Studya nad organizacyą własności ziemskiej w Bretanii w XVII w.

(1)

(2)

STUDYA NAD ORGANIZACYĄ

WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ W BRETANII

W XVII W .

i ,

D o t y c h c z a s o w e b a d a n ia n ad r o z k ła d e m w ła s n o ś c i z ie m s k ie j w e F r a n c y i. A v e u i te r r ie r . „E tat d e s d o m a in e s e t d r o its d o m a n ia u x du R o i“ . D o k u m e n ty z a r ch i

w ó w d e p a r ta m e n ta ln y c h . M iary p o w ie r z c h n i w B r e ta n ii.

D la historyi agrarnej każdego naro du w jakim kolw iek bądź czasie najbardziej podstaw ow ą i najważniejszą je st kw estya rozkładu i organizacyi w łasności ziemskiej. Badania z tego zakresu nie mogą być nigdy w yczerpującem i, jeżeli ograniczają się do samego kon statow ania istnienia pew nych form własności ziemskiej, a nie sta rają się wyjaśnić ilościow ego stosunku tych różnych form w po szczególnych częściach badanego terytoryum . Dość często brak odpow iednich źródeł zmusza do poprzestania na ogólnej charakte rystyce panujących stosunków; mówi się w tedy, iż jed n e formy są niemal pow szechne, inne rzadsze, inne wreszcie zgoła w yjątkowe. W innych znow u w ypadkach, niekiedy naw et w zakresie epok dość odległych, doszłe do nas źródła pozw alają na mniej lub w ię cej dokładne odpow iedzi cyfrowe. W takich w ypadkach zastoso wanie m etody statystycznej je st rzeczą nieodzowną; jedynie bo wiem na tej drodze dojść możemy do możliwie .w yczerpującego zbadania dziejów rozkładu i organizacyi własności ziemskiej.

Statystyczne badania nad rozkładem w łasności ziemskiej w przeszłości są być może we F rancyi bardziej posunięte aniżeli

W p r a c y n in ie js z e j u ż y w a n e b ę d ą n a s t ę p u j ą c e s k r ó c e n ia : A .N . P . = A r  c h iw a N a r o d o w e w P a r y ż u , s e r y a Р.; В . N . f. f r .= B ib li o t e k a N a r o d o w a w P a  ry żu , fo n d fran çais.

(3)

6 8 S T U D Y A NA D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

w innych krajach. Pracują nad tym przedm iotem zarów no uczeni francuscy jak i obcy. Największe zasługi n a tem polu położył nie w ątpliw ie rosyjski uczony Luczycki, który już od lat kilkunastu prow adzi swoje badania nad w łasnością ziemską w przededniu Wielkiej Rewolucyi. Badania te oparte są przedew szystkiem na tak zwanych rôles de vingtièm es, czyli spisach osób, zobow iąza nych do płacenia ustanow ionego w 1749 r. 5% podatku dochodo wego. Luczycki opublikow ał szereg mniejszych i większych prac rosyjskich i francuskich z tego z a k re su 1); największa z nich za w iera dane, odnoszące się głównie do prow incyi Limousin, choć co do niektórych kw estyi znajdujem y tam dane, odnoszące się i do innych prow incyi F rancyi. G łów ną zasługą badań Luczyckiego je st w yjaśnienie udziału włościan we w łasności ziemskiej; podana przez niego statystyka udow odniła całą fantastyczność daw niej szych obliczeń Boiteau, T ain e’a, K arejew a, S ybla i C h am piona2). Daleko skromniejsze co do sw ych rozm iarów są analogiczne po szukiw ania uczonych francuskich; niektóre z nich w yprzedzają chro nologicznie poszukiw ania Luczyckiego. Najbardziej zasłużyli się tu Bloch, Gimel, Marion, P atoz i Sée. W szystkie te prace, opiera jąc się przedewszystkiem na rôles de vingtièm es, odnoszą się do drugiej połowy XVIII w .3).

Zupełnie inny charakter posiadają prace, poświęcone czasom wcześniejszym. P raw ie w każdem ogólniejszem dziele, poświęco- nem historyi klas rolniczych, jak również i w rozpraw ach, poświę conych specyalnie historyi własności, (wymienić tu należy prace C harlem agne’a, F lour de Saint-G enis, G u y o t’a, Rameau) można zna- leść ustępy, odnoszące się do kw estyi rozkładu własności. Zaw ie rają one jednak tylko mniej lub więcej pow ierzchowne, ogólne charakterystyki, natom iast zupełny brak badań statystycznych, wy jaśniających rozwój rozkładu w łasności ziemskiej przed połow ą XVIII w.; wymienieni wyżej badacze eon aj wyżej podaw ali luźne cyfry, mające charakter prz}ikładów, których za dane statystyczne w gruncie rzeczy uw ażać nie można. P rzed połow ą XVIII w. nie posiadam y w praw dzie tak cennego źródła jak wymienione rôles

1) N ie b ę d z ie m y p o w ta r z a li p r z y t o c z o n e j n a in n e m m ie js c u , o d n o s z ą c e j s i ę tu b ib lio g r a fii; p atrz „ E k o n o m is ta “ r. 1911 z e s z . IV , str . 43 i 49 — 51.

2) D a r m stä d te r P a u l: „ Ü b e r d ie V e r t e ilu n g d e s G r u n d e ig e n tu m s in F r a n k r e ic h v o r 1789“ f S o n d e r a b d r u c k a u s d e r F e s t g a b e C. T h . v o n H e ig e l M ü n ch en 1903) str . 480.

3) Odnosi się tu ró w n ie ż wspomniana w y ż e j praca Darm städtera; nie

(4)

de vingtièmes; posiadam y jednakże inne rodzaje źródeł, umożliwia jące dość rozległe badania statystyczne. Mamy tu n a myśli prze-

dewszystkiem t. zw. aveux i terriers, które są jednym z najw aż niejszych źródeł dla poznania dziejów ludności wiejskiej w osta tnich wiekach ancien regim e’u. Musimy im więc n a tem miejscu choć kilka słów poświęcić.

