Tadeusz Mazur
Kształtowanie się ogólnej liczby
ludności guberni lubelskiej w latach
1867-1912 : na tle Królestwa
Polskiego
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 13-14, 165-181
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A
L U B L I N — P O L O N I A
V O L. X III/X IV , 12 S E C T IO H 1979/1980
In stytu t E konom ii Politycznej W ydziału E konom icznego UMCS
T a d e u s z M A Z U R
Kształtowanie się ogólnej liczby ludności guberni lubelskiej w latach 1867—1912 (na tle Królestwa Polskiego)
Т ем п роста ч и с л е н н о с т и н а с е л е н и я Л ю б л и н ско й гу б е р н и и в 1867— 1912 гг. (на ф о н е К о р о л е в с т в а П о льско го )
P o p u la tio n G r o w th R a te in th e L u b lin P ro v in c e in th e Y e a rs 1867— 1912 (a g a in s t t h e B a c k g ro u n d of th e P o lis h K in g d o m )
Reformy i przeobrażenia społeczno-gospodarcze i kulturalne, jakie do konały się w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX wieku, stały się źródłem doniosłego przew rotu demograficznego tej części ziem polskich. Królestwo Polskie, podobnie jak ziemie pozostałych zaborów, przeszło do drugiej fazy rozwoju demograficznego (pierwszej fazy modernizacji de mograficznej), którą rozpoczął spadek natężenia zgonów, przy jednocześ nie wysokiej i nie słabnącej rodności. Fazę tę określa się mianem eksplo zji (czasem rewolucji) demograficznej.1 Efektem tego było znaczne przy spieszenie tem pa wzrostu liczby ludności.
W okresie 1867— 1912 liczba ludności Królestwa Polskiego wzrosła z 5705,7 tys. do 13 055,2 tys., przyrost względny wyniósł 128,8%. Średnio roczne tempo wzrostu osiągnęło poziom 1,9%.2 Było ono wyższe aniżeli
1 I. G i e y s z t o r o w a : B a d a n ia n a d h is to r ią z a lu d n ie n ia P o lsk i, „ K w a r ta ln ik H is to r ii K u ltu r y M a t e r ia ln e j”, 1963, R. X I, n r 3—4, s. 549, J . М . P o u r s i n : L u d n o ś ć ś w ia ta t W a rs z a w a 1976, T. Ł a d o g ó r s k i : P e rio d y z a c ja r o z w o ju d e m o g r a fic z n e g o lu d n o ś c i p o ls k ic h z ie m w s c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h w la ta c h 1816— 1914 ( a r ty k u ł p o le m iczn y ), „ P rz e s z ło ść D e m o g ra fic z n a P o ls k i”, 1972, Т. V, s. 114— 117, A . K r z y ż a n o w s k i : S z k ic e d e m o g r a fic z n e (z te k i p o ś m ie rtn e j), „ S tu d ia D e m o g ra fic z n e ” , 1965, t. 7, s. 18.
2 S to s u n k i ro ln ic ze K r ó le s tw a K o n g re so w e g o , W a rs z a w a 1918, s. 23. O b lic z e n ia w ła s n e .
166 T a d e u s z M a z tir
w zaborze pruskim i austriackim , i jedno z najwyższych w Europie.3 Tak wysoka dynam ika w zrostu demograficznego K rólestw a możliwa była dzię ki rozwojowi gospodarczemu tych ziem po reform ach uwłaszczeniowych. W niektórych regionach tempo wzrostu liczby ludności stymulowane było przez rozwój przem ysłu. Szczególnie istotny był jednak fakt popraw y w a runków życiowych ludności, co nastąpiło w w yniku zdecydowanego wzmo żenia produkcji rolnej. W pierwszej połowie XIX wieku naw et przy śred nio urodzajnym roku ludność odczuwała braki środków żywnościowych, a w latach nieurodzaju głodowała. Było to przyczyną spadku liczby lud ności w niektórych okresach.
Po reform ie uwłaszczeniowej nastąpiła w yraźna poprawa wyżywienia ludności, przede wszystkim dzięki stałem u wzrostowi produkcji roślinnej. Szczególną rolę w tym względzie odegrały ziemniaki, których zbiory ogól ne wzrosły w latach 1810— 1913 więcej niż 60-krotnie.4 Zwiększyło to w w ydatny sposób pojemność ludnościową K rólestw a Polskiego.
W samym K rólestw ie jedne z najwyższych wskaźników rozwoju de mograficznego osiągnęła gubernia lubelska mimo swego w ybitnie rolni czego charakteru. G ubernia ta, w nowych granicach po kolejnej reorga nizacji podziału adm inistracyjnego K rólestw a Polskiego, liczyła w końcu 1867 roku 659,5 tys. ludności. W omawianym okresie liczba ludności wzro sła o 998,3 tys., czyli o 150,7%, osiągając w 1912 roku 1 653,3 tys.5
Rozwój demograficzny guberni lubelskiej w latach 1867— 1912 przed staw iają dane tabeli 1. W ynika z nich, że wzrost liczby ludności był w tym okresie stały, w m iarę równomierny. Stosunkowo najwyższe
przy-3 J . B u z e k : P o g lą d n a w z r o s t lu d n o ś c i z ie m p o ls k ic h w w i e k u X I X , K r a k ó w 1915, s. 10, R . C h o m a ć : S t r u k tu r a a g ra rn a K r ó le s tw a P o lsk ie g o n a p r z e ło m ie X I X i X X w ie k u , W a rs z a w a 1970, s. 41. 4 T. Ł e p k o w s k i : P o ls k a — n a r o d z in y n o w o c z e s n e g o n a ro d u , W a rs z a w a 1967, s. 18, T. S o b c z a k : W z r o s t lu d n o ś c i a w z r o s t p r o d u k c ji r o ln e j w K r ó le s tw ie P o ls k im w X I X w ie k u , „ K w a r t a ln i k H is to rii K u ltu r y M a te r ia ln e j” , 1965, R. X I I I , s. 101— 107. 5 D a n e d o ty c z ą c e liczb y lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j p o c h o d z ą z n a s tę p u ją c y c h ź ró d e ł: O tc zo t L u b lin s k o g o G u b ie r n a to r a (za la t a 1867— 1904); O tc z o ty N a c z a ln ik o w U je z d o w , (za la t a 1867— 1904); K a n c e la r ia G u b e r n a to r a L u b e ls k ie g o , W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e w L u b lin ie , O b zo r L u b li n s k o j G u b ie r n ii. P r iło ż e n ije k w s ie - p o d d a n n ie js z e m u o tc z o tu (za la ta 1872— 1912). O b lic z e n ia w ła s n e .
