało być przek ształcen ie A nglii w m o narchię narodow ą. J e j interesy, w połączeniu z in te resa m i aw ansujący ch klas średnich doprow adziły do refo rm a c ji na w yspie, do zniszczenia kościoła k ato lic kiego i feudalizm u, ty ch dw óch filaró w średniow iecza.
W pływ P o llard a n a h isto rio g rafię tu d o rsk ą zaznaczył się nie tylk o poprzez jego dość znaczny dorobek naukow y, ale szczególnie przez rolę, jaką odegrał jako o rg an izato r londyńskiego środow iska historycznego, silnego ośrodka bad ań nad h isto rią A nglii XVI w. Z jego sem in ariu m wyszło w ielu n a jw y b itn iejszy ch dzisiaj znaw ców tej epoki, m . in. J o h n N eale i S. T. Bindoff.
88 E. P. C h e y n e y : A H istory of England from the Defeat of the Armada
to the Death of Elizabeth, t. I—II, New York 1914—1926.
M J. D. M a c k i e: The Earlier Tudors, 1485—1558, Oxford 1952. “ A. F. P o l l a r d : Factors in M odern History, London 1907. 68 I bid., s. 43 (cytuję według wydania z r. 1960).
II SIR JOHN NEALE JAKO BADACZ EPOKI ELZBIETAŃSKIEJ N a jw y b itn iejszy m uczniem P o lla rd a jest J . E. N eale (ur. 1890), na stępca n a k a te d rze w U n iv e rsity College w Londynie, w ieloletni profesor U n iw e rsy te tu L ondyńskiego (od 1927 do 1956, p rzedtem w M ancheste rze), uszlachcony w r. 1955 za całokształt swego dorobku naukow ego, od r. 1956 E m eritu s Professor h isto rii A nglii, n adal bardzo czynny naukow o i dydaktycznie. Mimo przejścia na e m e ry tu rę prow adzi w I n
s titu te o f Historical R e s e a rc h 67 sem in arium doktoranckie, skupiające
zawsze znaczną ilość badaczy z całego św iata, zwłaszcza z W ielkiej B ry tanii i S tanó w Z jednoczonych.
John N eale p rze jął po P o llardzie nie tylko zainteresow ania dla dzie jów A nglii X V I w., a zwłaszcza h isto rii p a rla m e n tary z m u angielskiego, ale i m etodę biograficzną, k tó rą jed n a k udoskonalił i poszerzył o b a dania dem ograficzne (jak je sam nazyw ał) oraz zastosow ał z w iększym pow odzeniem niż jego m istrz. P o lla rd i N eale interesow ali się przede w szystkim h isto rią polityczną, tra k to w a n ą jako w ynik działania jed nostek rzuconych n a szerokie tło ogólne (Neale z uznaniem podkreśla zdolność P o lla rd a do łączenia tech n iki panoram icznego przedstaw iania w y d arzeń z um iejętnością panow ania n ad szczegółam i).68
W w ygłoszonym w L ondynie w r. 1950 odczycie 89 prof. N eale zajął się bliżej c h a ra k te ry sty k ą m eto dy biograficznej i jej znaczeniem w b a d aniach naukow ych. Z jaw iska społeczne są, w edług N eale’a, rez u lta tem trz e ch czynników : środow iska, cech in d y w idu alny ch jednostek (personal
q ualities) i działania g ru p y (group behaviour), p rzy czym, po w tarzając
pogląd R ousseau, zauw aża, że w ola zbiorow a jest czym ś w ięcej niż a ry t m etyczn ą sum ą w oli składający ch się na g ru p ę jednostek. Nie jesteśm y w stanie w pełni zrozum ieć n a tu ry i fu nkcjonow ania jakiejkolw iek g ru p y lu dzkiej — pisze — bez znajom ości tw orzących ją jednostek. W iedzę ta k ą m oże n am dać, sądzi N eale, seria biografii pisanych w edług jedno
litego sch em atu i zaw ierających odpowiedzi na postaw iony im jed n a kow y k w estion ariu sz p y tań . D ysponując w iększą ilością tak napisanych biografii będziem y w stanie uogólnić ich w yniki, a n aw et przedstaw ić je m etodą sta ty sty c z n ą (np. pochodzenie społeczne członków p arlam en tu , ich zawód, w iek, w ykształcenie, religię, pokrew ieństw o i in.i). M ając dane ta k ie w dużej ilości będzie m ożna np. p recy zy jn ie w yśledzić proces
•7 A utor tego arty k u łu brał udział w latach 1957—1958 w sem inarium doktor skim z zakresu historii Anglii epoki Tudorów prowadzonym przez prof. J. Neale’a w U niwersytecie Londyńskim (Institute of Historical Research).