Zarów no aveux jak i terriers są jaknajściślej związane z ustro jem feodalnym i odnoszą się jedynie do ziemi, ujętej w ram y tej organizacyi; o posiadłościach allodyalnych znajdujem y w nich je dynie fragm entaryczne wiadomości. Zasadniczym i powszechnym obowiązkiem wassali zarów no szlacheckich ja k i nieszlacheckich było składanie aveu, czyli opisu posiadłości i ciążących na niej obo wiązków i powinności feodalnych. Zbiory praw prow incyonalnych (t. zw. Coutumes) podają przepisy, norm ujące składanie tych aveux; w szczegółach istnieją tu między pojedynczemi prowincyami Fran- cyi większe lub mniejsze różnice; w ogólnych jedn ak zarysach spraw a przedstaw ia się w sposób mniej więcej jednakow y. O gra niczymy się tu do podania paru przepisów , odnoszących się do Bretanii *), ponieważ tą właśnie prow incyą mamy zam iar bliżej się zająć.

Podług praw , obow iązujących w tej prowincyi, każdy w assal zobowiązany był złożyć swojemu seigneurow i aveu w ciągu roku, licząc od dnia objęcia w posiadanie danego fiefu , jeżeli chodziło o posiadłość, do której było przyw iązane praw o juryzdykcyi,—w zglę dnie w przeciągu sześciu miesięcy, jeżeli chodziło o posiadłość bez praw a juryzdykcyi; pow inno ono było być składane przed no- taryuszem , koszta ponosił zeznający. A veu miało zaw ierać opis posiadłości i przyw iązanych do niej praw ; należało nadto podać, w jaki sposób dana posiadłość, względnie poszczególne jej części, zostały nabyte; a wreszcie wyliczyć obowiązki i powinności, do których z rac5d tej posiadłości zeznający był obowiązany. S eigneu

w przeciągu lat trzydziestu miał praw o ganienia („blam er ou re procher par im punissem ent“) złożonych mu aveux; gdy w assal

spra-‘) B r e ta n ia p o s ia d a t r z y z b io r y p r a w ; n a js ta r s z y z X I V w ., („ L a t r è s a n c ie n n e c o u tu m e d e B r e t a g n e “) d r u g i z 1539 r. („ C o u tu m e s g é n é r a l e s d e s p a y s e t d u c h é d e B r e t a g n e “), tr z e c i z 1580 („ C o u tu m e s g é n é r a l e s e tc . n o u v e l le m e n t r e f o r m é e s “); o p u b lik o w a n e są o n e w w y d a w n ic t w e : „ C h a rle s A . B o u r - d o t d e R ic h e b o u r g ,—N o u v e a u c o u tu m ie r g é n é r a l e t c .“ T o m IV , s tr . 199—464, w s k r ó c e n iu c y t o w a ć b ę d z ie m y : „ C o u tu m ier G é n é r a l; p a tr z n a d to : V io lle t , „H i s to ir e du d r o it c iv il fr a n ç a is“. (P a r is 1905) p . 142 i n a st. o r a z 189; n a s, r z e c z p r o s ta , o b c h o d z ić tu m o ż e j e d y n ie o s ta tn i z ty c h z b io r ó w , n a k tó r y n ie j e d n o  k r o tn ie p o w o ły w a ć s i ę n a m p r z y jd z ie .

(5)

7 0 S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

wę przegrał, musiał nietylko składać now e aveu, lecz płacił nadto karę na rzecz seigneura 1).

Co pew ien przeciąg czasu w szyscy w assale poszczególnych seigneuries obowiązani byli do składania aveu ze swoich posiadło ści. Zw ano to reform acyą (reform ation lub aveu général) danej po siadłości. W Bretanii taka reform acya pow inna była się odbyw ać w każdej seigneurie co dziesięć lat, w rzeczywistości odbyw ała się znacznie rzad ziej2). W szystkie aveux, odnoszące się do takiej reformacyi, oprawiano, w zględnie przepisyw ano do ksiąg, które zwano terriers fonciers, papiers terriers lub w prost terriers.

T erriers są to więc księgi, zaw ierające w jednym mniej wię cej czasie dokonane zeznania z opisem posiadłości, należących do jednej seigneurie; odpow iadają one do pew nego stopnia inw enta

rzom dóbr ziemskich w Polsce, różnią się jednak od ostatnich głów nie w tym, iż zawsze spisyw ane byw ały przez władzę pu bliczną; pozatym opis każdej posiadłości w terrier stanowi oso bny akt, wobec czego stro n a form alna je st tam o w iele bogatszą niż w polskich inwentarzach, które w konsekw encyi zaw ierają w sto sunku do swych rozmiarów o wiele więcej faktycznych w iado mości.

Przytoczone tu przepisy praw ne są zbyt ogólnikowe, aby mo gły dać pojęcie dokładne o w artości terriers dla badań historycz nych; ażeby je ocenić, trzeba przyjrzeć się im samym. Zeznania wassali spisyw ane były z bardzo różną dokładnością, nic więc dzi wnego, iż nie wszystkie terriers posiadają jednakow ą w artość przy statystycznych badaniach nad historyą rozkładu własności. P ro to typ terriers można widzieć w średniow iecznych „recognitiones feo- dorum “, w których w kilkunastu słowach zaw arte było zeznanie bardzo nieraz znacznych posiadłości; tym czasem w terriers XVII-go a zwłaszcza XVIII w. zeznanie bardzo drobnej nieraz posiadłości mogło zajmować kilka wielkich k art dość ścisłego pisma. Na ogół można powiedzieć, iż terriers późniejsze są dokładniejsze aniżeli

‘) C o u tu m ie r G é n é r a l t. IV , p. 382 — 384 (art. 346, 360, 361, 664). P o u l- a in -d u -P a r c , „ C o u tu m e e t J u r is p r u d e n c e c o u tu m iè r e d c B r e ta g n e “. ( R e n n e s 1789) p. 196 i n ast. S é e H en ri: „ L e s c la s s e s r u ra les e n B r e ta g n e d e X V I s i è  c le à la R e v o lu t io n “ (P a r is 1906) p. 77 i n a st.