S ta ty s t y k a d e m o g r a fic z n a u z y s k a n a z w y ż e j w y m ie n io n y c h ź ró d e ł je s t o b fita w ilość, a le u b o g a w tr e ś c i. P o w a ż n e z a s trz e ż e n ia b u d z i je j w ia ry g o d n o ś ć . W s k u te k w a d liw e j r e j e s t r a c j i r u c h u w ę d ró w k o w e g o s t a n w y k a z y w a n e j lu d n o ś c i b y ł z a w y ż ony. B łęd y , ja k ie m a t e r ia ł te n z a w ie ra , n ie p r z e k r e ś la j ą jeg o w a rto ś c i p o z n a w c z e j, z w ła sz c z a je ż e li b a d a n ie m o b ję te je s t t a k d u ż e t e r y to r i u m j a k g u b e r n ia (p r z y p a d k o w e b łę d y z m n ie js z y c h je d n o s te k a d m in is tr a c y jn y c h w p e w n y m s to p n iu z n o siły się w z a je m n ie ). I s to tn e je s t ró w n ie ż to, że n a o gół w ie m y , ja k ie g o r o d z a ju b łę d ó w b y ło n a jw ię c e j.
k s z t a łto w a n i e się o g ó ln ej liczb y lu d n o śc i g u b e rn i lu b elsk iej.« 167 T a b . 1. T e m p o w z ro s tu lu d n o śc i g u b e rn i lu b e ls k ie j w la ta c h 1867— 1912 P o p u la tio n g ro w th r a t e in th e L u b lin p ro v in c e in th e y e a rs 1867—‘1912 R ok 1 L ic z b a lu d n o ś c i w ty s . (s ta n na 31 X II ) W s k a ź n ik w z ro s tu 18 67 = 1 0 0 P rz y ro s t, u b y te k — ro c z n y w p ro c e n ta c h R o k L ic z b a lu d n o ś c i w ty s . (s ta n na 31 X H ) W s k a ź n ik w z ro s tu 18 67 = 1 0 0 P rz y ro s t ro c z in y w p ro c e n ta ch i 1867 659,5 100,0 _ 1890 1076,3 163,2 2,5 1868 668,6 101,4 1,4 1891 1102,7 167,2 2,5 1869 677,2 102,7 1,3 1892 1116,3 169,3 1,2 1870 690,1 104,8 2,0 1893 1135,1 172,1 1,7 1871 701,4 106,4 1,5 1894 1153,0 174,8 1,6 1872 739,0 112,1 5,4 1095 1179,8 178,9 2,3 1873 734,0 111,3 - 0 ,7 1896 1201,5 182,2 1,8 1874 749,0 113,6 2,0 1897 1235,4 187,3 2,8 1875 765,0 116,0 2,1 1898 1266,3 192,1 2,5 1876 783,2 118,8 2,4 1899 1295,1 196,4 2,3 1877 790,0 119,8 0,9 1900 1325,3 201,0 2,3 1878 811,5 123,1 2,7 1901 1353,5 205,2 2,1 1879 828,4 125,6 2,1 1902 1388,0 210,5 2,6 1880 842,6 127,8 1,7 1903 1418,1 215,0 2,2 1881 860,4 130,5 2,1 1904 1437,4 218,0 1,4 1882 868,5 131,7 0,9 1905 1461,4 221,6 1,7 1883 882,6 133,8 2,2 1906 1468,6 225,4 1,7 1884 903,7 137,0 2,4 1907 1509,9 229,0 1,6 1885 927,8 140,7 2,7 1908 1536,1 232,9 1,7 1886 951,7 144,3 2,6 1909 1564,5 237,2 1,9 1887 979,7 148,6 3,0 1910 1596,7 242,1 2,1 1898 1004,9 152,4 2,6 1911 1024,2 246,3 1,7 1889 1049,7 159,2 4,5 1912 1653,3 250,'7 1,8
Ź r ó d ł o : O tczo t lu b lin s k o g o g u b ie r n a to r a (za la t a 1867— 1904), K a n c e la r ia G u b e r n a to r a L u b e lsk ie g o , W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w L u b lin ie , O b z o r L u b -lin s k o j g u b ie r n ii (za la ta 1872— 1912), o b lic z e n ia w ła s n e .
rosty odnotowane zostały w roku 1872 (o 5,4% w porównaniu do roku po przedniego) i 1889 (4,5%). Dwa razy w latach objętych badaniem w ystąpi ły przyrosty względne poniżej 1% — w roku 1877 i 1882 (o 0,9%), raz ubytek — w roku 1873 (o 0,7% w stosunku do roku poprzedniego).
Wskaźniki z roku 1872 i 1873 budzą szczególną wątpliwość co do ich wiarygodności. Bardzo wysoki przyrost w r. 1872, jak wynikałoby z ana lizy jego składników, spowodowany został przede wszystkim przewagą napływ u ludności do guberni nad jej odpływem. Współczynnik przyrostu wynosił wówczas aż 40,l°/00. Wydaje się, że można mieć poważne zastrze żenia co do prawdziwości tego współczynnika, gdyż odbiega on znacznie w górę od pozostałych. Potw ierdza to również wystąpienie w roku na stępnym (1873) spadku liczby ludności, jedynego w całym okresie. W roku tym przyrost naturalny był niski, współczynnik 6,6%o najniższy w latach 1868— 1912, co wynikało z bardzo wysokiego natężenia zgonów (najwyż szy w całym okresie współczynnik tego elem entu ruchu naturalnego lud ności — 33,0%o)- Wysoką umieralność spowodowała panująca w tym cza
168 T a d e u s z M a z u r
sie epidemia cholery, ospy i odry.6 Spadek liczby ludności był jednak w y nikiem przewagi em igracji nad napływem ludności do guberni. Współ czynnik ubytku wędrówkowego wynosił w tym czasie 13,4%0 i był ponad trzykrotnie wyższy od następnego co do wielkości z roku 1887, a więc i w tym przypadku można mieć wątpliwości co do wiarygodności danych.
S. Szulc, którego krytyczna analiza wartości m ateriałów dotyczących stanu ludności K rólestw a,Polskiego jest wysoko oceniana do chwili obec nej, stwierdził, że takich corocznych w ahań liczby ludności „żadną m iarą nie można wyjaśnić jakimiś istotnym i zmianami natu ry demograficznej, bo takie zmiany zachodzić by mogły jedynie pod wpływem kataklizmów dziejowych. Jedyne w yjaśnienie, to nadzwyczajna nieścisłość m ateriału statystycznego”.7
Pozorny przyrost w tak dużych rozmiarach w ynikł prawdopodobnie z tego, że dopiero od r. 1872 do ludności ogółem zaczęto doliczać ludność niestałą. W sprawozdaniu naczelników powiatów za ten rok po raz pierw szy bowiem została podana oddzielnie liczba ludności stałej, niestałej i ogółem.8
Poza omówionymi skrajnym i przypadkam i względny przyrost roczny ludności guberni lubelskiej w badanym okresie mieścił się w granicach 1,2—3,0%, z czego w dw udziestu sześciu latach wynosił 2,0% lub więcej. Analizując poziom rocznego tem pa w zrostu liczby ludności w latach 1867— 1912, można wyróżnić trzy okresy różniące się pod tym względem.
Pierw szy z nich, w latach 1867— 1882, charakteryzow ał się stosunko wo największym i w ahaniam i względnych przyrostów rocznych. Średnio roczne tempo w zrostu w tym okresie kształtowało się na poziomie 1,9%. Okres drugi to lata 1883— 1903. Cechowało go najwyższe tempo wzro stu liczby ludności. Przyrosty roczne kształtow ały się na poziomie co n aj mniej 2,0%. Załamanie obserw ujem y jedynie w latach 1891— 1894 (w roku
1892 panowała na Lubelszczyźnie epidemia cholery).9 Średnioroczne tem po w zrostu wynosiło w tym okresie 2,4%. Na początku lat 80-tych XIX w ieku rolnictwo wyszło z kryzysu gospodarczego i jednocześnie zaczęła w szybkim tem pie w zrastać produkcja przemysłowa. Pomyślna koniunk
8 W . C h w i e j c z a k , S. P i e t r a s : U m ie ra ln o ś ć n ie m o w lą t w p o w ie c ie z a m o js k i m w la ta c h 1865— 1965, „ A n n . U n iv . M a r ia e C u r ie - S k ło d o w s k a ”, se c tio C, 1970, s. 334.