98 J. E. N e a l e : The Biographical Approach to History, „History”, t. XXXVI, 1951, s. 202.
in filtra c ji g e n try do Izby G m in, zm iany w s tru k tu rz e p arlam en tu , kościoła itd.
J. E. Neale sam o sobie pisze, że w tw órczości nau ko w ej s ta ra ł się stosować m etodę biograficzną do h isto rii p a rla m e n tu angielskiego w XVI w.,70 a rów nocześnie stosow ał też m etodę w łaściw ą historii spo łecznej, k tó rą nazyw a dem ograficzną (bada oha poszczególne postaci w ich społecznych klasach i kategoriach). M etoda dem ograficzna (te r m inem ty m posługuje się N eale dość dow olnie) wg N eale’a to połączenie historii in sty tu c ji i socjologii z h isto rią społeczną. Na przykład zie za czerpniętym z h isto rii A nglii d ru g iej połow y X V I w. N eale kreśli m aksym aln y p ro g ram tak ich badań. Ideałem byłoby p rzebad anie dla każdego h rab stw a w szystkich rodzin należących do g e n tr y i pośw ięcenie każdej rodzinie oddzielnej m onografii z identyczny m — ja k w spom niano — kw estio n ariu szem problem ów . Z su m y w te n sposób opraco w anych biografii będzie dopiero m ogła, zdaniem N eale’a, pow stać sy n teza historii polityczno-społecznej, zasadniczy cel ta k po jęty ch b ad a ń
szczegółowych. M etoda ta pozwoli, zdaniem N eale’a, odsłonić m echanizm politycznych, społecznych i gospodarczych system ów i w yjaśnić ich funkcję.
Z alecana przez N ealea m eto d a „biograficzno-dem ograficzna” m a uw zględniać w szerokiej m ierze podłoże społeczno-m ajątkow e s tr u k tu ry politycznej, k tó rą już w cześniej usiłow ał w te n sposób badać w S tan ach Z jednoczonych C harles B e a r d,71 zaś w W. B ry tan ii czynił to z po w odzeniem z m a rły w r. 1960 w ielki h isto ry k angielski, S ir L. B. N a m i e r,72 w klasycznej p rac y o stru k tu rz e polityki b ry ty js k ie j n a progu panow ania Jerzego III.73 N eale p rzy z n a je p rzy te j okazji p rze m ożny w pływ , jak i w y w a rła w A nglii cytow ana książka N am iera, k tó ra zwróciła uw agę h isto ry k ó w b ry ty jsk ic h na konieczność analizow ania społecznych pod staw sił p olitycznych i w skazu je n a m ark sizm jako na
jedno ze źródeł te j m eto d y histo ry cznej.
Neale nie zastosow ał n ie ste ty w sw ych w łasn ych pracach w pełni propagow anej przez siebie m eto d y „b io graficzno-dem ograficznej”, nie posłużył się też w szerszym zak resie m etod ą sta ty sty c z n ą czy socjolo giczną, pom inął p raw ie zupełn ie problem w alki klasow ej oraz rolę klas niższych, tych w arstw , k tó re nie b y ły rep re z en to w a n e w parlam encie
70 Ibid., s. 198.
71 C h. B e a r d : A n Economic Interpretation of the C onstitution of the
United States, New York 1913.