2) C o u tu m ie r G é n é r a l t. IV , p. 365 (art. L X X I V ) S é e o p . cit. p . 91. W in  n y c h p r o w in c y a c h r e fo r m a c y e ta k ie o d b y w a ły s ię с о 20 lu b 30 lat, ( S é e : „L a p o r té e du r é g im e s e ig n e u r ia l au X V III s .“ R e v u e d’h is to ir e m o d e r n e e t c o n  te m p o r a in e v o l. X II, p. 177) p o t r z e b n e tam z a ś b y ło z w y k l e s p e c y a ln e p o  z w o le n ie k r ó le w s k ie (G iffard: „ L e s j u s t ic e s s e ig n e u r ia le s e n B r e t a g n e au x X V II e t X V III s i è c l e “, P a r is 1903, p. 148.

(6)

wcześniejsze. Rozmiar te rrier zależał zresztą nietylko od dokład ności opisu, ale też i od bogactw a części formalnej. Nas n a tym miejscu m ogą interesow ać jedynie terriers, spisane w czasach no wożytnych. Jakież tedy w nich znajdujem y wiadomości?

Mamy tam najpierw szereg osobistych wiadomości o wassalu; przedew szystkiem jego imię i nazwisko; jeżeli to była kobieta nie zamężna, w ym ienione je s t nadto imię jej ojca, jeśli zamężna lub wdowa, to imię żyjącego lub zmarłego męża; imię ojca spotykam y czasem i w tedy gdy zeznającym był mężczjizna. Stanow isko spo łeczne podaw ane je st dość rzadko, choć byw ają terriers, zaw iera jące pod tymi względem bardzo dokładne w iadom ości1); miejsce zam ieszkania rów nież niezaw sze byw a podaw ane. W opisie posia dłości najważniejszym dla nas je st opis ziemi; w XVI w. dość rzadko podaw ano jej rozmiary, dość często natom iast w XVII, a praw ie zawsze w XVIII w.. Niekiedy byw a podany rozm iar ca łej posiadłości, najczęściej jed n ak przy opisie każdego kaw ałka podaw ano jego rozmiar; ogólną sum ę w takim razie tylko w\7ją-

tkow o można znaleść. Dość często przy opisie poszczególnych ka wałków podawanjr je st rodzaj ziemi; rzadko jednak znajdujem y te wiadomości przjr wszystkich kaw ałkach, wchodzących w skład je dnej własności. Budynki, znajdujące się na opisywanej ziemi, nie- kiedji byw ają tylko wzm iankowane, dość często jed n ak można spo tkać dokładne opisy z wyliczeniem, a naw et opisem poszczególnych ubikacyi. Pow inności bjdy wjdiczane bardzo dokładnie i starannie, niekiedy z każdego kaw ałka osobno, częściej jed n ak sum arycznie z całej posiadłości.

Nie mniej dokładne są wiadomości, odnoszące się do sposobu nabycia danej posiadłości przez ostatniego, czasem naw et przez poprzednich właścicieli.

Tak tedy, w ogólnych przynajm niej zarysach, przedstaw iały się aveux i terriers,—główne źródło do poznania dziejów w łasno ści ziemskiej. Jak to już z samej ich genezy w ynika, są one odbi ciem ustroju feodalnego, nadają się więc przedew szystkiem do ba dań nad feodalną organizacyą ziemi. Zaw ierają one jed n ak nadto bardzo cenne wiadomości o organizacyi gospodarczej; są zaś w prost

1) B . N. f. fr. 8591 i 8592 „ T e r r ie r d e la s e ig n e u r ie P a n tin “ (d e p . S e k w a n y ; d ziś P a n tin j e s t p r z e d m ie ś c ie m P a r y ż a ) z lat 1743— 56; w ś r ó d lu d n o ś c i w ie js k ie j w y m ie n ie n i są: la b o u r e u r s , j a r d in ie r s , v ig n e r o n s , a n ie z a le ż n ie o d n ic h m ie j  s c o w i r z e m ie ś ln ic y i k u p c y ; w ie lu r z e m ie ś ln ik ó w , k u p c ó w i u r z ę d n ik ó w z P a  ryża p o s ia d a ło tam z ie m ię ; p r z y k a ż d y m p o d a n o d o k ła d n ie r o d z a j z a j ę c ia lu b u rzą d .

(7)

nieocenionym źródłem, jeżeli chodzi o zbadanie stosunku, jaki istniał między organizacyą feodalną a gospodarczą. K w estya ta stała się też przew odnią nicią przy pisaniu niniejszego studyum.

Badania nasze, jak to już sam ty tu ł na to wskazuje, ograni czają się do samej Bretanii. O wyborze tej właśnie prow incyi za decydow ał szereg względów: ustrój feodalny był tam silniej ukon stytuow any, aniżeli w innych częściach Francyi, B retania bowiem jest jedn ą z bardzo nielicznych prow incyi francuskich, nie uznają cych w łasności allodyalnej ty cały zaś régime seigneurial, w yrosły na tle feodalizmu, mniej został tam nadw erężony w czasach n o w ożytnych niż w innych p ro w in cy ach 2). H istorya ludności w iej skiej w Bretanii w czasach now ożytnych je st niew ątpliw ie lepiej opracow ana niż w innych prow incyach Francyi, a to dzięki da wniejszym poszukiwaniom D uchatellier’a, oraz nowszym badaniom Dupuy, Calan, Sée, Giffard, Letaconnoux, D upon’ta, oraz in nych. Okoliczność ta ułatw ia ogromnie poszukiw ania w kw estyach specyalnych, ja k wyżej wymienione. Nie bez znaczenia była i oko liczność, że w Archiwum Narodowym znajduje się wielki terrier królewszczyzn Bretanii, który swoimi rozmiarami i ścisłością za w artych wiadomości przewyższa inne analogiczne, odnoszące się do innych prow incyi źródła, znajdujące się w tymże archiwum.

