Zbieg przepisów i zbieg przestępstw – wybór orzecznictwa

(1)

Zbieg przepisów i zbieg

przestępstw – wybór orzecznictwa

Mgr Karolina Piech Katedra Prawa Karnego Materialnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

(2)

Dwa lub więcej zachowań, podjętych w krótkich odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, uważa się za jeden czyn zabroniony;

jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, warunkiem uznania wielości zachowań za jeden czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego.

Art. 12 Kodeksu karnego

(3)

„Warunkiem przyjęcia czynu ciągłego jest wykazanie, że sprawca w chwili podejmowania pierwszego zachowania musi mieć zamiar popełnienia wszystkich zindywidualizowanych, co najmniej w ogólnym zarysie, zachowań, składających się na czyn ciągły”.

Postanowienie SN z 18.04.2018.

Sygn. akt V KK 105/18

(4)

„Brzmienie art. 12 k.k. przesądza o tym, że czyn ciągły charakteryzuje się jednym zamiarem (tym samym, a nie takim samym) obejmującym wszystkie elementy składowe. Nie spełnia kryteriów czynu ciągłego przypadek, w którym poszczególne zachowania sprawcy nie zostały objęte jednym z góry powziętym zamiarem lecz zostały dokonane z identycznym zamiarem, takim samym w odniesieniu do każdego zachowania lecz nieistniejącym z góry, a pojawiającym się sukcesywnie przy podejmowaniu każdego kolejnego zachowania”.

Wyrok SA we Wrocławiu z 28.03.2018.

Sygn. akt II AKa 25/18

(5)

„Od strony normatywnej konstrukcja czynu ciągłego z art. 12 k.k. choć składa się z wielu zachowań (elementów), to stanowi konstrukcję jednego czynu przestępnego, co z kolei ma ten skutek, iż prawomocne skazanie za czyn ciągły (art.

12 k.k.) stoi na przeszkodzie, ze względu na treść art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., ponownemu postępowaniu o później ujawnione zachowania, będące elementami tego czynu, które nie były przedmiotem wcześniejszego osądzenia, niezależnie od tego, jak ma się społeczna szkodliwość nowo ujawnionych fragmentów czynu ciągłego do społecznej szkodliwości zachowań uprzednio w ramach tego czynu osądzonych”.

Wyrok SN z 9.11.2017.

Sygn. akt V KK 327/17

(6)

„Zamiaru popełniania przestępstw określonego rodzaju czy ogólnego projektu popełnienia dwóch lub więcej czynów zabronionych nie można utożsamiać z zamiarem popełnienia przestępstwa ciągłego, o którym mowa w art. 12 k.k. Nie spełnia kryterium czynu ciągłego sytuacja, w której poszczególne zachowania sprawcy nie są ujęte jednym z góry powziętym zamiarem, lecz zostały zrealizowane z identycznym zamiarem, takim samym w odniesieniu do każdego z nich, lecz nie istniejącym z góry, a pojawiającym się sukcesywnie przy podejmowaniu każdego kolejnego zachowania. Niezbędnym warunkiem przyjęcia konstrukcji przestępstwa ciągłego jest ustalenie, że w chwili podjęcia przez sprawcę pierwszego zachowania miał on zamiar podjęcia wszystkich zachowań składających się na tenże czyn ciągły. (...) Przestępstwo ciągłe to jedno przestępstwo popełniane "na raty", którego popełnieniu nie towarzyszy element przypadkowości polegający na poszukiwaniu konkretnego przedmiotu przestępstwa, bowiem i ten objęty jest z góry powziętym zamiarem”.

Sygn. akt III KK 5/17

(7)

„Poszczególne zachowania opisane w czynie ciągłym, co do którego w dodatku zastosowano kumulatywną kwalifikację z art. 11 § 2 k.k., nawet jeśli pozwalają na ich "naturalne" wyodrębnienie oraz gdy wypełniają w całości znamiona poszczególnych czynów zabronionych, nie mogą być analizowane w kontekście terminów przedawnienia w oderwaniu od treści art. 11 § 3 k.k.

oraz art. 101 k.k. W konsekwencji więc następuje przedawnienie całości przestępstwa, a nie jego pojedynczych składników”.

