Przekaz Papiery wartościowe w ogólności

Przekaz

Papiery wartościowe w ogólności

mgr Robert Drożdż

PRZEKAZ

Konstrukcja przekazu

• art. 921¹ – 921⁵ k.c.:

Kto przekazuje drugiemu (odbiorcy przekazu) świadczenie osoby trzeciej (przekazanego), upoważnia tym samym odbiorcę przekazu do przyjęcia, a przekazanego do spełnienia świadczenia na rachunek przekazującego.

• Istotą są dwa upoważnienia (nie zobowiązania):

– upoważnienie odbiorcy do odbioru świadczenia;

– upoważnienie przekazanego do świadczenia na rzecz osoby trzeciej;

• Przekazany działa na rachunek Przekazującego.

Istotna regulacja na poziomie ogólnym dla odbiorcy

Art. 356 § 2. k.c.:

Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika.

Formy causae przekazu (w stosunku pokrycia)

Causa przekazu to odpowiedź na pytanie, jaka jest

przyczyna świadczenia Przekazanego na rzecz Odbiorcy:

• Przekaz w dług – przekazany jest dłużnikiem przekazującego (wtedy jest obowiązany do zadośćuczynienia przekazowi);

• Przekaz w kredyt – przekazany świadczy na rzecz odbiorcy, niejako „zamiast” przekazującego, tym samym udzielając mu kredytu w rozumieniu

ekonomicznym.

Konstrukcja przekazu w dług

A

PRZEKAZUJĄCY

B - PRZEKAZANY

STOSUNEK POKRYCIA:

A JEST WIERZYCIELEM NP. Z TYTUŁU ZAPŁATY CENY ZA SPRZEDANY TOWAR

(100 ZŁ)

C – ODBIORCA PRZEKAZU

STOSUNEK WALUTY:

C JEST WIERZYCIELEM A NP. Z TYTUŁU ROSZCZENIA O ZWROT UDZIELONEJ

POŻYCZKI (100 ZŁ) UPOWAŻNIENIE

DO SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA NA RZECZ C

UPOWAŻNIENIE I ZOBOWIĄZANIE (ART. 356 § 2 K.C.) DO ODBIORU

ŚWIADCZENIA OD B

STOSUNEK ZAPŁATY:

B ŚWIADCZY 100 ZŁ NA RZECZ C I TYM SAMYM ZWALNIA:

•SIEBIE WOBEC A

•ORAZ JEDNOCZEŚNIE A WOBEC C

Konstrukcja przekazu w kredyt

A

PRZEKAZUJĄCY

B – PRZEKAZANY (NP. BANK)

STOSUNEK POKRYCIA:

B JEST KREDYTODAWCĄ A, NP. JAKO BANK

ZOBOWIĄZUJĄCY SIĘ SFINANSOWAĆ

OKREŚONE

PRZEDSIĘWZIĘCIE, NP. ZAKUP

CZĘŚCI DO MASZYN (100 ZŁ)

C – ODBIORCA PRZEKAZU

STOSUNEK WALUTY:

C DOSTARCZA CZĘŚCI DO MASZYN (ZA 100 ZŁ)

WOBEC CZEGO STAJE SIĘ WIERZYCIELEM WOBEC A UPOWAŻNIENIE

DO SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA NA RZECZ C

UPOWAŻNIENIE I ZOBOWIĄZANIE (ART. 356 § 2 K.C.) DO ODBIORU

ŚWIADCZENIA OD B STOSUNEK ZAPŁATY:

B ŚWIADCZY 100 ZŁ NA RZECZ C I TYM SAMYM ZWALNIA:

•ZWALNIA A WOBEC C;

•UZYSKUJE ROSZCZENIE O ZWROT KREDYTU

Charakterystyka przekazu

• Jest podstawą konstrukcyjną niektórych (ale nie wszystkich) papierów wartościowych, np.

weksla trasowanego, czeku.

• Pełni funkcję ułatwiającą obrót (zwolnienie dwóch dłużników za jednym świadczeniem, tj. ze swoistym „pominięciem” A)

• Nie ma charakteru abstrakcyjnego.