Pow stanie tego źródła zawdzięczamy przedew szystkiem roz paczliwemu stanowi, w jakim znajdowała się w drugiej połowie XVII w. adm inistracya dochodów z królew szczyzn4). Spraw a dokła dnego opisu królewszczyzn znajdow ała się zresztą w bardzo, blizkim związku z centralistyczną polityką Ludwika XIV, specyalnie w za

b C h e n ie r E m ile. „ E tu d e su r l’h is to ir e d e s a lle u x en F r a n c e “ (P a r is 1888) p. 113 i n a st.

2) H e n r i S é e : „L a p o r té e du r é g im e se ig n e u r ia l au X V I I I s i è c l e “ ( R e v u e d ’h is to ir e m o d e r n e e t c o n te m p o r a in e to m X , str . 174).

3) P a trz „ E k o n o m is ta “ r. 1911 z e s z . IV str . 41, 46, 52 i 53; d o d a m y tu, iż G iffard n a p isa ł m o n o g r a fię o s ą d o w n ic t w ie f e o d a ln e m ( L e s j u s t ic e s s e ig n e u r ia  le s e n B r e t a g n e au X V I I e t X V III s i è c l e s ) o p r ó c z ty c h w a ż n ie j s z y c h is tn ie je b a r d z o d u ża ilo ś ć p r a c d r o b n y c h , n ie p o z b a w io n y c h je d n a k w a r to śc i; d r u k o  w a n e są o n e z a z w y c z a j w m ie j s c o w y c h c z a s o p is m a c h n a u k o w y c h ; w a ż n ie j s z e z n ic h są n a s tę p u ją c e : „ A n n a le s d e B r e t a g n e “; „ R e v u e d e B r e ta g n e , d e V a n - d é e et d’A n j o u “; „ M ém o ire s d e la s o c i é t é d ’E m u la tio n d e s C ô te s du N o r d “ -, „ B u lle tin d e la s o c ié t é a r c h é o lo g iq u e d e s F in is t è r e “; ty tu ły in n y c h p e r y o d y c z - n y c h w y d a w n ic t w m ie js c o w jm h p o d a j e R e n é K e r v ille r : „ E ssa i d ’u n e b ib lio g r a  p h ie d e s p u b lic a tio n s p é r io d iq u e s d e la B r e t a g n e “ (R e n n e s 1884— 98).

(8)

kresie sąd o w n ictw a1). W otoczeniu króla noszono się z projektem zupełnego zniesienia sądow nictw a seigneuryalnego, w każdym ra zie dążono do jego ograniczenia. O pis w szystkich fiefów i przyw ią zanych do nich jurysdykcyi zaopatrzony miał być w rewizyę praw sądowniczych seigneurów ; przypuszczano, iż niektórzy z nich nie będą tu mogli wykazać się dobrem praw em i że w konsekwencjo dotychczasowe ich praw a przejdą do korony.

O takim opisie generalnym i rewizyi myślano już od roku 1653, do zrealizow ania tych projektów doszło jednak znacznie p ó źniej, gdyż ostatecznie rzecz postanow iona była dopiero w 1673 r. Pierw sze zeznania w Bretanii złożone zostaty w 1676 r., większą część pracy przeprow adzono dopiero w 1685 r., składanie zeznań przeciągnęło się jednak aż po rok 1696, inne zaś prace trw ały je szcze dłużej, tak, iż dopiero około 1705 r. źródło nasze zdołano wykończyć.

Różne akta, odnoszące się do tego generalnego opisu Bre tanii, znajdują się w archiwach departam entalnych, sam zaś opis w swej stosunkow o najkompletniejszej formie przechow yw any je st w paryskich archiwach n aro d o w y ch 2). Jest to ogrom ny zbiór, skła dający się z 242 tomów in folio, po kilkaset k art każdy. Niektóre tom y zaw ierają zeznania oryginalne z podpisam i zeznających, inne są kopiami, sporządzonym i w XVIII w. Nie można niestety pow ie dzieć, aby te kopie były starannie sporządzone; niektórych zeznań brak, inne przepisane zostały d w u k ro tn ie3).

C harakterystyką treści tego te rrier bliżej zajmować się tu nie będziemy, poniew aż musielibyśmy pow tarzać to, co ju ż wyżej po wiedzieliśmy przy ogólnej charakterystyce tego rodzaju źródeł. Ograniczymjr się tu tydko do zaznaczenia, iż posiadłości wassali królewskich bjdy, z nielicznjuni wyjątkami, bardzo dokładnie opi- sjrwane; nie można tego niestety powiedzieć o wszystkich posia dłościach w assali drugiego stopnia; o posiadłościach w assali trze ciego stopnia nie posiadam y zaś zgoła żadnych wiadomości; ta ostatnia luka nie je st jed nak zbyt dotkliwą, poniew aż rozchodzi się tu o stosunkow o nieliczne i drobne posiadłości. Stanow isko spo łeczne zeznającego w znacznej większości w ypadków nie je st za znaczone, co uniemożliwia zbadanie udziału poszczególnych w arstw

1) G iffa r d —O p . cit. p. 162— 191. 2) A . N . P . 1511 — 1753.

3) A . N. P . 1627 (J u g o n ) fo l. 447 j e s t d u p lik a te m fo l. 448. P . 1632 (L a - n io n ) fo l. 81 i n a s t. j e s t d u p lik a te m fo l. 186 i n a st., i t. d.; o z e z n a n ia c h o p u s z  c z o n y c h m o w a b ę d z ie n iż e j.

(9)

we własności ziemskiej. Przy opisie dość często wprawdzie zazna czano, jaki był jej rodzaj, jednak dość rzadko można było spotkać zeznanie, w którem byłoby to zaznaczone odnośnie do wszystkich opisywanych parcel. Jeden kaw ałek ziemi mógł obejmować różne rodzaje gruntu; w źródle naszem znajdujemy w takich w ypadkach ich wymienienie, zazwyczaj bez podania, jak ą część opisyw anego kaw ałka zajmował jed en rodzaj a jak ą drugi ty Okoliczność ta uniemożliwia nam uw zględnianie rodzaju kultury przy układaniu tablic statystycznych.