7 S. S z u l c : W a r to ś ć m a te r ia łó w s t a ty s t y c z n y c h d o ty c z ą c y c h s ta n u lu d n o ś c i b. K r ó le s tw a P o lsk ie g o , W a rs z a w a 1922, s. 37.
8 O d o s ta w le n ii w ie d o m o s tie j i czisieł p o sto ja n n o g o i n ie p o s to ja n n o g o n a sie - le n ija L u b lin s k o j g u b ie r n ii k 1 -m u ja n u a r i a 1873 g o d a, K an c. G u b . L u b . W A P w L u b lin ie , syg. 118:1873.
9 O tc z o t lu b lin s k o g o g u b ie r n a to r a za 1892 g o d a, K a n c . G u b . L u b . W A P w L u b lin ie , sy g . 118:1893.
k s z ta łt o w a n i e się o g ó ln ej liczb y lu d n o ś c i g u b e rn i lu b elsk iej.., 169
tu ra w gospodarce Lubelszczyzny, podobnie zresztą jak i całego Króles twa Polskiego, trw ała do r. 1903.10
W yraźny spadek tem pa wzrostu liczby ludności nastąpił w r. 1904. Już do r. 1912 względne przyrosty roczne nie osiągały 2,0% (z w yjątkiem 2,1% w r. 1910). Na osłabienie tem pa rozwoju demograficznego guberni lubelskiej w tym okresie miał niewątpliwy wpływ kryzys polityczny spo wodowany wojną rosyjsko-japońską i rewolucją lat 1905— 1907, która od biła się szerokim echem także i w Królestwie Polskim. Ujemne konse kwencje demograficzne wywołał również kryzys ekonomiczny, który ogar nął w tym czasie ziemie polskie zaboru rosyjskiego.11 Ponadto w ostatnich latach przed I wojną światową rozpoczęła się wzmożona emigracja z nie których powiatów guberni lubelskiej.12
Graficzny obraz rozwoju liczby ludności guberni lubelskiej przedsta wia rycina. K ształt linii empirycznej daje podstawę do założenia, że tendencję rozwojową liczby ludności guberni w latach 1867—1912 można wyrazić najdokładniej za pomocą funkcji wykładniczej. Jest to zgodne z ogólną prawidłowością rozwoju ludności. Funkcja ta ma postać:
y '= 632,6 • l,021x .
Funkcja powyższa jest bardzo dobrze dopasowana do szeregu empi rycznego, gdyż standardow y błąd oceny wynosi tylko 15,7 tys. Stanowi to 1,4% średniej arytm etycznej wartości empirycznych.
W ydaje się, że wartość funkcji w punkcie X = 0 (czyli param etr „a” równy w obliczonej funkcji 632,6 tys.) jest wyższa niż w rzeczywistości. Wynikało to z ogólnego zawyżenia liczby ludności w całym okresie, nie tylko zresztą w guberni lubelskiej, ale i w pozostałych częściach K ró lestwa Polskiego.13 Pewne wyobrażenie o skali tego zawyżenia daje po równanie liczby uzyskanej ze sprawozdania gubernatora za r. 1896, z licz bą ze spisu ludności w r. 1897 (spis przeprowadzony był w lutym). W gu berni lubelskiej liczba w sprawozdaniu była wyższa o 3,5% od stanu lud ności ustalonego drogą spisu. Po odjęciu wojska od ogólnej liczby zawy żenie to w zrasta do 6,2%.14 Faktycznie zawyżenie liczb ze sprawozdań nie
10 D zie je L u b e ls z c z y z n y , T. I, W a rs z a w a 1974, s. 648— 649.
11 A . M a c i e s z a : A tla s s t a ty s ty c z n y K r ó le s tw a P o lskieg o . Z o b r a z o w a n ie p o g lą d ó w s ta n u za lu d n ie n ia , w a r u n k ó w z d r o w o tn y c h , o ś w ia ty , s to s u n k ó w ro ln y c h , P ło c k 1907, K i e r e k : R o z w ó j k a p ita liz m u ..., s. 32.
12 K . G r o n i o w s k i : K w e s tia a g ra rn a w K r ó le s tw ie P o ls k im 1871— 1914, W a r s z a w a 1966, s. 120— 123.
13 I. G i e y s z t o r o w a : W s tę p do d e m o g r a fii sta r o p o ls k ie j, W a rs z a w a 1976, s. 49.
14 O tczo t lu b lin s k o g o g u b ie r n a to r a za 1896 god, K a n c . G u b . L u b . W A P w L u b lin ie , sy g n . 1897:19, P ie r w a j a w sie o b s z c z a ja p ie r ie p is ’ n a s ie le n ija R u ssk o j Im p ie rii 1897, T. LV : L u b lin s k a ja g u b ie r n ija . O b lic z e n ia w ła s n e .
170 T a d e u s z M a z u r
T e n d e n c ja ro z w o jo w a lic z b y lu d n o ś c i g u b e r n i lu b e ls k ie j w la ta c h 1867— 1912; 1 — s z e re g e m p iry c z n y , 2 — sz e re g te o r e ty c z n y
D e v e lo p m e n ta l te n d e n c y o f p o p u la tio n g r o w th in th e L u b lin p ro v in c e in th e y e a rs 1867— 1912; 2 — th e o r e ti c a l s e q u e n c e , 1 — e m p iric a l s e q u e n c e
przekraczało z pewnością 5%, gdyż w spisie pominięto pewną liczbę dzieci i osób nieobecnych w miejscu stałego zamieszkania.15
Stały współczynnik przyrostu liczby ludności guberni w badanym okresie wyniósł 1,021, natom iast procentowa stopa wzrostu 2,1%. Ten ostatni wskaźnik w arto porównać z odpowiednią skalą, aby ocenić rozwój demograficzny omawianego terytorium w latach 1867—1912. Argum en tem przem aw iającym za dużą przydatnością skal demograficznych jest to, że w ocenie różnych zjawisk ludnościowych nadają ilościowym wskaźni kom jakościową postać.16 Skalę przydatną dla oceny tempa rozwoju de mograficznego opracował francuski dem ograf J. M. Poursin.17 Wyróżnił on pięć typów w zrostu ludności:
15 A . D o b r z a ń s k i : P o te n c ja ł m ilita r n o -g o s p o d a r c z y K r ó le s tw a P o lsk ie g o w la ta c h 1907— 1914, W a rs z a w a 1976, s. 47.
16 S. B o r n s z t e i n : K ilk a u w a g o s k a la c h d e m o g r a fic z n y c h , „ S tu d ia D e m o g ra f ic z n e ” , 1972, n r 29, s. 84. J . Z. H o l z e r : D e m o g ra fia , W a rs z a w a 1970, s. 16.
17 P o u r s i n : op. cit., s. 18, E. R o s s e t : D e m o g ra fia P o lsk i, T. I: S ta n , r o z m ie s z c z e n ie i s t r u k tu r a lu d n o śc i, W a rs z a w a 1975, s. 63.
K s z ta łto w a n ie s ię o g ó ln ej liczb y lu d n o śc i g u b e rn i lu b e lsk ie j... 171 ro c z n e te m p o w z ro s tu w p ro c e n ta c h w z ro s t p o n iżej 0,5 p o w o ln y u m ia rk o w a n y s z y b k i e k s p lo z y jn y p rz y s p ie sz o n y 0,5— 1,0 1,0— 1,5 1,5— 2,0 2,0 i w ię c e j
Według tej skali rozwój ludności guberni lubelskiej w latach 1867— 1882 można ocenić jako przyspieszony, w latach 1883—1903 jako eksplo zyjny i w latach 1904— 1912, jako przyspieszony. Wzrost liczby ludności w całym badanym okresie miał charakter eksplozyjny, bo średnioroczne tempo było wyższe niż 2,0%. Przy takim tem pie wystarczało 28—35 lat na to, aby liczba ludności podwoiła się. W guberni lubelskiej podwojenie nastąpiło w ciągu 32 lat.