Wyrok SN z 23.11.2016.

(8)

„Czasem popełnienia przestępstwa ciągłego jest okres obejmujący powtarzające się zachowania, z tym, że skutki prawne, np. początek biegu przedawnienia, należy liczyć od ostatniego zachowania wchodzącego w jego skład". Także reguła, że zmiana ustawodawstwa karnego nie może działać na niekorzyść sprawcy (art. 4 § 1 k.k.) nie dotyczy zmiany ustawy w trakcie popełnienia przestępstwa ciągłego (art.

12), przestępstwa trwałego (np. art. 189 k.k.) lub o zbiorowo oznaczonym czasie (np. art. 207 k.k.), których czas popełnienia określa ostatnie zachowanie lub moment przerwania stanu bezprawnego”.

(9)

§ 1. Jeżeli sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw i wymierzono za nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu, sąd orzeka karę łączną.

§ 2. Podstawą orzeczenia kary łącznej są wymierzone i podlegające wykonaniu, z zastrzeżeniem art. 89, w całości lub w części kary lub kary łączne za przestępstwa, o których mowa w § 1.

§ 3. Jeżeli po rozpoczęciu, a przed zakończeniem wykonywania kary lub kary łącznej sprawca popełnił przestępstwo, za które orzeczono karę tego samego rodzaju lub inną podlegającą łączeniu, orzeczona kara nie podlega łączeniu z karą odbywaną w czasie popełnienia czynu.

§ 3a. Jeżeli kara wykonywana lub orzeczona, o której mowa w § 3, stanie się następnie podstawą orzeczenia kary lub kar łącznych, zakaz łączenia kar odnosi się również do tej kary lub kar łącznych.

§ 4. Karą łączną nie obejmuje się kar orzeczonych wyrokami, o których mowa w art. 114a.

(10)

„Popełnienie przez sprawcę przestępstwa w okresie próby wyznaczonym postanowieniem o warunkowym zwolnieniu z odbycia reszty kary pozbawienia wolności nie stanowi przewidzianej w art. 85 § 3 k.k. negatywnej przesłanki do orzeczenia kary łącznej obejmującej karę (kary łączne), z odbycia reszty której sprawca został warunkowo zwolniony oraz karę (kary łączne) za przestępstwo popełnione w okresie próby”.

Uchwała SN z 25.01.2018.

Sygn. akt I KZP 11/16

(11)

„Ustalenia co do kar "podlegających wykonaniu"

w rozumieniu art. 85 § 2 k.k. powinny odnosić się do wszystkich orzeczonych kar zasadniczych, a nie tylko do kar pozbawienia wolności”.

Wyrok SA w Gdańsku z 21.12.2017.

(12)

„Zastosowanie zasady absorbcji, asperacji czy kumulacji przy orzekaniu kary łącznej uwarunkowane jest przede wszystkim relacjami zachodzącymi pomiędzy prawomocnie osądzonymi i pozostającymi w zbiegu realnym czynami. Relacje te sprowadzają się do określenia, jak bliski związek przedmiotowo-podmiotowy łączy czyny oraz w jakich odstępach czasu zostały one popełnione. Im bliższe są te relacje, tym bardziej wyrok łączny powinien być zbliżony do dopuszczalnego minimum, uwarunkowanego wysokością kar orzeczonych za przestępstwa objęte tym wyrokiem.

Całkowitą absorpcję można zastosować wówczas, gdy wszystkie czyny wykazują bardzo bliską więź podmiotową i przedmiotową albo gdy orzeczone za niektóre z czynów kary są tak minimalne, że w żadnym stopniu nie mogłyby rzutować na karę łączną, albo też istnieją jakieś inne szczególne okoliczności dotyczące osoby skazanego”.

Wyrok SA w Białymstoku z 14.12.2017.