A teraz słów kilka o w artości tego terrier, jako źródła histo rycznego; chodzi tu o dwie kwestye: po pierwsze, o ile dane cy frowe, zaw arte w tem źródle, są kompletne; pow tóre, o ile odpo w iadają one rzeczywistości. Na pierw sze pytanie musimy odpo wiedzieć przecząco. Źródło nasze nie zaw iera opisu całego terytoryum Bretanii. Przedew szystkiem nie znajdujem y w nim praw ie żadnych wiadomości o ziemi, będącej w łasnością króla. Domaine du roi składała się bowiem z dwu zasadniczo odmiennych części: domaine, w ścisłem tego słow a znaczeniu, czyli domaine corporel, która obejm ow ała ziemie, będące w łasnością króla, jego pałace, zamki, parki, lasy i t. d., oraz t. zw, domaine incorporel, składa jąca się z różnych dochodów, przedew szystkiem zaś z dochodów feodalnych, płaconych królowi przez jego wassali, z racyi posiada nych przez nich g ru n tó w 2).

Otóż o t. zw. domaine corporel znajdujem y w naszem źródle bardzo nieliczne i fragm entaryczne wiadomości; brak ten jest jednak niezbyt dotkliwy, ponieważ w Bretanii król większych obszarów na w łasność nie posiadał. Natom iast zeznania, składające się na nasze źródło, zaw ierają drobiazgow y opis ziemi, będącej własnością różnych klas społecznych. Ja k to już wspom nieliśmy, w B retanii w łasność allodyalna nie istniała; każda w łasność ziemska, leżąca w tej p ro wincjo, ujęta była w ram y ustroju feodalnego, była bezpośrednio lub pośrednio zależną od króla, a tem samem wchodziła w skład jego dom aine. T errier, o który пащ chodzi, pow inienby zawierać opis całego tetytorjm m Bretanii, znajdującego się w rękach spo łeczeństw a; gdyby tak było w rzeczjiwistości, moglibyśmy ułożyć w yczerpującą statystykę rozkładu tej własności w drugiej połowie XVII w. W rzeczywistości jednakże tak nie jest. Bliższe rozejrze

‘) A . N. P . 1626 ( J u g o n ) f. 320, 605, P . 1627 fol. 31, 31° P . 1628 fol. 184, 227° 417 P. 1733 (S t. B r ie u c ) fol. 11° e tc.

2) D a r e s te d e la C h a v a n n e — H is t o ir e d e l’a d m in is tr a tio n e n F r a n c e et d e p r o g r è s du p o u v o ir r o y a l (P a r is 1841) to m II p. 1 i n a st.

(10)

nie się w tem źródle każe przypuszczać, iż nie je st ono kom ple tne. Zeznania poszczególnych wassali królew skich praw ie zawsze były pisane na osobnych (jednym lub kilku) arkuszach, które dopiero później zostały opraw ione. W skazuje na to istniejące w niektórych tomach zamieszanie w numeracyi kart, oraz zeznań 4. Zanim te

luźne arkusze zostały opraw ione, niektóre z nich m ogły zaginąć; w niektórych tom ach braki te dadzą się dość łatw o skonsta tować 2).

Ponadto cały szereg braków wychodzi na jaw , gdy zaczniemy z m apą w ręku zakreślać granice terjńoryów , opisanych w naszych terriers; okaże się w tedy, iż brak je st damach, odnosząch się do dość znacznych niekiedy przestrzeni. T ak z czterech części, na jakie roz padało się rozlegle księstw o Penthièvre, znajdujem y zeznania tylko jednej części, brak zaś zeznań trzech pozostałych 3). Posiadłości w as

sali królew skich praw ie we wszystkich zeznaniach zostały bardzo dokładnie opisane, chociaż i wśród nich znajdują się zeznania, nie wymieniające rozmiarów opisywanej ziem i4). N atom iast posiadło ści wassali drugiego stopnia bardzo często zupełnie nie są opisy wane. Dość często w naszem źródle znajdujem y tylko ich nazwi ska bez najmniejszych wiadomości o posiadanej przez nich w ła sności 5); niekiedy naw et i nazw iska nie są p o d a w a n e 6). W p e

1) A . N. P . 1631 (L a n n io n ) p o k a r tc e 2 3 0 -te j n a s tę p u je : 2 7 0 —280; 271 — 274; 2 6 7 - 2 7 0 ; 263—266; 255— 262; 2 5 1 —254; 247— 250; 237— 246; 2 3 3 —236 i t. d. P . 1614 (H é d é ) str. 288 n a s tę p u je p o 289; P . 1627 ( J u g o n ) str. 44 p r z e d 43 i t. d. i t. d.

2) A . N. P. 1627 (J u g o n ) m ię d z y k a rtą 702 a 703 z n a jd u je m y k a r ty 717 i 718; c a ły z a ś tom k o ń c z y s i ę n a k a r c ie 712; b rak w ię c k a rt 713— 716.

3) A . N. P . 1734 (S t. B r ie u c ) fo l. 1 i n a st. d e k la r a c y i S e ig n e u r ie d e la R o c h e -S u h a r t w r a z z C o m té d e P io u r h a n , b r a k z a ś S e ig n e u r ie d e L a m b a lle, M o n c o n to u r i G u in g a m p . (P o r . d r u k o w a n y in w e n ta r z se r ji E arch . d e p . C ô te s du N o rd w y d a n y p r z e z J. L a m a r (S t. B r ie u c , 1866 i 1896), 4) A. N. P . 1630 (L a n n io n ) fol. 1 i 11; n a w ia s o w o tu d o d a m y , iż z d a r za s i ę r ó w n ie ż , c h o ć p r z y z n a ć n a le ż y , iż d o ś ć r z a d k o , ż e z a m ia s t c y fr y , k tó r a b y in fo r m o w a ła n a s o w ie lk o ś c i o p is y w a n e g o k a w a łk a z ie m i, z n a jd u je m y p u s te m ie j s c e , lu b , c o na je d n o w y c h o d z i, k ilk a k r o p e k . A . N. P , 1627 fol. 370; n i e  k ie d y c y fr a j e s t p o d a n a , n a to m ia st o p u s z c z o n a j e s t n a z w a m ia r y z ie m i A . N. P . 1627 (J u g o n ) fol. 329. 5) A . N. P. 1613 ( H é d é ) fo l. 291, 295, 549, etc. P . 1577 (D in a n ) fo l. 97, 139, i t. d. P . 1626 (J u g o n ) fo l. 308, 322, i t, d. P . 1739 (S t. B r ie u c ) fol. 46, 82, 406, i t. d. P . 1632 (L a n n io n ) fo l. 33 e tc. N a z b a d a n e m p r z e z n a s te r y to r y u m s t o s u n k o w o n a jw ię c e j ta k ic h o p u s z c z e ń s p o ty k a m y w d o m a in e J u g o n i S t. B r ie u c .