Przyjęcie przekazu (akcept)

Art. 921². k.c.:

§ 1. Jeżeli przekazany oświadczył odbiorcy przekazu, że przekaz przyjmuje, obowiązany jest względem odbiorcy do spełnienia świadczenia określonego w przekazie.

§ 2. W takim wypadku przekazany może powoływać się tylko na zarzuty wynikające z treści przekazu oraz na zarzuty, które przysługują mu osobiście względem odbiorcy.

§ 3. Roszczenia odbiorcy przeciw przekazanemu, wynikające z przyjęcia przekazu, przedawniają się z upływem roku.

Skutki przyjęcia

• Akcept kreuje zobowiązanie o charakterze abstrakcyjnym po stronie przekazanego, co wyraża się w ograniczeniu jego zarzutów do:

– Zarzutu wadliwości samego akceptu (np. wadę oświadczenia o przyjęciu);

– Zarzutu wynikającego z treści przekazu (np. co do terminu wskazanego w przyjęciu -> brak wymagalności, lub kwestii właściwego wyliczenia

odsetek)

– zarzutu, który przysługuje mu osobiście względem odbiorcy np.

potrącenia.

• Wobec konstrukcji przelewu najistotniejszą różnicą jest wyłączenie możliwości powoływania się na zarzuty ze stosunku podstawowego (np. wadliwości sprzedanego przekazującemu towaru).

Obowiązek zadośćuczynienia przekazowi, a akcept

Art. 921⁴. k.c.:

Jeżeli przekazany jest dłużnikiem przekazującego co do przekazanego świadczenia, jest on obowiązany względem niego do zadośćuczynienia przekazowi.

• Obowiązek powyższy nie rodzi roszczenia o

świadczenie po stronie odbiorcy przekazu wobec przekazanego.

• Tymczasem wraz z przyjęciem (akceptem) odbiorca uzyskuje takie roszczenie.

PAPIERY

WARTOŚCIOWE

W OGÓLNOŚCI

Definicja papieru wartościowego

Brak jest definicji legalnej (okoliczność oceniana pozytywnie – brak nieuzasadnionego zawężania pojęcia). Regulacja ogólna (art. 921⁶ – 921¹⁶ z wyłączeniem 921¹⁵ k.c. – przepisy należące do części ogólnej zobowiązań).

Definicja naukowa – Papier wartościowy to:

dokument (z zastrzeżeniem dematerializacji, co będzie omówione na odrębnych zajęciach);

inkorporujący prawo podmiotowe majątkowe w taki sposób, że realizacja danego prawa bez posiadania dokumentu nie jest możliwa (koncepcja pierwsza) lub w taki sposób, że rozporządzenie danym dokumentem pociąga za sobą rozporządzenie prawem (koncepcja druga)

mający charakter obiegowy – niekiedy wskazuje się, że obiegowość to przymiot zbyt wąski i postuluje się zastąpienie go przymiotem zbywalności (tak: Prof. Zbigniew Radwański). Przy

„obiegowości” papiery wartościowe imienne nie powinny być za papiery wartościowe uznawane.

Czasem kwestię obiegowości ujmuje się nie tyle, jako przymiot, co funkcję papieru wartościowego.

Posiadanie papieru wartościowego jest warunkiem koniecznym i wystarczającym (modelowo) do korzystania z tego prawa.

W większości przyjmuje się, że papier wartościowy może mieć charakter abstrakcyjny.

Schemat działania konstrukcji papieru wartościowego

A – WYSTAWIAJĄCY PAPIER

WARTOŚCIOWY

B – UPRAWNIONY Z PAPIERU

WARTOŚCIOWEGO

ŁĄCZĄCY STRONY

STOSUNEK PODSTAWOWY, Z KTÓREGO WYNIKA

PRAWO, NP. STOSUNEK

KREDYTU, STOSUNEK SPÓŁKI

WYSTAWIENIE PAPIERU

WARTOŚCIOWEGO, STANOWIĄCEGO ŹRÓDŁO LEGITYMACJI DO

KORZYSTANIA Z PRAWA OSOBIE,

KTÓRA JEST UPRAWNIONA Z PAPIERU WARTOŚCIOWEGO

SKORZYSTANIE Z PRAWA PODMIOTOWEGO WYŁĄCZNIE ZA WYKAZANIEM GO POPRZEZ PAPIER WARTOŚCIOWY

Powstanie papieru wartościowego

Pojęcia tego nie należy mylić z powstaniem prawa z papieru wartościowego.