71 Por. R. F. L e s l i e : K lasy rządzące a ustrój polityczny w A nglii w latach
1714— 1886, „K w artalnik Historyczny”, t. LXV, 1958, n r 3, s. 977.
7* L. B. N a m i e r : The Structure o f Politics at the Accession of George III, t. I—II, London 1929.
tu d o rsk im . M imo dużego w y siłk u naukow ego N eale n ie nap isał nowo czesnej sy n tezy m . in. dlatego, że nie sięgnął głębiej do stosunków społeczno-gospodarczych, a b y poprzez ich analizę w y jaśnić m echanizm sy stem u p a rla m e n tarn e g o w A nglii elżbietań skiej. N iem niej całok ształt d o robku naukow ego J o h n a N eale’a je st znacznym krok iem naprzód w bad aniach n ad w e w n ętrzn ą h isto rią A nglii drug iej połow y X V I w. N iem ała je s t też ro la jego sem in ariu m tudorskiego, z którego w yszedł cały zastęp znany ch sp ecjalistó w tego okresu.
Tw órczość naukow a Jo h n a N eale’a odznacza się dużą jednolitością tem aty czn ą i stanow i k on sek w en tn ą realizację pow ziętego jeszcze na progu jego k a rie ry nau k ow ej p la n u (pierw sza p raca N eale’a ukazała się w r. 1916)74 opracow ania całości zagadnienia rozw oju p a rla m e n tu an gielskiego za panow ania E lżb iety I, k tó re j zresztą też pośw ięcił on głośną biografię.75 Po licznych stu d iach szczegółowych, rozproszonych po róż n ych czasopism ach h istoryczn ych ,76 w y d a ł N eale w r. 1949 obszerną m onog rafię elżb ietań sk iej Izb y G m in,77 a n a stę p n ie w 1953— 1957 dw u tom ow e opracow anie h isto rii p a rla m e n tu angielskiego w lata ch 1559— 1601,78 będące ukoronow aniem jego 4 0 -letnich przeszło b a d ań w tej dziedzinie.
H istoria p a rla m e n tu angielskiego w epoce elżbietań skiej, m im o licz nych ro zp ra w szczegółowych oraz dość znacznej ilości p u b lik acji źró dłow ych, nie posiadała przed N eale’em opracow ania całościowego. N ikt przed nim nie sięgnął też ta k głęboko do m ate ria łó w źródłow ych (Neale je s t uw ażan y w A nglii za najlepszego znaw cę źródeł tego okresu) i nie p rze d a rł się przez ta k ogrom ną ilość d iariuszy i protokółów p a rla m e n ta rn y c h (daw niejsi h isto ry cy ograniczali się zw ykle jed y n ie do cyto w anego ju ż w y d aw n ictw a D ’Ew esa z X V II w j) . N ajw ięksi h isto ry cy u s tro ju A nglii nie zajm ow ali się zresztą bliżej ty m okresem , o k tó ry m niesłusznie daw niej sądzono, że b y ł w idow nią u p a d k u p a rla m e n tary z m u angielskiego. C yto w any w yżej H. H allam p o tra k to w a ł w iek X V I tylk o zarysow o a n ajw ięk szy h isto ry k u s tro ju A nglii, W iliam S t u b b s do prow adził sw e fu n d am e n ta ln e d z ie ło 76 n ie ste ty ty lk o do końca XV w., nie licząc p o p u larn y ch raczej odczytów o p arlam en cie angielskim za
74 J. E. N e a l e : The Lord Keeper’s Speech to the Parliament of 159213, „The English H istorical Review”, XXXI, 1916, ss. 128—137.
76 Id .: Queen Elizabeth, London 1934.
74 Część tych rozpraw w liczbie 12 w ydał Neale w oddzielnym tomie. Por. J. E. N e a l e : Essays in Elizabethan History, London 1958.