6) Z c a łe g o o p is u p o s ia d ło ś c i w a s s a ló w p o z o s t a j e w ta k ich w y p a d k a c h n a z w a p o s ia d ło ś c i, o r a z w y l i c z e n i e p o w in n o ś c i, do k tó r y c h b y li z o b o w ią z a n i p o s ia d a ją c y ją w a s s a le .

(11)

wnych w ypadkach do takich niekom pletnych zeznań własności do dane są specyalne uzupełnienia (additions), zawierające szczegó łow e opisy posiadłości wassali drugiego stopnia, niezawsze jednak ma to miejsce. Jednem słow em terrier, który był podstaw ą na szych badań, nie zaw iera w yczerpującego opisu całego terytoryum Bretanii; podana więc przez nas, a oparta na tem źródle statystyka, nie może być kompletną; przytoczone przez nas C}dry nie posia dają przeto absolutnego znaczenia; w artość ich polega na tem, że podają one wzajemny stosunek ilościowy poszczególnych elem en tów organizacyi feodalnej i gospodarczej. Przypuszczać należy, iż oparte na nich obliczenia procentow e mniej więcej odpow iadają rzeczywistości; przez cały czas naszych badań nie natrafiliśm y bo wiem na nic takiego, coby upow ażniało do przypuszczenia, iż sto sunek ten w naszem źródle przedstaw ia się inaczej, niż to miało miejsce w rzeczywistości.

Z kolei musimy się zająć drugą z postaw ionych wyżej kw e styi: o ile zaw arte w danem źródle cyfry odpow iadały rzeczywi stości. Najważniejszą rzeczą byłoby tu może zbadanie, o ile cyfry te są oparte na świeżych pom iarach i w jakiej m ierze w nowych zeznaniach pow tarzano stereotypow o сзпху, zaw arte w daw niej szych. K w estya ta je st z tego w zględu ważną, iż przy now ych pom iarach dość często można było się przekonać, że cyfry, zaw arte w dawnych dokum entach, nie zawsze odpow iadały stanow i rzeczy w iste m u 1). N iestety o kwestyd tej w odniesieniu do naszego źródła niew iele możemy powiedzieć. W pewrtych w ypadkach w deklara- cyi zupełnie W3?raźnie je st mowa o nowym pomiarze gruntów , z po

wodu tej d ek laracy i2), w ogromnej jednak większości w ypadków nie wiemy na jakiej podstaw ie w staw iane były do deklarac3U znaj

dujące się w nim cydry, w yrażające rozm iary opisyw anych parcel. Je st rzeczą zrozumiałą, iż pomiary, czy to przeprow adzone bez

‘) A r c h . d e p . C ô te s d u N o r d E. 509 S e ig n e u r ie L a m b a lle , p a r o is s e d ’A n -d el; s p is p o s ia -d ło ś c i z 1789 r. w z a s to s o w a n iu -do p la n u , s p o r z ą -d z o n e g o w la  ta c h 1785— 1789; w s p is ie ty m p o d a n e są m ię d z y in n em i r o z m ia r y , z a p is a n e do a k tó w z 1690 r. z rezu lta ta m i p o m ia r ó w , k tó r e b y ł y p r z e p r o w a d z o n e p r z y s p o  r z ą d z a n iu w s p o m n ia n e g o p lan u ; p r z y t o c z y m y tu p a r ę c y fr, p o d a n y c h n a str. 34 i 35: p o d łu g z e z n a n ia z 1690 r.: 7 j o u r n a l i 1 c o r d e , p o d łu g n o w y c h p o m ia r ó w 8 j. 11 с.; 38 с .— 32 с.; 26 с . —32 с.; 2 j. 18 с. — 2 j. 68 с.; 3 j. 44 с — 4 j. 53 с.; 5 j. 25 с.— 4 j. 38 с.; 1 j. 55 с .—2 j. 76 с.; 6 j. 18 с .— 6 j.; 4 j.— 4 j. 27 c. e tc. 2) A . N. P . 1656 (M o r la ix ) fol. 568 „ e c u y e r E t ie n n e d e la B o r ie s s ie r e S ie u r d e K e r o u c h a n t p r is e u r e t a r p e n t e u r n o b le e t M aistre J e a n L o r e n s e t a u tr e s a r p e n t e u r s “ , p i e r w s z y z n ic h w y m ie n io n y j e s t n a d to n a k a r c ie 563; ib id . 615° „G u y R a o u l a r p e n te u r r o y a l“ etc.

(12)

pośrednio przed spisaniem zeznania, czy też dawniejsze, były prze prowadzane z różną dokładnością. W niektórych w ypadkach roz miary podaw ane są z drobnymi nieraz ułamkami cord’ô w 1), w in nych wypadkach podaw ane są okrągłe liczby z dodatkiem „envi ro n “ 2) albo też zam iast jednej dwie liczby: m aksym alna i mini malna, pomiędzy którem i niewiadomo, rzecz prosta, gdzie mie ściła się rzeczjiwista 3). Przy zamianie c o rd ’ôw na ułamki journałi odrzucano nietylko ułamki cord’ôw, ale i po kilka cord’ôw 4); zda rzają się również proste pomjdki przy obliczeniach, względnie przy przepisyw aniu cyfr 5). Zresztą i przy samem mierzeniu mogły zdarzać się pomyłki; z możliwością ich liczono się w każdym ra zie przy składaniu deklaracjo 6). Jednem słowem, nie w szystkie cy fry, zaw arte w naszem źródle, są zupełnie ścisłe; niedokładności te jednak, o ile zdołaliśmjr je skonstatow ać, są drobne, ponieważ zaś zdarzają się w dwu przeciw nych, wzajemnie znoszących się kie runkach, nie mogą przeto zachwiać naszego zaufania do ostatecznego rezultatu obliczeń.