(13)

„Wydaniu wyroku łącznego sprzeciwia się sytuacja, gdy kara wymierzona za pozostające w realnym zbiegu przestępstwo, w czasie orzekania w przedmiocie kary łącznej nie mogła być już wykonana i nigdy do wykonania nie może zostać wprowadzona. Taka sytuacja zachodzi w przypadku określonym przez art. 75 § 4 k.k., tj., gdy upłynie 6 miesięcy od zakończenia okresu próby”.

(14)

„Jeżeli w dacie orzekania o wniosku o wydanie wyroku łącznego kara została wykonana, to nie podlega ona łączeniu także wówczas, gdy wniosek o wydanie wyroku łącznego wpłynął do sądu przed zakończeniem odbywania kary (art. 85 § 2 k.k.).

Przepis art. 85 § 3 k.k. w aktualnym brzmieniu stanowi, że "(...) orzeczona kara nie podlega łączeniu z karą odbywaną w czasie popełnienia czynu" (podkreśl. autora). Wykładnia językowa tego przepisu, a jest to przepis o charakterze gwarancyjnym, co obliguje do jego ścisłej wykładni według tej reguły, nie pozostawia wątpliwości, że ujemna przesłanka łączenia kar wyrażona w art.

85 § 3 k.k. wyklucza możliwość połączenia tylko kary odbywanej, z karą wymierzoną za przestępstwo popełnione w czasie jej odbywania”.

Wyrok SA w Katowicach z 10.11.2016.

(15)

„W sytuacji, w której bazową podstawę wydania wyroku łącznego stanowi kara łączna orzeczona uprzednio prawomocnym wyrokiem łącznym, która nie została jeszcze wykonana w całości w dacie orzekania w przedmiocie wydania nowego wyroku łącznego, negatywnej przesłanki, o jakiej mowa w przepisie art. 85 § 2 k.k.

wydania takiego wyroku łącznego, nie można upatrywać w tym, że jedna z kar jednostkowych objętych bazowym wyrokiem łącznym została wykonana w dacie wydania tego wyroku, a nadto przed popełnieniem przez skazanego kolejnych przestępstw, za które został on skazany na kary mogące podlegać aktualnie łączeniu.

Istotne bowiem znaczenie w rozumieniu powołanego przepisu ma wymierzenie kary i podleganie jej wykonaniu w dacie orzekania w przedmiocie nowego wyroku łącznego, a tą w konkretnym wypadku jest kara łączna, a nie kara jednostkowa nią objęta”.

Postanowienie SA w Katowicach z 3.11.2016.

Sygn. akt II AKz 558/16

(16)

„Wyrok łączny jest instytucją mająca racjonalizować wymiar kary, a nie służyć wyłącznie poprawie sytuacji skazanych. Dlatego też stosowanie absorpcji przy wymiarze kary łącznej nie może być sprzeczne z zapobiegawczymi i wychowawczymi celami kary i działać demoralizująco na sprawców przestępstw, służąc odbieraniu kary łącznej jako instytucji będącej swoistym premiowaniem popełniania przestępstw”.

(17)

„Przepis art. 71 § 2 k.k. jednoznacznie stanowi, że w razie zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności, grzywna orzeczona na podstawie § 1 tego przepisu nie podlega wykonaniu.

Tym samym - w oparciu o przepisy art. 85 k.k. i art. 86 § 1 k.k. - nie jest dopuszczalne łączenie takiej kary grzywny z innymi karami grzywny, skoro nie podlega ona w ogóle już wykonaniu i przez to brak jest podstaw prawnych, wymaganych w tych przepisach, do połączenia jej w wyroku łącznym z inną karą grzywny”.

Wyrok SN z 22.01.2015.