Szybkie tempo wzrostu liczby ludności guberni lubelskiej w objętych badaniem czterdziestu sześciu latach powodowane było przede wszystkim wysokim przyrostem naturalnym , który stanowił 73,4% całego przyrostu rzeczywistego. Godny podkreślenia jest jednak również fakt, że 26,6% przyrostu rzeczywistego stanowiło dodatnie saldo m igracji.18 Przy rolni czym charakterze gospodarki guberni bardziej normalne byłoby ujem ne taldo wędrówkowe.
Gubernia lubelska była jedną z trzech, w których tempo wzrostu licz by ludności było wyższe aniżeli przeciętnie w Królestwie. Wzrost liczby ludności poszczególnych guberni Królestwa Polskiego był w badanym okresie bardzo nierównomierny (tab. 2).
Pod względem tempa wzrostu liczby ludności na czoło wysunęła się gubernia piotrkowska. Przyrost ten wyniósł w badanym okresie 256,9% (z 635,7 tys. do 2 267,9 tys.), przy tempie średniorocznym w wysokości 2,9%. Drugi co do wysokości wzrost osiągnęła gubernia warszawska. W r. 1867 ludność liczyła tu 1 043,7 tys., a w r. 1912 2 668,7 tys., względny przyrost osiągnął więc wysokość 155,7%. Średnioroczne tempo wzrostu kształtowało się na poziomie 2,1%. Tak znaczną dynamikę rozwojową gu bernie piotrkowska i warszawska osiągnęły dzięki temu, że były n ajb ar dziej uprzemysłowione w całym Królestwie. W r. 1910 udział guberni piotrkowskiej w ogólnej wartości produkcji przemysłowej K rólestw a w y nosił 50%, warszawskiej 34%. Przemysł pierwszej zatrudniał 52% ogólnej liczby robotników Królestwa, drugiej 29%.19 Z rolnictwa utrzym yw ało się
18 O b lic z e n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie : O tczo t lu b lin s k o g o g u b ie r n a to r a (za la ta 1867— 1904)..., O b z o r L u b lin s k o j g u b ie r n ii (za la ta 1905— 1912).
1 7 2 T a d e u s z M a z u r T ab . 2. T em p o w z ro s tu liczb y lu d n o ś c i g u b e rn i K ró le s tw a P o lsk ie g o w la ta c h 1867— 1912 P o p u la tio n g ro w th r a t e in th e p ro v in c e s o f th e P o lis h K in g d o m in th e y e a rs 1867— 1912 G u b e r n ia L ic z b a lu d n o ś c i (w tys.) 1867 1912 P r z y r o s t a b s o lu tn y w o k re s ie 1« 67— 1912 <w tys.) P rz y r o s t w zg lęd n y w o k re s ie 1867— 1912 (w p ro c e n ta c h ) Ś re d n io ro c z n e te m p o w z ro s tu w p ro c e n ta c h K a lis k a 601,0 1 316,6 715,6 119,1 1,8 K ie le c k a 470,3 1 041,5 571,2 121,5 1,8 L u b e ls k a 659,5 1 579,4 919,9 139,5 2,0 Ł o m ż y ń sk a 39«,8 650,1 251,3 63,0 1,1 p io t r k o w s k a 635,5 2 267,9 1632,4 256,9 2,9 P ło c k a 382,2 705,5 323,3 84,6 1,4 R a d o m sk a 498,9 1 149,3 650,4 130,4 1,9 S ie d le c k a 504,6 1 024,1 519,5 103,0 1,6 S u w a ls k a 511,2 652,1 140,9 27*6 0,6 W a rs z a w s k a 1043,7 2 668,7 1625,0 155,7 2,1 K ró le s tw o 5705,7 13 055,2 7349,5 128,8 1,9 Ź r ó d ł o : D an e d la r o k u 1867 — S t o s u n k i r o ln ic ze K r ó l e s t w a Polskieg o , W a r sz a w a 1918 (liczby d la g u b e r n i ło m ż y ń s k ie j, p ło c k ie j i w a rs z a w s k ie j p o d a n e są w p r z y b liż e n iu z u w z g lę d n ie n ie m z m ia n , ja k ie p ó ź n ie j zaszły w p o d z ia le a d m i n is tr a c y jn y m ), d la ro k u 1912 — R o c z n i k s t a t y s t y c z n y K r ó l e s t w a P o lsk ie g o . R o k 1915, op. cit.
z nich jedynie około 1/3 ludności, podczas gdy w pozostałych guberniach udział tej grupy dochodził do 80%. C harakter gospodarki guberni piotr kowskiej i warszawskiej powodował, że w okresach kryzysu następowało gwałtowne załamanie tem pa wzrostu liczby ludności.
Na trzecim miejscu pod względem poziomu rozwoju demograficznego znalazła się gubernia lubelska, w której, w przeciwieństwie do wyżej omó wionych, dominowało rolnictwo. Przyrost względny (przy przyjęciu na ko niec r. 1912 liczby ludności, ustalonej przez W arszawski Kom itet S tatys tyczny) 20 wyniósł 139,5%, a tempo średnioroczne 2,0%. Wzrost ludności we wszystkich trzech guberniach można ocenić według skali Poursina, jako eksplozyjny.
Rozwojem przyspieszonym (bo przy tem pie średniorocznym w grani cach 1,5—2,0%) charakteryzow ały się gubernie: radomska, kaliska, kielec ka i siedlecka. Najszybciej w tej grupie w zrastała liczba ludności guberni radomskiej. Średnioroczne tempo w zrostu wynosiło tu 1,9% i było równe odpowiedniemu wskaźnikowi dla całego Królestwa, a względny przyrost — 130,4%. Gubernia kaliska i kielecka m iały w badanym okresie podobny przyrost względny: pierwsza 119,1%, druga zaś 121,5% przy jednakowym tempie średniorocznym 1,8%.