Nawiasowo tu dodamy, iż ze źródła naszego niejednokrotnie już korzystano w celach naukowych; pierwszym tu był B ru s se l7), który pracow ał nad nim od 1721 r. Z dzisiejszych badaczy korzy stali z niego między innymi Sée i Giffard. Źródło to zaw iera jednak taki ogrom pierw szorzędnych wiadomości, iż długo jeszcze badacze dziejów społecznych Bretanii będą mogli z niego czerpać, aby wjijaśnić ten lub inny mom ent z przeszłości tej prowincjo.

Na ogół biorąc, w archiwach departam entalnjrch znajdujemy daleko ciekawsze m ateryały do dziejów klas rolniczych, aniżeli w archiwach narodow ych; pod pew nym jednak względem

Breta-*) O m ia ra c h z ie m i w B r e ta n ii o b s z e r n ie j b ę d z ie n iżej; na te m m ie j s c u o g r a n ic z y m y s ię do z a z n a c z e n ia , iż n a j c z ę ś c ie j u ż y w a n ą m ia r ą b y ł jo u r n a ( = 48,624 a r ó w ), k tó r y o b e j m o w a ł 80 c o r d ’ô w . 2) P a tr z n p . A N. P. 1626 (J u g o n ) fo l. 62 etc. s p o t y k a s ię to i w in n y c h te r r ie r s , n p . w c y to w a n y m w y ż e j te r r ie r s e ig . P a n tin (В . N . f. fr. 8592 fol. 222 i in n e ). 3) A . N. P . 1627 (J u g o n ) fo l. 126' 241", 379, 579 i t d. 4) O g r a n ic z y m y s i ę tu do p r z y t o c z e n ia n a s tę p u ją c y c h b łę d n y c h r ó w n a ń : A . N. P. 1734 (S t. B r ie u c ) fo l. 265: 118S c o r d ’ô w = 143/t j.; P. 1656 (M o r la ix ) fo l. 347; 142 c . = l 3/4 j.; 27 c . = ‘/s j.; 52 с . = 2/з j.; 104 c .-= 1V4 j. i t. d.

5) A . N. P . 1656 (M orlaix) fol. 2 „ q u a tre v in g t s n e u f c o r d e s c h a c u n e c o r  d é e c o n te n a n t v in g t e t q u a tre p ie d du R o y fa isa n ts par p ie d m ille c e n t tr e n te e t s ix p ie d s e n c a r r é s “, z a m ia s t 2136.

6) A . N. P . 1656 (M o rla ix ) fol. 464° „sa u f e r r e u r s d e m e s u r a g e “. !) B r u s s e l: N o u v e l e x e m e n d e l’u s a g e du f ie f ( P a r is 1727 i 1750).

(13)

7 8 S T U D Y A NA D O R G A N I Z A C E Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

nia stanow i tu w yjątek x). Dla żadnej epoki bretońskie archiwa de partam entalne nie posiadają tak stosunkow o w yczerpującego i do kładnego opisu dóbr ziemskich, jak opisany wielki te r r ie r 2); wobec tego badanie nasze oparliśm y praw ie że wyłącznie na tem źródle.

Zależnie od charakteru źródeł, m etoda badań statystycznych, zastosow anych do przeszłości, je st mniej lub więcej skomplikowaną. Niekiedy cyfry, o które nam chodzi, w prost znajdujem y w źródłach. Zadanie badacza ogranicza się w takim razie do wyszukiwania ze źródeł owych danych cyfrowych, ich krytycznego zbadania, nie kiedy sprow adzenia do w spólnego mianownika, oraz system atycz nego uporządkow ania w tablice. Za klasyczny przykład może tu służjń statystyka cen, płacy i t. p. W ogromnej jednak większości w ypadków takich, zupełnie gotowych, lub praw ie gotowych cyfr w źródłach nie znajdujemy; musimy do nich dochodzić na p o d staw ie własnych, niekiedy dość skomplikowanych obliczeń, biorąc, rzecz prosta, za punkt wyjścia, cyfry, znajdujące się w źródłach. W pracy niniejszej chodzi nam o zbadanie rozmiarów jednostek ustroju feodalnego i gospodarczego; jest oczywiście rzeczą zupeł nie zbjiteczną podaw anie rozm iarów każdej zbadanej jednostki z osobna; zupełnie w ystarczy tablica, podająca ogólną ilość tych jednostek, pokłasyfikowanych na różne kategorye o określonych wielkościach. A żeby jednak módz ułożyć takie tablice, należy znać rozm iary każdej jednostki z osobna. Niekiedy, zwłaszcza przy jednostkach mniejszych rozmiarów, rozmiary te są podane w prost w źródle; najczęściej jednak źródła podają nam jedynie rozm iary poszczególnych parcel, tw orzących owe jednostki. Zsumowanie tych pozymyi daje nam rozmiar całości; o ile rozmiary tych parcel zostały podane wedle jednego system u miar, rzecz je st zupełnie