Sygn. akt II KK 324/14

(18)

Orzekając karę łączną, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

Art. 85a Kodeksu karnego

(19)

„Użycie w art. 85a k.k. zwrotu "przede wszystkim" wskazuje, iż aktualne pozostają także tzw. szczególne dyrektywy wymiaru kary łącznej, nakazujące uwzględnianie związku przedmiotowo-podmiotowego pomiędzy poszczególnymi czynami, za które wymierzono kary podlegające łączeniu, natomiast stosowanie zasady pełnej absorpcji lub pełnej kumulacji wskazane jest tylko w wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych istnieniem takiego ścisłego związku lub jego zupełnym brakiem.

Ujęta w art. 85a k.k. ogólno-prewencyjna dyrektywa wymiaru kary łącznej, określona jako potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa, nie dotyczy w głównej mierze osób pozbawionych wolności.

Wobec osadzonych stosowane jest bowiem co do zasady oddziaływanie o charakterze penitencjarnym celem wdrożenia ich do przestrzegania porządku prawnego. Względy ogólno-prewencyjne odnoszące się do ogółu społeczeństwa przemawiają jednakże bez wątpienia przeciwko nadmiernej, nieuzasadnionej łagodności wymiaru kary łącznej, co może wywoływać niepożądane wrażenie większej "opłacalności" popełniania wielu przestępstw, aniżeli przestępstwa pojedynczego”.

Wyrok SA w Katowicach z 14.12.2017.

(20)

„Dokonując połączenia kar łącznych wedle zasad obowiązujących poprzednio, a to z uwagi na treść art. 4 § 1 k.k., Sąd a quo winien zastosować do kary łącznej całokształt przepisów odnoszących się do tej instytucji, a obowiązujących poprzednio, oceniając zaś jej sprawiedliwy wymiar - zastosować się do reguł, jakie na tle tych przepisów zostały wypracowane i utrwalone. W tym kontekście nie ulega wątpliwości, że wyznacznikiem surowości kary łącznej winny być w pierwszej kolejności dyrektywa przedmiotowego i podmiotowego związku między zbiegającymi się przestępstwami oraz dyrektywa czasowa pomiędzy poszczególnymi popełnionymi czynami. Dyrektywy te powinny być uzupełnione o kwestie odnoszące się do indywidualnych cech sprawcy, ustalonych na podstawie zebranych danych osobopoznawczych o nim”.

(21)

„Popełnienie więcej niż jednego przestępstwa powinno raczej skłaniać do odstąpienia od absorpcji kar, niż za nią przemawiać.

Wymierzenie takiej kary prowadziłoby do premiowania sprawcy popełniającego nie jedno, a więcej przestępstw, zatem do praktycznej bezkarności innych zachowań zabronionych.

Całkowitą zasadę absorpcji stosować należy wyjątkowo albo wtedy, gdy wszystkie czyny wykazują bardzo bliską więź podmiotową i przedmiotową, albo orzeczone za niektóre czyny kary są tak minimalne, że w żadnym stopniu nie mogłyby rzutować na karę łączną, albo też istnieją jakieś szczególne okoliczności dotyczące osoby skazanego”.

Wyrok SA w Szczecinie z 29.06.2017.

(22)

„Orzekając w przedmiocie kary łącznej, należy uwzględnić przede wszystkim stopień związku przedmiotowego i podmiotowego przestępstw zbiegających się realnie.

Im luźniejsze są te relacje, tym bardziej kara łączna winna być zbliżona do sumy kar podlegających łączeniu, a zatem opierać się na zasadzie kumulacji. Zasada absorpcji może natomiast znaleźć zastosowanie przy wymiarze kary łącznej, gdy zachodzący związek przestępstwa jest bardzo ścisły, zatem granica pomiędzy zbiegiem pomijalnym a zbiegiem realnym nie jest wyraźnie zarysowana.

Trzeba pamiętać, że instytucja kary łącznej ma służyć nie ograniczeniu odpowiedzialności karnej sprawcy, lecz oddaniu zawartości kryminalnej czynów, jakich sprawca się dopuścił. Kara łączna ma uwzględniać cele zapobiegawcze bądź wychowawcze oraz potrzebę kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (art. 85a k.k.), a nadto cele prognostyczne i indywiduałno-prewencyjne. Na wymiar kary łącznej w wyroku łącznym istotny wpływ ma zatem niewątpliwie zachowanie się skazanego w zakładzie karnym. Celowość karania uzasadnia bowiem uwzględnienie okoliczności zaszłych po wymierzeniu tych kar, a w tym zachowania skazanego w trakcie wykonania kar”.