77 I d. : The Elizabethan House of Commons, London 1949.
76 I d .: Elizabeth I and Her Parliaments, 1559—1581, London 1953; id . —
Elizabeth I and Her Parliam ents, 1584—1601, London 1957.
H e n ry k a V III.80 Trzeci z najw iększych d aw niejszych angielskich h isto ry k ó w u stroju, F. W. M a i t l a n d zajm ow ał się raczej zagadnieniam i szczegółowymi,81 a jego zary s h isto rii u s tro ju A nglii m a c h a ra k te r bardzo ogólny.82 P raca K. M. W. P i c k t h o r n a 83 odnosi się tylko do p ierw szej połowy XVI w. i porusza różnorodne p rob lem y ustrojow e, n a to m iast nowsze sy n tezy h isto rii u s tro ju A nglii D. L. K e i r a 84 oraz C. H. M c 1 1 w a i n a 85 z n a tu ry rzeczy tra k tu ją X V I w. zarysow o podobnie jak — chociaż już w znacznie w iększych pro p o rcjach — do dzisiaj najlepsza, obszerna i bardzo g ru n to w n a trz y n a sto tom ow a h isto ria pań stw a i praw a angielskiego W. S. H o l d s w o r t h a.86 N atom iast raczej już n ie a k tu a ln a je s t ceniona wysoko na w yspie cytow ana p raca A. F . P o lla rd a o ew olucji p a rla m e n tu angielskiego, w sw ej części odno szącej się do o k resu elżbietańskiego.
T rzytom ow e dzieło N eale’a, pośw ięcone angielskiem u p a rla m e n ta ry z mowi d ru g iej połow y XV I w., w y b itn e osiągnięcia pow ojen nej h isto rio grafii tu d o rsk iej, to coś w ięcej niż stu d iu m z z ak resu histo rii polityczno- u stro jo w ej i m onografia in sty tu cji. D aje ono jednocześnie, do pew nego stopnia, opis społeczeństw a angielskiego tego o k resu d ostarczając zwłaszcza w iele cennego m a te ria łu do h isto rii g e n try . W ty m aspekcie uzupełnia ono i potw ierdza ob fity m m ate ria łe m źródłow ym zary sow an y jeszcze w r. 1941 przez R. H. T aw n ey a ta k isto tn y w dziejach A nglii X V I w. proces w z ro stu te j k lasy społecznej. N atom iast w cieniu zain teresow ań N eale’a znaleźli się raczej y e o m e n oraz m ieszczaństw o, którego s tru k tu rą i p rzem ianam i N eale głębiej się nie zajm uje.
Szczególnie duże u zn anie sp ecjalistów p rzyniosła N eale’ow i przede w szystkim książka o elżb ietań sk iej Izbie G m in. N apisan a m eto d ą „bio- graficzno-dem ograficzną”, z k tó rą kłóci się jed n a k w y ra ź n a skłonność auto ra do opisu, o p a rta o bardzo szeroką podstaw ę źródłow ą, daje drobiazgow y i w szech stron n y ob raz fu n k cjo no w ania niższej Izby p a r lam en tu angielskiego, je j składu, elek cji p a rla m e n ta rn y c h , różnych politycznych i społecznych k w estii zw iązanych z h isto rią Izby G m in za E lżbiety I. W sw ej w iększej części książk a z a jm u je się pro b lem em elekcji poselskich i — co zwłaszcza je s t w n iej w artościow e — opisem politycz
80 I d.: Seventeen Lectures on Medieval and Modern History..., Oxford 1886 (zwłaszcza odczyt pt. P arliam ent under H enry VIII).
81 F. W. M a i 1 1 a n d: Collected Papers, t. I—III, Cambridge 1911. 82 Id .: The Constitutional H istory of England, London 1908.