T a b . 3. Z m ia n y w ro z m ie sz c z e n iu lu d n o śc i K ró le st w a P o ls k ie g o w la ta c h 1 8 6 7 — '1 9 1 2 C h a n g e s in th e p o p u la ti o n d is tr ib u ti o n in th e Polish K in gd om in th e y e a rs 1867 — 1 9 1 2
K s z ta łto w a n ie się o g ó ln ej liczby lu d n o śc i g u b e rn i lu b e lsk ie j... 1 7 3
oJ G w cd r*H £ <u c CO £ o0 to (H § © 1 s W £ ' O ■2 CD d s **0 o b-d o 3 N CO CO CS iA cJN o •«*» £ 0 V-1 3 •M CO o 'O (H tsl 1 9 1 2 g ę st o ść p ro c e n t z a lu d n ie n ia lu d n o ś c i o s ./ k m 2 K ró le s tw o H B o e o t ' O - ^ o N ° - ° l ’I ° i '’l ^ § 00 O. lo-o" t> e<T ^ T-t tjJ" t-T i« - - io ©"rH CO C- {SJ
oo eo ca eo n a o^ cq to cd co »-T tj!" tjT i-T io" es es H O OK O M t - t o t o i o i r i 10 2, 5 100 ,00 R o k 1 8 92 g ę st o ść p ro c e n t z a lu d n ie n ia lu d n o ś c i o s ./ k m 2 K ró le s tw a c O r t c o n t - H o o ^ c o ’“1. ° „ ^ "“ t °0 ’" l CO aT oo" w" «3 co co ed oo" co of c~^ io_ -ęp eo io oo i> co »-T co o" os od o od o ' t> t'c 0 in 0 1 l0 (0 l0 rł< 0 69,2 1 0 0 ,0 0 CO 0 0 to S ) & W> o c 0 ) k 3 '2 -° 3 £ ^ W) N c o M Tf (O O) Tf O Tf ^ <D O l o e s i o o i H t 'f o o o i M o oo" h co" r-T «d oo" 00" 0000"
C0K N OD (p lO_ IC N W cs~ <£T cT "-T o ' 0 LO~ o~ of lO ^ rtP O ło ^ T fcO T fio 44,8
69 ,20 P o - P ro c e n t w ie rz c h n ia p o w ie rz c h n i w k m 2 K ró le s tw a m N M O t - c s i o i o t o t - c& eq 10 co © es^oo c- cd « 00" 01 c-' of »-T 03" od 00^ ao 05 01 co es^ co es i/d of oo" --T oo" 10 co" es" r-T od t> t-c o c o o T ł< o e sio c o c o o o a io c o ^ c o c o io io H O B O N O l M ^ N h 12 7 32 0, 9 10 0,00 G u b e rn ia K a li s k a K ie le c k a L u b e ls k a Ł o m ż y ń s k a P io tr k o w s k a P ło c k a R a d o m s k a S ie d le c k a S u w a ls k a W a rs z a w s k a K ró le s tw o
174 T a d e u s z M a z u r
Rozwój demograficzny guberni płockiej i łomżyńskiej miał charakter umiarkowany. Ludność guberni płockiej wzrosła o 84,9%, przy tempie średniorocznym 1,4%, a łomżyńskiej o 63,0%, przy tempie średniorocz nym 1,1%.
Najniższe tempo wzrostu liczby ludności w latach 1867— 1912 odnoto wane zostało w guberni suwalskiej, możemy je uznać za powolne. Śred nioroczne tempo wynosiło 0,6%, a względny przyrost w całym okre sie 27,6%.
Ogólnie ocenić należy, że szczególnie dużą dynam ikę rozwojową liczby ludności wykazywały uprzemysłowione regiony leżące na zachód od Wisły. G ubernie prawobrzeżne m iały najniższe wskaźniki wzrostu. W yjątek sta nowiła jedynie gubernia lubelska. W związku z niedorozwojem przemysłu wskazywałoby to na jej niedoludnienie w stosunku do innych części Kró lestwa Polskiego. Wskaźnikiem, który by pozwolił ocenić ten fakt, jest gęstość zaludnienia. Odpowiednie dane zostały zestawione w tabeli 3. Wy nika z nich, że wskaźnik ten w całym okresie kształtow ał się poniżej prze ciętnego dla całego Królestwa. Większą gęstość m iały nie tylko gubernie uprzemysłowione, ale również niektóre rolnicze. W r. 1867 gubernia lubel ska była pod tym względem na ósmym miejscu w Królestwie. Niższą gę stość zaludnienia m iały jedynie gubernie suwalska i łomżyńska. W r. 1912 gubernia lubelska zajmowała już piąte miejsce w Królestwie pod wzglę dem zaludnienia. Trzeba tu jednak podkreślić, że Lubelszczyzna posiada ła gleby o wysokiej jakości.
Dla lepszego scharakteryzow ania tego problem u warto posłużyć się wskaźnikiem skonstruowanym przez H. Maruszczaka, nazwanym przez niego „potencjałem dem ograficznym ”.21 W yraża on w procentach stosu nek średniej gęstości zaludnienia części badanego terytorium (Ln) do gę stości zaludnienia całego obszaru (L)
Ln
W = 100
L
Wskaźnik ten dla poszczególnych guberni zestawiony został w tabeli 4. Jak wynika z danych tej tabeli, przez cały badany okres „potencjał de m ograficzny” guberni lubelskiej utrzym yw ał się poniżej 100%.
Wskaźnik gęstości zaludnienia może określić tylko w bardzo ogólnym stopniu możliwości wzrostu liczby ludności na danym terenie. Dokładniej sze wyznaczenie byłoby możliwe poprzez ustalenie optimum gęstości za ludnienia w konkretnych w arunkach społeczno-ekonomicznych. Jest to jednak zadanie trudne, gdyż wymaga specjalnych badań, a uzyskanie
da-21 H . M a r u s z c z a k : Z m ia n y z a lu d n ie n ia w o je w ó d z tw a lu b e ls k ie g o w la ta ch 1822— 1946, „ A n n . U n iv . M a r ia e C u r ie - S k ło d o w s k a ”, 1949, s. 100— 105.
K s z ta łto w a n ie się o g ó ln ej liczb y lu d n o śc i g u b e rn i lu b elsk iej... 175
T ab . 4. P o te n c ja ł z a lu d n ie n ia g u b e rn i K ró le s tw a P o lsk ieg o w la ta c h 1867— 1912 P o p u la tio n d e n sity p o te n tia l of th e p ro v in c e s in th e P o lish K in g d o m in th e y e a rs
1867— 1912 G u b e rn ia Rok 1867 1892 1912 K a lis k a 117,9 110,8 113,0 K ie le c k a 104,2 103,3 100,5 L u b e ls k a 87,5 91,6 91,5 Ł o m ż y ń sk a 84,4 73,3 60,1 P io trk o w s k a 115,2 142,1 175,7 P ło c k a 90,4 83,1 72,9 R a d o m sk a 90,4 91,2 79,6 S ie d le c k a 78,6 72,7 64,3 S u w a ls k a 90,8 58,8 50,7 W a rs z a w s k a 132,8 144,5 148,5 Ź r ó d ł o : O b lic z e n ia n a p o d s ta w ie d a n y c h ta b e li 3.
nych dla omawianego okresu nie jest możliwe. Ponieważ jednak większość ludności guberni Królestwa, poza warszawską i piotrkowską, utrzym y wała się z rolnictwa, można posłużyć się ustaleniem R. Chomać, która w y dzieliła mniej lub bardziej „przeludnione” tereny, opierając się na wskaź niku przeciętnego „czystego” dochodu na jedną osobę żyjącą z rolnictw a.22 Dochodem „czystym”, według nauki rosyjskiej, jest zysk osiągnięty z pro dukcji roślinnej, po potrąceniu wydatków związanych z uprawą. Wskaź nik ten przedstawiał się około 1900 roku następująco (z pewnością nie jest on obliczony dokładnie, ale oddaje dobrze zróżnicowanie terytorialne):
G u b e rn ia D ochód czysty w ru b la c h w a rs z a w s k a 39,8 lu b e ls k a 39,5 p ło ck a 34,0 ra d o m s k a 32,9 p io trk o w s k a 32,7 sie d le c k a 26,4 ło m ż y ń sk a 26,2 k ie le c k a 24,5 s u w a ls k a 20,3 k a lis k a 20,3
Jak wynika z powyższych danych,23 gubernie: warszawska i lubelska charakteryzow ały się najwyższym poziomem warunków bytowych lud ności rolniczej. Najniższe wskaźniki miały gubernie: kaliska, suwalska,
22 C h o m a ć: op. cit., s. 45. 23 Ib id ., s. 45.
176 T a d e u s z M a z u r
kielecka, łomżyńska i siedlecka. Wiązało się to między innymi z dużym rozdrobnieniem gospodarstw i słabymi glebami w tych guberniach.