Występują następujące koncepcje powstania papieru wartościowego:

 W teorii jednostronnego oświadczenia woli (p.w., jako powstający z jednostronnego, abstrakcyjnego oświadczenia woli wystawcy:

• Teoria kreacyjna – p.w. powstaje wraz jego podpisaniem;

• Teoria emisyjna – p.w. powstaje wraz z jego wydaniem (wprowadzeniem do obiegu);

• Teoria dobrej wiary – p.w. powstaje wraz z nabyciem osoby działającej w dobrej wierze.

• W teorii umownej – źródłem powstania p.w. jest kauzalna umowa o wydanie dokumentu, a abstrakcyjnym papier wartościowy staje się dopiero w dalszym obiegu.

Rodzaje papierów wartościowych

• Podział ze względu na zależność między powstaniem dokumentu, a powstaniem prawa (kryterium

naukowe):

– Deklaratywne – papier wartościowy służy jedynie do legitymowania do skorzystania z prawa. Samo prawo powstaje odrębnie (np. akcja przy uchwaleniu emisji);

– Konstytutywne – wystawienie papieru wartościowego jest konieczne dla powstania inkorporowanego prawa (np.

weksel, czek).

W tym przypadku wystawianie papierów wartościowych cechuje daleki formalizm (np. wymogi co do formy

weksla).

Rodzaje papierów wartościowych

• Podział ze względu na nośnik (kryterium naukowe):

– Forma dokumentu („papierowa”);

– Papiery wartościowe zdematerializowane – zapisywane na rachunkach papierów

wartościowych w zorganizowanym obrocie.

Rodzaje papierów wartościowych

• Podział ze względu na przedmiot inkorporowanych praw (kryterium normatywne – art. 921¹⁶ k.c.):

– Wierzycielskie – inkorporujące wierzytelności, a więc roszczenia o wykonanie zobowiązania

(zarówno pieniężne, np. weksel, jak niepieniężne, np. warrant subskrypcyjny oraz mieszane, np.

obligacja zamienna);

– Inkorporujące inne wierzytelności, np. akcja inkorporująca prawa korporacyjne.

Rodzaje papierów wartościowych

• Podział ze względu na sposób określenia osoby uprawnionej i w konsekwencji formę obrotu

(kryterium normatywne – art. 921⁸ – 921¹² k.c.):

– Imienne – wymieniające osobę uprawnionego w treści, jako wyłącznie uprawnioną. Zbycie praw z takiego papieru następuje poprzez wydanie papieru oraz przelew (cesję) praw (w rozumieniu art. 509 i n. k.c.);

– Na zlecenie – legitymują osobę w nich wymienioną, ale

mogą być zbyte w uproszczonej formie: przez wydanie oraz indos;

– Na okaziciela – legitymują każdego posiadacza dokumentu.

Zbycie następuje wyłącznie poprzez wydanie dokumentu.

Rodzaje papierów wartościowych ze względu na określenie uprawnionego i zbycie

• Ustawa może przewidywać kilka dopuszczalnych postaci papierów wartościowych, co do tego

kryterium (np. akcja może być na okaziciela lub imienna), ale konkretny papier wartościowy

zawsze może występować tylko w jednej z tych form.

• Do zbycia prawa z papieru wartościowego w

każdym przypadku niezbędne jest jego wydanie.

Zbywanie papierów wartościowych na zlecenie – indos

• Art. 921⁹ k.c.:

§ 2. Indos jest pisemnym oświadczeniem umieszczonym na papierze

wartościowym na zlecenie i zawierającym co najmniej podpis zbywcy, oznaczającym przeniesienie praw na inną osobę.

§ 3. Do przeniesienia praw z dokumentu potrzebne jest jego wydanie oraz istnienie nieprzerwanego szeregu indosów.