88 K. M. W. P i c k t h o r n : Early Tudor G overnm ent, t. I—II, Cambridge 1934. 84 D. L. K e i r : The Constitutional H istory of M odem Britain, London 1938. 88 C. H. M c 1 1 w a i n: Constitutionalism, Ancient and Modern, Ithaca 1940. 88 W. S. H o l d s w o r t h : A H istory of English Law, t. I—X III, London 1922—1952 (zwłaszcza t. IV).
n ej i społecznej sy tu a c ji w o k ręg ach w iejskich i m iejsk ich w ty m czasie. W św ietle b a d ań N eale’a o kazu je się m . in., że do rzadkości należały w ów czas w okręgach w iejskich w alki w yborcze, gdyż m a n d a ty b yły dzielone z góry pom iędzy najb og atszy ch posiadaczy ziem skich, na za
sadzie porozum ienia n a jb a rd zie j w pływ ow ej g e n try h rabstw a, przy m il czącej zgodzie freeholders. G e n try m iała rów nież znaczną przew agę w ok ręg ach m iejskich (boroughs), z k tó ry m i nie była zw iązana żadnym i bliższym i w ięzam i. Mimo iż posłow ie z okręgów m iejskich stanow ili w elżbietańskiej Izbie G m in aż 80% , jed y n ie znikom a ich część (ok. 12%) b y ła złączona z m iastem zam ieszkaniem czy in teresam i. O obsadzaniu m an d a tó w decydow ali bogaci landlordow ie, k tó rzy przez swą klien telę (uw agi o k lie n te li szlacheckiej należą do najciekaw szych w książce) zapew niali w y bór swoim k and y d ato m . W św ietle badań N eale’a okazuje się, ja k słabe politycznie było jeszcze w ty m okresie m ieszczaństw o angielskie, ta k ju ż bogate i przedsiębiorcze w dziedzinie handlu, to samo m ieszczaństw o, k tó re w o kresie n astęp n y ch dw óch generacji szybko dojdzie do dojrzałości politycznej i zwycięsko zetrze się z K oroną w b u r-
żuazy jn ej rew o lu cji połow y X V II w.
Sw e stu d ia n a d angielskim p a rla m e n tary z m e m ukoronow ał Neale dw utom ow ym dziełem o p a rla m e n tac h elżbietańskich, k tó re zatytułow ał:
Elżbieta I i je j p a rla m en ty, sk u p iając sporą część uw agi na w zajem nych
relacjach pom iędzy K oroną a parlam en tem . W brew w ąskiem u ty tu ło w i książka m a znacznie szerszy zak res i zaw iera w łaściw ie histo rię 13 elżbie tań sk ich p arlam en tó w , ich przebieg u i p ro b lem atyki, przedstaw ionych na tle politycznej i społecznej p an o ram y historycznej. N eale bardzo szczegółowo, n iem al dzień po d n iu śledzi tok o b rad p a rla m e n tarn y c h i w alk politycznych, an alizu je s k ru p u la tn ie każdą poruszoną tam spraw ę, głów nie w oparciu o ogrom ną ilość nie d ru ko w an y ch dotąd diariuszy, k tó ry c h n ik t przed N eale’em w ta k dużym sto pniu nie w ykorzystał.
E ru d y c y jn e bardzo dzieło N eale’a o elżbietańskich p a rlam en tach posiada je d n a k du ży brak , którego nie m iała w ty m sto p n iu książka o elżbietań skiej Izbie G m in. B rak te n spraw ia, że w sto su n k u do w ło żonego tr u d u w yniki k oncepcyjne te j p rac y nie są zb y t rozległe i jest ona raczej obszerną i w artościow ą k ro n ik ą niż stu d iu m analitycznym problem ów polityczno-społecznych A nglii d ru g iej połow y X V I w. W inę za te n fa k t ponosi p la n książki, je j u k ład chronologiczny, a nie proble m ow y. N eale d ał w nikliw e i g ru n to w n e om ów ienie trz y n a s tu p a rla m en tó w elżbietańskich, w ydobył m nóstw o szczegółów i nieznanych postaci, om ów ił różne n ajd ro b n iejsze nieraz kw estie, ale stracił w ielo k ro tn ie z oczu p ro b le m y szersze, co spraw ia, że obszerne dzieło N eale’a je s t raczej zbiorem trz y n a s tu stu d ió w o trz y n a s tu p a rlam en tach niż
jedno litą syntezą h isto rii angielskiego p a rla m e n ta ry z m u i zm ian spo- łeczno-ustrojow ych w czasach panow ania E lżbiety I.