Istotny wpływ na kształtow anie się tak wysokiego tem pa rozwoju de mograficznego guberni lubelskiej w porów naniu z całym Królestwem Pol skim w yw arły właściwości naturalne tego obszaru. Zasadnicze znaczenie miał wpływ gleb, o czym świadczy większe skupianie się ludności na ob szarach lessowych.24 Nie było to jednak regułą, gdyż na przykład powiat tomaszowski m iał gleby dobre, a liczba ludności w zrastała w nim w tem pie wolniejszym, aniżeli w całej guberni.
Czynnikiem sprzyjającym szybkiemu wzrostowi ludności Lubelszczy zny, podobnie zresztą, jak i całego K rólestwa, były niewątpliwie przem ia ny w rolnictwie, które zapoczątkowała reform a uwłaszczeniowa. Znacze nie tej reform y dla wzmożenia przem ian demograficznych podkreślało wielu badaczy.25 W m odernizujących się społeczeństwach właściciele go spodarstw rolnych muszą mieć zapewnione prawo decydowania w spra wach użytkowania ziemi. Tylko w takim przypadku rolnicy podejm ują inw estycje w swoich gospodarstwach w celu zintensyfikowania produkcji. Do tego bowiem muszą mieć gwarancję, że są pełnoprawnym i właścicie lami ziemi i że efekty ekonomiczne z inw estycji w rolnictwie będą nale żały do nich.26
Skutki uwłaszczenia w Lubelskiem były na pewno bardziej doniosłe, niż w wielu innych guberniach Królestwa, bo miało ono typowo rolnicza stru k tu rę. Wskazać należy przede wszystkim na znaczny wzrost obszaru ziemi chłopskiej po wydaniu ukazu uwłaszczeniowego. Dzięki parcelacji m ajątków prowadzonej przez ziemiaństwo własność chłopska wzrosła z 37,7% ogólnej powierzchni gruntów ornych w r. 1864 do 47,6% w r. 1894 i 52,7% w r. 1904.27 Nie bez znaczenia był też fakt, że reform a uwłaszcze niowa stworzyła dogodniejsze w arunki do dzielenia gospodarstw. Istniały co praw da w tym względzie pewne ograniczenia (gospodarstwa powstałe z podziału nie mogły być mniejsze niż 6 mórg), ale były one w praktyce często omijane. W w yniku tego procesu, a także parcelacji wielkiej w łas ności, liczba gospodarstw chłopskich wzrosła w guberni lubelskiej z 71 407 w r. 1870 do 118 936 w r. 1904, co daje wzrost o 66,6%. Tymczasem w ca łym K rólestw ie w zrost ten wyniósł tylko 31,3%, a więc był ponad dw u krotnie mniejszy.28
M M a r u s z c z a k : op. cit., s. 100.
28 M ię d z y in n y m i: K r z y ż a n o w s k i : op. cit., s. 27, M a r u s z c z a k : op. cit., s. 79, G i e y s z t o r o w a : B a d a n ia n a d h isto rią ..., s. 549.
86 W . B e e r s: R o z w ó j s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y , a s to s u n k i z ie m ia — c z ło w ie k , „ R o c z n ik i S o cjo lo g ii W si” * 1969, T . IX , s. 89.
37 C h o m a ć : op. cit., s. 61, K i e r e k : R o z w ó j k a p ita liz m u ..., s. 76. 28 S to s u n k i r o ln ic z e K r ó le s tw a ..., s. 72.
K s z ta łto w a n ie się o g ó ln ej liczb y lu d n o śc i g u b e rn i lu b e lsk ie j.., 177
Te fakty mogą między innymi tłumaczyć wystąpienie w guberni lu belskiej, mimo braku większego przemysłu, dodatniego salda migracji. Z drugiej strony, taki wzrost liczby gospodarstw świadczył o nacisku de mograficznym na stru k tu rę agrarną w tym regionie. Nacisk ten w guberni lubelskiej, przy dużym odsetku ludności rolniczej i migracji z zewnątrz, nie znajdującej zatrudnienia w przemyśle, musiał być silniejszy niż w po zostałych guberniach Królestwa Polskiego.
Niekorzystne zmiany w strukturze gospodarstw chłopskich, jakie ob serw ujem y w badanym okresie, były także powodowane przede wszyst kim przyrostem ludości. Zależność między wzrostem liczby ludności, a roz drabnianiem gruntów omówił W. Styś.29 Podkreślił on, że przyrost lud ności musiał prowadzić do wzrostu liczby rodzin, a to z kolei, przy braku wolnej ziemi, do spadku przeciętnej wielkości gospodarstwa. Głód ziemi odczuwany przez drobnego rolnika prowadził również do parcelacji w iel kiej własności. Proces ten przyspieszyły trudności związane z przejściem z pańszczyzny na system kapitalistyczny, a także konkurencyjność ame rykańskiego zboża na rynkach europejskich, co zmniejszyło znacznie ren towność folwarków.30
W badanym okresie wzrosła w guberni powierzchnia gruntów w yko rzystyw anych rolniczo (z 32,8% ogólnej powierzchni guberni w r. 1864 do 71,2% w r. 1909).31 Wzrost ten następował kosztem zmniejszania się powierzchni lasów i nieużytków. Poza tym ulegała zmianie proporcja mię dzy gruntam i ornymi, a stałym i użytkam i zielonymi na korzyść tych pierwszych. Również i w tym przypadku widać wpływ presji dem ogra ficznej. Świadczy o tym fakt, że silny przyrost ludności w dużym stop niu obserwowany był na obszarach, na których nastąpiło znaczniejsze zmniejszenie się powierzchni lasów (np. w powiecie lubartowskim).32
W wieku XIX .następował stopniowy wzrost produkcji zbożowej dzięki wprowadzeniu nowych odmian, postępowi techniki rolnej, mechanizacji i płodozmianowi (na początku XX wieku trójpolówka była w guberni lu belskiej już właściwie przeżytkiem). Duże znaczenie miało rozpowszech nienie się nowych upraw, takich jak: ziemniaki, burak cukrowy, seradela i łubin. Szczególnie podkreślić należy rozszerzenie się podstawy wyży wienia o wysoko wydajne i łatwe w uprawie ziemniaki.88 Ich produkcja dopiero w drugiej połowie XIX wieku osiągnęła taki poziom, że w y star
29 W. S t y ś : W s p ó łza le żn o ść r o z w o ju r o d z in y c h ło p s k ie j i je j g o sp o d a r stw a , W ro c ła w 1959, s. 34. 30 Ib id ., s. 515— 517. 31 K i e r e k : R o z w ó j k a p ita liz m u ..., s. 193. 32 M a r u s z c z a k : op. cit., s. 82. 33 G i e y s z t o r o w a : B a d a n ia n a d h isto rią ..., s. 549.
178 T a d e u s z M a z u r
czała na cele konsum pcyjne.34 Pozwoliło to usunąć widmo głodu, który w poprzednim okresie często był przyczyną wysokiej umieralności, prze wyższającej naw et poziom urodzeń. Likwidacja głodu była również czyn nikiem przeciwdziałającym rozwojowi epidemii.