Wyrok SA w Krakowie z 21.04.2017.

(23)

„Potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa, czy inaczej społeczne oddziaływanie kary, jako jeden z celów kary, są podyktowane potrzebą przekonania społeczeństwa o nieuchronności kary za naruszenie dóbr chronionych prawem i nieopłacalności zamachów na te dobra, wzmożenia poczucia odpowiedzialności, ugruntowania poszanowania prawa i wyrobienia właściwego poczucia sprawiedliwości oraz poczucia bezpieczeństwa. Nie są oczywiście równoznaczne z wymaganiem wymierzania wyłącznie surowych kar, acz jej oczywiście nie wykluczają. Oznaczają przede wszystkim potrzebę wymierzenia takich kar, które odpowiadają społecznemu poczuciu sprawiedliwości, dają gwarancję skutecznego zwalczania przestępczości oraz tworzą atmosferę zaufania do obowiązującego systemu prawnego. Orzeczona kara winna mieć zatem wpływ na każdego, kto w jakikolwiek sposób dowiedział się o przestępstwie i zapadłym orzeczeniu. Chodzi przy tym, aby ugruntować świadomość, że kto w przestępny sposób narusza dobra będące pod ochroną, zostanie sprawiedliwie ukarany, a kara zostanie wykonana. Kara jest tu również jednym z ważnych środków zwalczania przestępczości, tak w sensie jej funkcji odstraszającej, jak i w zakresie kształtowania społecznie pożądanych postaw. Chodzi zaś tu o to, aby nawet osoby skazane wdrażać do poszanowania zasad współżycia społecznego oraz do przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa”.

(24)

„Nie do zaakceptowania pozostaje pogląd obrony, że w każdej sytuacji wyrok łączny winien służyć polepszeniu i to w sposób istotny sytuacji procesowej sprawcy dopuszczającego się większej liczby przestępstw”.

(25)

„Kara łączna powinna być postrzegana jako swoiste podsumowanie działalności przestępczej sprawcy. Stanowi ona wyraz potępienia w stosunku do postępowania sprawcy, jak również podkreśla nieopłacalność przestępczej działalności. Z drugiej strony, orzeczona kara łączna powinna być niezbędna dla osiągnięcia celów indywidualnego oddziaływania. W procesie orzekania kary łącznej sąd powinien opierać się na dyrektywach określonych w art. 85a k.k., jednakże wspartych na dyrektywach pomocniczych, tak aby możliwa stała się odpowiedź na pytanie czy w danym przypadku zachodzą okoliczności, które przemawiają za zsumowaniem dolegliwości, czy też przeciwnie w imię racjonalizacji karania, wskazują na konieczność pochłonięcia części kar. Stosowanie zatem kumulacji albo absorpcji, jako że są to rozwiązania skrajne, wymaga istnienia szczególnych przesłanek przemawiających za jednym albo drugim rozstrzygnięciem”.

(26)

§ 1. Jeżeli sprawca popełnia w krótkich odstępach czasu, z

wykorzystaniem takiej samej sposobności, dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do

któregokolwiek z tych przestępstw, sąd orzeka jedną karę określoną w przepisie stanowiącym podstawę jej wymiaru dla każdego z tych

przestępstw, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

§ 2. Jeżeli sprawca w warunkach określonych w art. 85 popełnia dwa lub więcej ciągów przestępstw określonych w § 1 lub ciąg przestępstw oraz inne przestępstwo, sąd orzeka karę łączną, stosując odpowiednio przepisy tego rozdziału.