Do w alorów try lo g ii N eale’a, obok dużych osiągnięć w zakresie fak to grafii, należy zaliczyć w y k ry cie i w ykazanie pow ażnego znaczenia Izby Gm in już w ty m czasie oraz n iem ałej roli epoki elżbietańskiej w rozw oju angielskiego p a rla m e n tary z m u . Dzieło N eale’a każe odrzucić s ta ry po gląd, iż dopiero w X V II w., w w alce ze S tu a rta m i, wzrosło znaczenie Izby G m in i przyznać epoce elżb ietań sk iej przełom ow e znaczenie ró w nież i w te j dziedzinie.87 Poglądów N eale’a nie podzielają jed n a k w szyscy historycy a o statnio w y stąp ił z przeciw ną koncepcją m łody h isto ry k gospodarczy z C am bridge — R. W. K. H i n t o n ,88 k tó ry na podstaw ie dosyć m echanicznej an alizy ilości i ro d zajów aktów p a rla m e n ta rn y c h w ydanych w A nglii w X V I i X V II w. oraz ilości sesji p a rla m e n ta rn y c h doszedł do nie uzasadnionego jed n a k głębiej w niosku, że ok res elżbie- tań sk i b y ł w idow nią u p a d k u p a rla m e n tu i w zro stu u p raw n ie ń c e n tra ln e j w ładzy w ykonaw czej.
N ajp ełn iejszy hołd oddał N eale czasom elżbietańskim w sw ej znanej biografii królow ej, k tó re j im ię stało się sym bolem całej epoki w dzie jach A nglii. K siążka ta , uzn ana za n ajlep szą m onografię E lżbiety I, tłum aczona na w iele języków , je s t b e zk ry ty czn ą na ogół apoteozą k ró lowej, a p ro b u je z podziw em w szelkie jej poczynania jako słuszne i p rzy znaje Elżbiecie nieograniczony n iem al w p ły w n a w szelkie sp raw y p a ń stw owe, pozostaw iając w cieniu w y b itn y ch je j doradców . N eale n ie chętnie i sporadycznie ty lk o p rzy z n a je pew ne niepow odzenia p olity k i Elżbiety, do rz ę d u p lo tek i pogłosek zalicza, w sw ej g lo ry fik u jącej te n dencji, znane sk an d ale dw orskie i k u lisy je j życia osobistego. W m ono grafii tej, św ietn ie zresztą n ap isan ej, m ało w idoczna je s t A nglia z jej w ew n ętrzn y m i przem ianam i, rozm achem ek sp an sji politycznej, bogac tw em ożyw ienia k u ltu ra ln e g o . W c e n tru m uw agi a u to ra jest E lżbieta oraz jej dw ór, toteż te n b ra k szerszej p e rsp e k ty w y niek o rzy stn ie zaw ęża pole w idzenia i sprow adza rolę te j n iew ątp liw ie w ielkiej k rólow ej do ram n az b y t k am eraln y ch .
Zasługa N eale’a leży nie ty lk o w jego w łasnych osiągnięciach n au k o w ych, ale i w działalności d y d akty czn ej. Z jego słynnego sem in ariu m tudorskiego w yszedł cały szereg znan ych b adaczy te j epoki, w śród k tó
87 Por. oceny tej książki W. M a c C a f f r e y a oraz T. F. T. P 1 u c k n e 1 1 a , „H istory”, t. XLI, 1956, s. 226 i t. X LII, 1957, s. 233, C. R e e d a , „The Am erican H istorical Review”, t. LX III, 1958, s. 963 i n oraz G. R. E 11 o n a, „The Cambridge Historical Jo u rn al”, t. X III, 1957, n r 2, ss. 187—189.