Dzięki przemianom w rolnictwie produkcja tej gałęzi nie tylko dorów nywała rozwojowi ludności, ale go przewyższała. Jeżeli dla przykładu pro dukcja zbóż na jednego mieszkańca K rólestw a Polskiego wynosiła w la tach 60-tych 300 kg, to bezpośrednio przed I wojną światową zwiększyła się do 330 kg. Jeszcze szybciej wzrosła produkcja ziemniaków w przeli czeniu na 1 mieszkańca. W latach 60-tych XIX wieku wynosiła ona 300 kg, a pod koniec badanego okresu wzrosła do około 640 kg na 1 mieszkańca.35 Produkcja roślinna wzrosła w guberni lubelskiej w latach objętych badaniem o 161,7%, przy czym najwyższy wzrost wykazywały zbiory ziemniaków (283,6%). W latach 60-tych produkcja czterech zbóż na jedne go mieszkańca wynosiła około 395 kg, a przed I wojną światową 405 kg, produkcja ziemniaków (w przeliczeniu na zboże) odpowiednio 91 i 146 kg.36 Wskaźniki te nie oznaczają jednak, by w każdej dziedzinie wzrost produkcji rolnej nadążał za wzrostem demograficznym. W ystępowały nie jednokrotnie braki, a konsumpcja szerokich mas ludności stała w całym Królestwie Polskim na niższym poziomie niż w większości państw euro pejskich.37 Szczególnie rodziny chłopskie dokonywały oszczędności przez okresowTe, w ydatne ograniczenie konsumpcji, czasami nawet poniżej nie zbędnego m inim um .38
W miastach guberni nie zaszły w owym czasie bardziej istotne zmiany, mimo iż był to okres rewolucji przemysłowej w Królestwie Polskim. Prze mysł rozwijał się bardzo słabo, podobnie zresztą jak we wszystkich gu berniach leżących po praw ej stronie Wisły. W guberni lubelskiej przew a żał przem ysł drobny, przetw arzający produkty rolne lub w ytw arzający dla rolnictwa. W r. 1896 było tu w sumie 1649 różnego rodzaju zakładów i fabryk. O ich wielkości świadczy chociażby fakt, że zatrudniały łącznie 8165 osób. Na jeden zakład przypadało więc przeciętnie około 5 robot ników.39 34 T . S o b c z a k : P r z e ło m w k o n s u m p c ji s p o ż y w c z e j w K r ó le s tw ie P o lsk im w X I X w ie k u , W ro c ła w 1968, s. 61— 62. 35 B. B a r a n o w s k i : K s z ta łto w a n ie się p r o d u k c ji ro ln e j w d o b ie r o z w o jy s to s u n k ó w k a p ita lis ty c z n y c h w r o ln ic tw ie (1795— 1939), „ S tu d ia z D z ie jó w G o sp o d a r s tw a W ie js k ie g o ” , 1966, Т. V III, s. 20— 23.
36 K i e r e k : R o z w ó j k a p ita liz m u ..., s. 212. O b lic z e n ia w ła sn e . 37 B a r a n o w s k i : op. cit., s. 22—23.
38 D. M a r k o w s k a : R o d z in a w ś r o d o w is k u w ie js k im . S tu d i u m w s i p o d h a la ń s k ie j, W ro c ła w 1964, s. 44.
39 H . R a d z i s z e w s k a : Z a r y s r o z w o ju p r z e m y s łu w K r ó le s tw ie P o ls k im , [w:J W n a s z y c h sp r a w a c h , Т . II, b .m .w . 1900, s. 391.
K s z ta łto w a n ie się o g ó ln ej liczby lu d n o śc i g u b e rn i lu b elsk iej... 179
Jedynym większym ośrodkiem przemysłowym był sam Lublin, po zostawał jednak daleko w tyle za innymi dużymi miastami Królestwa tak pod względem liczby zakładów, jak i zatrudnionych w nich robotników. Jeszcze gorzej wypadało porównanie przem ysłu całej guberni z przem y słem Królestwa. Coraz większy odsetek ludności Królestwa Polskiego utrzym yw ał się z pracy w przemyśle. W omawianym okresie w guberni lubelskiej takiej ludności było nie więcej niż 5%.40
Słaby rozwój przem ysłu był głównym czynnikiem powodującym, że ludność miejska guberni w zrastała w drugiej połowie XIX wieku i na po czątku XX w tem pie niewiele szybszym niż ludność wsi i osad. Miasta liczyły w 1872 r. 92,6 tys. osób, z tego na Lublin przypadało 28,9 tys., natom iast na pozostałe 63,7 tys. W r. 1912 ludność miejska osiągnęła liczbę 220,0 tys., z tego Lublin 76,9 tys. mieszkańców, reszta miast zaś 143,1 tys. Stosunkowy przyrost liczby tej ludności wyniósł w latach 1872—1912 — 137,6% (średnioroczne tempo wzrostu 2,2%), w Lublinie — 166,1% (śred nioroczne tempo 2,5%), w innych miastach — 124,6% (średnioroczne tem po wzrostu 2,2%). Liczba ludności wsi i osad wzrosła w tym czasie z 646,4 tys. do 1 433,5 tys., czyli o 121,8%, przy średniorocznym tempie w zrostu 2,0%.41 Z powyższych rozważań wynika, że zmiany zachodzące w gospodarce były jedną z podstawowych przyczyn przem ian w sferze procesów demograficznych oraz że występowała również istotna zależność odwrotna.
Czynnikiem, który powodował napływ ludności do guberni lubelskiej, była sytuacja polityczna całego Królestwa Polskiego, rusyfikacja adm i nistracji, sądownictwa, szkolnictwa i innych dziedzin, prowadzona ze szczególnym nasileniem po upadku powstania styczniowego. Spowodowa ło to napływ ludności rosyjskiej, spełniającej funkcje adm inistracyjno- -policyjne. Rząd carski starał się również wpłynąć na postawy prokrea cyjne tej grupy ludności. Służył tem u dodatek do pensji na wychowanie dzieci, wypłacany osobom wyznania prawosławnego, pozostającym na służbie rządowej w K rólestw ie.42 Duży udział w tej grupie miało wojsko (w 1872 roku wojskowi i ich rodziny stanowili 1,7% ludności guberni, w 1882 — 2,1%, w 1892 — 1,3%). Liczba tej ludności była ściśle uzależ niona od aktualnego stanu bezpieczeństwa.43
40 Z. M a z u r e k : P r z e m ia n y e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n e w g u b e r n i lu b e ls k ie j po u w ła s z c z e n iu . „ A n n . U n iv . M a r ia e C u rie - S k ło d o w s k a ” , se c tio F, 1960, s. 72.
41 O b zo r L u b lin s k o j g u b ie rn ii... (n a la ta 1972, 1912). O b lic z e n ia w ła s n e .
42 J . K o ń c z y ń s k i : L u d n o ś ć W a r s z a w y . S tu d iu m s ta ty s ty c z n u e 1877— 1911, W a rs z a w a 1913, s. 51.
43 K o p r u k o w n i a k : W o k re s ie k s z ta łto w a n ia się k a p ita liz m u ..., s. 649— 650, H . W i e r c i e ń s k i : O pis s t a ty s t y c z n y g u b e r n i lu b e ls k ie j, W a rs z a w a 1901, s. 111.