§ 3. Jeżeli sprawca został skazany dwoma lub więcej wyrokami za

przestępstwa należące do ciągu przestępstw określonego w § 1, orzeczona kara łączna nie może przekroczyć górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, przewidzianego w przepisie stanowiącym

podstawę wymiaru kary dla każdego z tych przestępstw.

(27)

„Zakładając spójność systemową przepisów regulujących instytucję ciągu przestępstw należy uznać, że przewidziana w art. 91 § 1 k.k. redukcja konsekwencji karnych, wynikających ze zrealizowania każdej z norm sankcjonujących, i zastosowanie ich do dwu lub więcej popełnionych przestępstw dotyczy wszystkich konsekwencji wynikających z naruszenia tych norm. Niezależnie bowiem od krytycznej oceny samej koncepcji oraz zastrzeżeń podnoszonych w związku z treścią unormowania zawartego w art. 91 § 1 k.k., obowiązująca regulacja nie może być odczytywana w sposób wewnętrznie sprzeczny. Tymczasem, właśnie do takiej sytuacji prowadziłoby wymierzanie jednej kary według zasad wskazanych w przepisie art. 91 § 1 k.k., przy jednoczesnym orzekaniu środków karnych zgodnie z regułami określonymi w art. 90 § 2 k.k. Do tych ostatnich trzeba byłoby następnie stosować dyrektywy zawarte w art. 85 k.k., co prowadziłoby do kolizji z normą art. 91 § 1 k.k. Wobec tego, konstrukcję art. 91

§ 1 k.k. należy interpretować w ten sposób, że zawarta w tym przepisie dyrektywa wymierzania jednej kary za przestępstwa składające się na ciąg przestępstw przewidziany w art. 91 § 1 k.k. - ma odpowiednie zastosowanie do orzekanych środków karnych tego samego rodzaju. Pogląd ten odnosi się także do przepadku zwłaszcza, że w aktualnym ujęciu stanowi on nie tyle dolegliwość za popełnione przestępstwo, co służy pozbawieniu sprawcy korzyści majątkowych uzyskanych z jego popełnienia”.

Wyrok SA we Wrocławiu z 11.10.2017.

(28)

„Sformułowanie "takiej samej sposobności" odnosi się do okoliczności tworzących kontekst popełnienia każdego z przestępstw, tworzących warunki, czy też możliwość popełnienia przestępstw, lub też okoliczności jego popełnienia, które charakteryzują się tymi samymi cechami. Zwrot ten przesądza, że muszą to być okoliczności tworzące "taką samą" co do rodzaju i gatunku sposobność popełnienia przestępstwa w odniesieniu do każdego z czynów spiętych klamrą ciągłości. Nie spełnia więc - w świetle obowiązującego od 1 lipca 2015 r. stanu prawnego - warunku ciągu przestępstw popełnienie każdego przestępstwa z wykorzystaniem podobnych, zbliżonych, wykazujących podobieństwo, lecz nie takich samych okoliczności składających się na sposobność popełnienia przestępstwa.”

(29)

„Orzeczenie kary łącznej za ciągi przestępstw ma charakter obligatoryjny. Nie ma przy tym znaczenia, czy następuje to w wyroku skazującym, czy w wyroku łącznym”.

Wyrok SN z 2.12.2015.

Sygn. akt IV KK 182/15

(30)

„Podstawą prawnej kwalifikacji jest w przypadku ciągu przestępstw samodzielnie każdy z popełnionych przez sprawcę czynów. Innymi słowy, każde z przestępstw popełnionych przez sprawcę musi zostać oddzielnie przypisane. Każde z tych przestępstw (stanowiących ciąg określony w art. 91 k.k.) realizuje znamiona tego samego typu i wystarczające jest wskazanie na ten właśnie typ przy opisie ciągu, ale art. 91 § 1 k.k. należy powołać przy podstawie wymiaru kary, i to zarówno wówczas, gdy sąd wychodzi poza górną granicę ustawowego zagrożenia, jak i wówczas, gdy granicy tej nie przekracza”.

Wyrok SA w Lublinie z 9.9.2015.