Indos jest uproszczoną formą zbycia praw z p.w., polegającą wyłącznie na złożeniu podpisu na dokumencie, który stwierdza zbycie praw. Oznacza zawarcie na dokumencie klauzuli o legitymującej indosatariusza).

W regulacjach szczególnych (np. Prawo wekslowe) można znaleźć instytucję indosu na okaziciela.

Nieprzerwany szereg indosów – kolejne podpisy, pozwalające na odtworzenie ciągu podmiotów zbywających.

Abstrakcyjność papierów wartościowych

Papier wartościowy może zostać uznany za abstrakcyjny (z zastrzeżeniem występującej czasem w ogóle krytyki co do wyróżniania takich czynności) nie od momentu jego

wystawienia, ale od momentu zbycia w dobrej wierze.

Art. 921¹³. k.c.:

Dłużnik może powołać się względem wierzyciela na zarzuty, które dotyczą ważności dokumentu lub wynikają z jego treści albo służą mu osobiście przeciw wierzycielowi.

Dłużnik może także powołać się na zarzuty, które mu służą przeciw poprzedniemu wierzycielowi, jeżeli

nabywca dokumentu działał świadomie na szkodę dłużnika.

Abstrakcyjność papierów wartościowych

Zarzuty służące dłużnikowi z papieru wartościowego:

dotyczące ważności dokumentu (np. wystawienie sprzeczne z ustawą)

wynikające z jego treści (np. brak wymagalności ze względu na zastrzeżony w papierze termin)

służące osobiście dłużnikowi przeciw wierzycielowi (np. potrącenie). UWAGA! W TEJ KATEGORII

MIESZCZĄ SIĘ TAKŻE ZARZUTY ZE STOSUNKU PODSTAWOWEGO (np. pożyczki zabezpieczonej

wekslem) POMIĘDZY WIERZYCIELEM, A DŁUŻNIKIEM.

Abstrakcyjność papierów wartościowych

A – WYSTAWCA PAPIERU WARTOŚCIOWEGO (NP.

POŻYCZKOBIORCA

WYSTAWIAJĄCY WEKSEL NA ZABEZPIECZENIE

B – POSIADACZ PAPIERU WARTOŚCIOWEGO (NP.

REMITENT WEKSLOWY)

STOSUNEK PODSTAWOWY (POŻYCZKA)

Np. z naruszeniem przepisów o odsetkach maksymalnych

WYSTAWIENIE WEKSLA NA ZABEZPIECZENIE

C – NABYWCA WEKSLA (BEZ PRZELEWU PRAW Z POŻYCZKI)

C NABYWA SAM WEKSEL:

a) W DOBREJ WIERZE

b) W ZŁEJ WIERZE MOŻLIWOŚĆ

PODNIESIENIA WOBEC C

ZARZUTU OSOBISTEGO:

SPRZECZNOŚCI Z PRAWEM

WYSOKOŚCI ODSETEK

BRAK ZARZUTU WOBEC C, ROSZCZENIE BEZWZGLĘDNE

C WOBEC A Z WEKSLA

Wykonywanie praw z papierów wartościowych

• Abstrakcyjność papierów wartościowych wyraża się w tym, że dłużnik nie ma obowiązku badać materialnoprawnej

podstawy prawa inkorporowanego (a po zbyciu p.w. ma

ograniczone możliwości powoływania zarzutów osobistych).

• Dłużnik ma – co do zasady – świadczyć na rzecz osoby

legitymowanej według dokumentu, a nie według stosunku podstawowego.

Wątpliwość co do takiej legitymacji z dokumentu nie zwalnia ze świadczenia, a jedynie uprawnia do złożenia świadczenia do depozytu sądowego.

• Nawet dług pieniężny ma charakter odbiorczy (w przeciwieństwie do 454 § 1 zd. 2 k.c., tu: oddawczy).

Funkcje papierów wartościowych

• Ogólne (wynikające z istoty wszystkich p.w.):

– funkcja legitymacyjna;

– funkcja obiegowa (papiery wartościowe ułatwiają obrót, głównie dzięki przymiotowi abstrakcyjności, co ma mniejsze znaczenie przy p.w. na okaziciela)

• Szczegółowe (wynikające z istoty danego typu papieru wartościowego).