180 T a d e u s z M a z u r
Bezpośredni wpływ na zwiększanie się przyrostu naturalnego guberni wywierało przenikanie, chociaż powolne, osiągnięć medycyny, głównie do tyczących zapobiegania wysokiej umieralności niemowląt i kobiet przy po łogach, oraz chorób epidemicznych (głównie ospy, a także cholery, której epidemie zdarzały się jednak nadal w badanym okresie, chociaż ich skutki nie były już tak duże, jak poprzednie). W latach 1867— 1912 liczba zgo nów nie przekraczała liczby urodzeń. Do spadku umieralności przyczy niła się pewna popraw a stanu sanitarnego osiedli miejskich oraz polepsze nie warunków mieszkaniowych na wsi, gdzie budowano już wyższe domy. z większą liczbą izb i oknami dającymi się otw ierać.44
Należy tu podkreślić, że od drugiej połowy XIX wieku zaczął nastę pować proces rozszerzania się kontaktów wsi z miastem. Za datę przeło mową w tym względzie uważa się rok 1864 (uwłaszczenie chłopów). Sa mowystarczalność ekonomiczna wsi załamała się, chłopi musieli wejść w sferę gospodarki towarowej, chociażby ze względu na konieczność opła cania podatków. Tym samym kontakty wsi z m iastem stały się bardziej masowe i systematyczne. Oczywiście proces zapoznawania się z ludnością m iejską był długotrw ały i wiązał się nie tylko z czynnikami ekonomicz nymi.45
K ontakty wsi z miastem nie w płynęły na to, co nazywamy obecnie „planowaniem rodziny”, mimo rozwoju wiedzy medycznej i stopniowego rozpowszechnienia się niektórych środków zapobiegania ciąży. Zjawisko ograniczenia liczby dzieci w rodzinie obserwowane było w badanym okre sie jedynie wśród wyższych i średnich w arstw społeczeństwa.46
Na kształtow anie się przyrostu naturalnego oddziaływała korzystnie także względnie ustabilizowana sytuacja polityczna, jaka w ytw orzyła się w K rólestwie Polskim po pow staniu styczniowym (jej zachwianie się na początku XX wieku natychm iast przyniosło osłabienie tem pa wzrostu liczby ludności), oraz nieznaczna em igracja, zwłaszcza w XIX wieku, któ ra powoduje odpływ przede wszystkim osobników młodych, co jest b ar dzo istotne z p u n k tu widzenia kształtow ania się procesów demograficz nych.
44 K . G r o n i o w s k i: U w ła s z c z e n ie c h ło p ó w w P o lsce. G e n e za — re a liza c ja — s k u t k i, W a rs z a w a 1976, s. 317.
45 K . C i u p a k : K u ltu r a re lig ijn a w s i. S z k ic e so c jo lo g ic zn e , W a rs z a w a 1961, s. 35— 36.
46 B. Ł o b o d z i ń s k a : N ie k tó r e p r o b le m y a n a liz y in s ty t u c ji m a łż e ń s tw a w P o lsce, „ S tu d ia S o c jo lo g ic z n e ” , 1968, n r 1, s. 191.
Т ем п р о ста ч и с л е н н о с ти населени я... 181 Р Е З Ю М Е П ер и о д вто р о й п о л о в и н ы X IX в е к а и н а ч а л а X X в К о р о л е в с т в е П о л ь с к о м х а р а к т е р и з о в а л с я д и н а м и к о й р о ста ч и с л е н н о с т и н а с е л е н и я , к о т о р а я б ы л а в ы з в а н а п о с т о я н н ы м с н и ж е н и е м с м ер тн о сти („м о д ер н и зац и я см ер тн о сти ”). С а м ы е в ы с о к и е п о к а з а т е л и д е м о гр а ф и ч е с к о го р о с т а о т м е ч а л и с ь в п р о м ы ш л е н н о р а з в и т ы х г у б е р н и я х — П е тр к о в с к о й и В ар ш а в с к о й . С р а зу ж е з а н и м и ш л а Л ю б л и н с к а я г у б е р н и я , х о зя й с т в о к о то р о й н осило и с к л ю ч и т е л ь н о а г р а р н ы й х а р а к тер . Т ем п р о ста ч и с л е н н о с т и н а с е л е н и я в этой гу б е р н и и в 1867— 1912 гг. б ы л в ы з в а н в ы с о к и м е с т е с т в е н н ы м приростом . С л ед у ет, о д н ак о , п о р ч е р к н у т ь , что п о ч ти 27% р е а л ь н о г о п р и р о ста с о с т а в л я л о зд есь п о л о ж и т е л ь н о е са л ь д о м и г р а ции. Э то м огло бы у к а з ы в а т ь н а н е к о т о р ы й н е д о с та то к н а с е л е н и я в Л ю б л и н ско й гу б е р н и и по ср а в н е н и ю с д р у ги м и ч а с т я м и К о р о л е в с т в а П о л ьск о го , что п о д т в е р ж д а е т с я и п о к а з а т е л е м гу с т о ты з а с е л е н и я этого р еги о н а. Ф а к т о р а м и , к о т о р ы е сп о со б ств о вал и б ы стром у р о сту н а с е л е н и я Л ю б л и н щ и - ны , б ы л и х о з я й с т в е н н ы е и зм е н е н и я , особенно и зм е н е н и я в с е л ь с к о м х о зя й с т в е , в ы з в а н н ы е к р е с т ь я н с к о й р е ф о р м о й , а т а к ж е е с т е с т в е н н ы е у с л о в и я этого р е г и о н а. С д р у го й сто р о н ы , п е р е м е н ы в с ф е р е д е м о г р а ф и ч е с к и х п р о ц ессо в с т а л и о д ной и з п р и ч и н т е х и зм ен ен и й , к о т о р ы е п р о и с х о д и л и в это в р е м я в с е л ь с к о м х о зя й ств е. S U M M A R Y T h e p e rio d o f th e seco n d h a lf of th e n in e te e n th c e n tu r y a n d th e b e g in n in g of th e tw e n ti e th c e n tu r y w a s c h a r a c te r iz e d b y h ig h d y n a m ic s of th e p o p u la tio n g r o w th in th e P o lis h K in g d o m , c a u s e d la r g e ly b y th e d e c re a s e in m o r ta lity r a t e (th e so- -c a lle d „ m o r ta lity m o d e r n iz a tio n ” ). T h e h ig h e s t in d ic e s of d e m o g ra p h ic g ro w th w e re a c h ie v e d in th e in d u s tria liz e d p ro v in c e s of P io tr k ó w a n d W a rs a w . R ig h t b e h in d th e m th e r e w a s th e L u b lin p ro v in c e w h o se ec o n o m y h a d a p r in c ip a lly a g r i c u lt u r a l c h a r a c te r . T h e h ig h r a t e o f th e p o p u la tio n g ro w th in th e p ro v in c e th r o u g h o u t th e p e rio d e x a m in e d , t h a t is, in 1867— 1912, w a s c a u s e d b y th e h ig h n a t u r a l g ro w th of th e p o p u la tio n . O n e s h o u ld a lso e m p h a s iz e th e f a c t t h a t a lm o s t 27% o f r e a l g ro w th w a s c a u se d b y th e s u r p lu s b a la n c e of m ig ra tio n . I t w o u ld im p ly so m e p o p u la tio n d e fic it in th e L u b lin p ro v in c e in r e la tio n to o th e r re g io n s of th e P o lis h K in g d o m . T h is is c o n firm e d b y th e le v e l of th e p o p u la tio n d e n s ity in d e x .
T h e fa c to rs c o n tr ib u tin g to th e q u ic k p o p u la tio n g ro w th in th e L u b lin re g io n in c lu d e d eco n o m ic tr a n s f o r m a tio n s , e s p e c ia lly th e c h a n g e s in a g r ic u ltu r e b e g u n w ith th e e n f r a n c h is e m e n t of p e a s a n ts , a n d th e n a t u r a l c o n d itio n s of th e re g io n . O n th e o th e r h a n d , th e tr a n s f o r m a tio n s in th e d o m a in o f d e m o g ra p h ic p ro c e s se s w e re o n e of th e c a u se s of c h a n g e s ta k in g p la c e in th e a g r ic u ltu r e of t h a t p e rio d .