88 R. W. K. H i n t o n : T he Decline o f Parliam entary G overnm ent under
Elizabeth and th e Early Stuarts, „The Cambridge H istorical Jo u rn al”, t. X III,
ry c h do n a jw y b itn ie jszy c h należą m. in. G. R. Elton, J . H u rstfield i S. T. B indoff. D w aj p ierw si są sp ecjalistam i w zak resie stosunków w ew n ętrzn o -u stro jo w y ch , n a to m ia st B indoff upraw ia h istorię gospodar czo-społeczną. Rzecz ciekaw a, że żaden p raw ie z w y b itny ch uczniów N eale’a nie k o n ty n u u je na w iększą skalę jego problem atyki p a rla m e n ta rn e j (B indoff pośw ięcił jej jed n ą ty lk o rozpraw ę, nie pozostającą zresztą w zw iązku z jego głów ną tem aty k ą).
N ajp ło d n iejszy m i n a jru ch liw szy m uczniem N eale’a je s t G. R. E 1 t o n z C am bridge (Clare College), re d a k to r i w sp ółau tor II tom u T he Netu
C am bridge M odern H istory, w ydaw ca d okum entów do historii u stro ju
A nglii T udorów ,89 badacz h isto rii Izby Gwiaździstej,?®, a p rzede w szyst kim znaw ca h isto rii a d m in istra c ji angielskiej za czasów H en ryk a V I I I 81 oraz a u to r syn tezy dziejów A nglii w X V I w .92 W artość prac E ltona, bardzo źródłow ych i cennych w sw ych częściach pośw ięconych zagad nieniom u strojow ym , obniża ich głów na, kw estionow ana przez w ielu histo ry k ó w teza, u p a tru ją c a w Tom aszu C rom w ellu tw órcę now ożytnej a d m in istra c ji angielskiej i p rzy p isu jąca m u decydującą rolę w Zwy cięstw ie refo rm a c ji n a w yspie. T ak ja k J . A. F ro u d e w yw yższył sto la t te m u W illiam a Cecila kosztem E lżb iety I, ta k Ę lto n pom niejszył rolę obu pierw szych Tudorów , b y zrobić m iejsce dla w ielkości C rom w ella. W ogóle E lto n przesadnie pod k reśla rolę w y b itn y ch jed n o stek w dzie jach, nie doceniając jednocześnie znaczenia p rzem ian społecznych. Np. niesłusznie odrzuca postaw ioną przez P o lla rd a i Taw neya, kluczow ą dla zrozum ienia p rzem ian w e w n ętrzn y ch w A nglii w X V I w. tezę o aw ansie k las średnich, a zwłaszcza g e n try .
U czniem i n astępcą N eale’a na k a te d rze w U n iv e rsity College w L on dynie je s t Jo e l H u r s t f i e l d , rów nież znaw ca zagadnień w ew nętrzno - ustro jo w y ch epoki Tudorów , badacz o niew ielkim ilościowo dorobku, ceniony zwłaszcza jako a u to r książki o C ourt o j W ards w okresie E lżb iety I.93 P ra ce H u rstfield a odznaczają się dużą ścisłością, precy zją w u jm o w an iu zagadnień p raw n o -u stro jo w y ch i finansow ych, p roble m ow ym , a nie opisow ym tra k to w a n ie m przedm io tu.94 Z m niejszym
8* G. R. E l t o n : The Tudor Constitution, Documents and Com m entary, Cam bridge 1960.
*• Id .: Star Chamber Stories, London 1958.
•* I d .: The Tudor Révolution in G overnm ent, Cambridge 1953. “ I d .: England under the Tudors, London 1955.
“ J. H u r s t f i e l d : The Que en’s Wards, W ardship and Marriage under
Elizabeth I, London 1958.