– lokacyjna (np. dla obligatariusza);

– kredytowa krótkoterminowa (np. dla wystawcy weksla) lub długoterminowa (np. dla emitenta obligacji);

– gwarancyjna (np. weksel in blanco);

– płatnicza (np. czek, weksel);

– fnansowanie hybrydowe (np. obligacje zamienne);

– udziałowa (np. akcje, świadectwa tymczasowe, kwity depozytowe, certyfikaty inwestycyjne) – spekulacyjna (np. akcje, prawa pochodne);

– motywacyjna (np. warranty subskrypcyjne);

– pokwitowania (np. konosament).

Zasada nummerus clausus papierów wartościowych

W doktrynie wątpliwości budzi, czy można kreować mocą czynności prawnych papiery wartościowe, nieprzewidziane przez

ustawodawcę.

Art. 225. Rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań:

Kto wystawi dokument, w którym zobowiąże się spełnić świadczenie na żądanie okaziciela, obowiązany jest do świadczenia za

zwrotem wydanego dokumentu, a w razie częściowego

świadczenia za zaznaczeniem o tem na okazanym dokumencie.

(tzw. zapis długu na okaziciela)

Zasada nummerus clausus papierów wartościowych

• Argumenty za (koncepcja przeważająca):

– Abstrakcyjny charakter przemawia za regulacją prawną dla bezpieczeństwa obrotu (w szczególności przy papierach na okaziciela;

– Abstrakcyjny charakter jest nie do pogodzenia z obowiązującą (wg dużej części poglądów) zasadą kauzalności, co wymaga regulacji expressis verbis;

– Uznanie teorii jednostronnego oświadczenia woli (co wyłącza swobodę umów);

– Brak odzwierciedlenia w/w regulacji K.z.;

– Formalizm wystawiania papierów wartościowych.

Zasada nummerus clausus papierów wartościowych

• Argumenty przeciw:

– Istnienie precyzyjnej regulacji zarzutów oraz legitymacji formalnej (art. 921⁷ oraz 921¹³ k.c.) – a więc istnieje

wystarczająca ochrona obrotu;

– Przy koncepcji umownego powstania – swoboda umów (art.

353¹ k.c.);

– Postępująca w orzecznictwie krytyka zasady domniemania kauzalnej konstrukcji czynności prawnych;

– Katalog zamknięty papierów wartościowych w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi (art. 3 pkt 1),

a contrario przemawia za przyjęciem koncepcji otwartego katalogu poza obrotem regulowanym.

Papier wartościowy, a znak legitymacyjny

• Znak legitymacyjny służy wyłącznie celom

dowodowym – domniemanie, że osoba, która się nim posługuje jest legitymowana.

Stwierdza wyłącznie obowiązek świadczenia.

• Nie musi mieć charakteru papierowego (np.

numerek w szatni, bransoletka na basenie).

• Np. karta gwarancyjna, karnet na basen.

Na zakończenie – casus

Jan Kowalski, który – jak wiadomo z poprzednich zajęć – często podróżuje kupił w kasie PKP bilet kolejowy, za który zapłacił poprzez bankowe

rozliczenie pieniężne bezgotówkowe, tj. kartą płatniczą.

Jan Kowalski wsiadł do pociągu, jednakże przy okazji kontroli biletów okazało się, że zgubił bilet. W kieszeni znalazł wyłącznie potwierdzenie dokonania transakcji kartą płatniczą (które nie jest paragonem, ani biletem).

Nieubłagany konduktor wskazał, że podróżny może poruszać się pociągiem tylko po wykupieniu biletu, którego Jan Kowalski nie ma, wobec czego

wystawił Janowi Kowalskiemu bilet, doliczył opłatę manipulacyjną za jego wystawienie oraz opłatę dodatkową (tzw. „karną”) za jazdę bez ważnego biletu przez połowę podróży na kwotę łączną 350 zł. Jednocześnie wręczył wydrukowane od razu wezwanie do zapłacenia w/w kwoty w terminie 7 dni pod rygorem skierowania sprawy do Sądu.

Jak powinien zachować się Jan Kowalski?