M I d.: The P rofits o f Fiscal Feudalism, 1541—1602, „The Economie History Review”, t. V III, 1955, n r 1, ss. 53—61; id .: Lord B urghley as Master of the Court
o f Wards, 1561—98, „Transactions of the Royal H istorical Society”, seria 4, t. XXXI,
pow odzeniem spotkał się H u rstfie ld w sw ych próbach syntetycznego ogarnięcia całej epoki elżb ietań sk iej. Jego książka o Elżbiecie I i jedności A n g lii95 jest w g ru n cie rzeczy jeszcze jed n ą stereo ty p o w ą apoteozą królow ej, nie ukazu jącą niem al zupełnie przem ian, jak ie przechodził w ty m czasie n aró d angielski.
Uczniem N eale’a ale i P o lla rd a jest rów nież S. T. B i n d o f f, p ro fesor Q ueen M ary College w U niw ersy tecie L ondyńskim , uczony o nie w ielkim rów nież ilościowo, ale o ry g in aln y m i w artościow ym dorobku w zakresie h isto rii A nglii i N iderlan d ó w w X V I w .96 W przeciw ieństw ie do obu sw ych m istrzów , k tó ry c h in tereso w ały głów nie zagadnienia polityczne i ustrojow e, B indoff poświęcił się h isto rii społeczno-gospo darczej i ty lko w jed n ej p rac y n aw iązał do p ro b lem aty k i N eale’a,97 przed staw iając zresztą p roblem elek cji w yborczych w h rab stw ie W ilt shire od stro n y społeczno-politycznej. B indoff dał rów nież in te resu jąc ą in te rp re ta c ję pow stania chłopskiego w N o rfolku przeciw ko ogradzaniu w r. 1549,98 a przede w szystkim napisał znakom itą syntezę h isto rii A nglii epoki T u d o ró w ," uw ażaną za n ajlep szy zary s tego okresu, u k azu jący ew olucję społeczeństw a angielskiego X V I w. n a tle przeobrażeń gospo
darczych. .
G. R. Elton, J . H u rstfie ld i S. T. B indoff to nie ty lk o w y b itn i znaw cy h istorii A nglii X V I w., ale rów nocześnie też w ychow aw cy sp o rej już ilości histo rykó w m łodszego pokolenia, specjalizujący ch się w ty m za kresie. Obok nich w ysokie tra d y c je sem inariów tud o rsk ich P o llard a i N eale’a k o n ty n u u ją A. L. R o w s e z O ksfordu, a u to r w szech stron nej dw utom ow ej m onografii epoki e lż b ie ta ń s k ie j100 o raz gru nto w eng o s tu dium o K orn w alii tegoż o k resu ,101 R. B. W e r n h a m z O ksfordu,
Elizabethan G overnm ent and Society (zob. przypis 1); i d. : C ounty G overnm ent of W iltshire, c. 1530—c. 1660, w: The Victoria H istory of the Counties of England.
T. V, W iltshire, London 1957.
95 I d. : Elizabeth I and the U nity of England, London 1960.
91 S. T. B i n d o f f : The Scheldt Question to 1839, London 1945; id.: The
Greatness of A ntw erp [w:] The N ew Cambridge Modern History, t. II, Cambridge
1958, ss. 50—69.
97 Id. : Parliam entary H istory of W iltshire, 1529— 1688 [w:] The Victoria H istory
of the Counties of England, t. V, W iltshire, London 1957, ss. I l l —169.
98 I d.: K et’s Rebellion, 1549. London 1949.
99 Id. : Tudor England. London 1950. Na tem at tej książki por. H. Z i n s : Z nowszych badań nad historią A nglii w epoce reformacji, „Odrodzenie i R efor m acja w Polsce”, t. IV, 1959, s. 164.
100 A. L. R o w s e : The Elizabethan Age, t. I: The England of Elizabeth, the
Structure of Society, London 1950, t. II: The Expansion of Elizabethan England,
London 1955.