') D la n a s z y c h s p e c y a ln y c h p o s z u k iw a ń w a r c h iw a c h d e p a r ta m e n ta l n y c h in t e r e s o w a ły n a s p r z e d e w s z y s t k ie m s e r y e A , E , G, H; p ie r w s z a z n ic h o d p o w ia d a s e r y i P . A r c h . N a r o d o w e g o , z a w ie r a b o w ie m akta „ d o m a in e du R o i“. S e r y a E z a w ie r a g ł ó w n i e a r c h iw a r o d z in n e , p r z e d e w s z y s t k ie m sz la  chty; s e r y a G i H a r c h iw a in s ty tu c y i k o ś c ie ln y c h ; n a jw ię k s z ą d la n a s w a r t o ś ć m ia ły a v e u x i te r r ie r s ; m n ie js z ą t. z w . r e n tie r , t. j. s p is y w a s s a li i d z ie r  ż a w c ó w , k tó r e s p o r z ą d z a n o n a p o d s t a w ie a v e u x , o r a z k o n tr a k tó w d z ie r ż a w  n y c h i w k tó r y c h p r o w a d z o n o k o n tr o lę p o b r a n y c h d a n in i c z y n s z ó w ; o ile z n a jd u je m y tam d a n e o r o zm ia ra c h z ie m i, to r e n tie r s t e sta n o w ią ź r ó d ła da le k o w y g o d n ie j s z e dla s t a t y s t y c z n e g o o p r a c o w a n ia , a n iż e li a v e u x i t e r r ie r s , są b o w ie m o d n ic h o w ie le z w ię ź le j s z e .

2) B liż e j m ie liś m y s p o s o b n o ś ć z a p o z n a ć s i ę j e d y n ie z a r c h iw u m d e p a r  ta m e n tu C ô te s-d u -N o r d ( w S t. B rieu c); p o z o s t a łe a r c h iw a z n a m y d z ię k i o p u b li k o w a n y m in w e n ta r z o m (d e p . F in is t è r e s e r A ;— I lle et V ila in e se r . A; M orb ih an se r . E i G; L o ir e I n te r ie u r e s e r . A , E , G. i H ).

(14)

prosta, staje się natom iast bardziej skomplikowana, o ile używano tu różnych systemów, co, niestety, dość często zdarza się w naszem źródle. Zmusza nas to do bliższego zapoznania się z miarami, używanemi w Bretanii przed W ielką Rew olucyą. W prow incyi tej, jak wogóle w całej ówczesnej Francyi, istniała olbrzymia w prost rozmaitość miar, każda niem al w iększa seigneurie posiadała swoje własne m ia ry 1); odnosi się to zwłaszcza d o m ia r pojemności, które, jak to niebawem zobaczymy, znajdow ały się w dość ścistym związku z miarami powierzchni. Rzecz prosta, że taki stan rzeczy był ogro mnie niew ygodny dla współczesnych; na tle różnorodności miar wjmikały liczne spoiy i p ro c e sy 2). U jednostajnienie ich nie było łatw e do przeprow adzenia. W zasadzie już od końca XVI w. obo w iązyw ała w całej Bretanii je d n a m iara ziemi, ale naw et w sto lat po ustanow ieniu nie zdołała ona w yrugow ać z użjmia dawnych miar lokalnych. Jeszcze gorzej rzecz miała się z miarami zboża; rozmaitość była tu o wiele większa, a próby ujednostajnienia tych miar nie pow iodły s ię 3); dopiero W ielka Rew olucyą zdołała w pro wadzić jednolity system m iar w Bretanii, jak zresztą w całej F ran cyi. Istnieje już oddaw na szereg przyczynków do dziejów miar w Bretanii; na pierw szem miejscu należy tu wspom nieć prace de C ourson’a, G eslin de B ourgogne’a, oraz M auricet’a 4). N iestety je dnak na cały szereg kw estyi w pracach tych nie znajdujemy ża dnej odpowiedzi.

Podstaw ą system u m iar ziemi był taki jej obszar, na któ- rym, rozporządzając pew ną ilością sił, można było wykonać w ciągu jednego dnia pew ną pracę gospodarczą; jasn ą je st rzeczą, że w konsekw encyi, dla różnych rodzajów ziemi pow stały różne miary. „Journal à ch arru e“, którym mierzono rolę inne miał roz miary aniżeli „journée à foucher“, m iara powierzchni łąk lub „journée à bêcheur“, m iara powierzchni winnic i ogrodów.

') Y o u n g : V o y a g e s e n F r a n c e (P a r is 1789) t. I ll, p. 215. 2) A . M au ricet: D e s a n c ie n s m e s u r e s d e c a p a c ité e t d e s u p e r f ic ie d a n s le s d e p a r ta m e n ts d e M o rb ih a n , d e F in is t è r e e t du C ô te s d o N o r d (V a n n e s 1893) p. II i III. L e t a c o n n o u x —L e s s u b s is t a n c e s e t le c o m m e r c e d e s g r a in s en B r e  ta g n e au X V III s. ( R e n n e s 1909) p. 267. 8) L e ta c o n n o u x op . cit. p. 267, 268.

b A u r é lie n d e C o u rso n : C a r tu la ir e d e l ’a b b a y e d e R e d o n en B r e ta g n e (P a ris 1863) P r o lé g o m è n e s , c h a p itr e X.; G e s lin d e B o u r g o g n e e t A n a to l d e B ar t h é lé m y — A n c ie n s é v ê c h é s d e B r e ta g n e (S t. B r ie u c 1855— 1876) v o l. III P r o lé  g o m è n e s p. CC i na st. D r. A . M a u ricet —D e s a n c ie n s m e s u r e s d e c a p a c ité s e t d e s u p e r f ic ie d a n s le s d é p a r t e m e n t s d e M o rb ih a n , du F in is t è r e e t d e C ô te s du N o r d ( V a n n e s 1893).

(15)

Journal à charrue oznaczał początkowo ilość ziemi, k tó rą przy pom ocy dwu wołów można było z orać w przeciągu jednego d n ia 1). Nie była to jednak jednakow a miara dla całej Bretanii; w różttych częściach tej prowincjo użjiwano dla m ierzenia ról różnych journali. Na ziemi urodzajnej używano zazwjmzaj mniejszych journali, ani żeli na nieurodzajnej2). O grom nie ważnym krokiem naprzód w kierunku ujednostajnienia m iar ziemi był 263 artykuł ostatniej „Coutumes de B retagne“ 3), który w prow adził do całej Bretanii i dla wszystkich rodzajów ziemi jednolity journal, którego wielkość zo stała ustalona w bardzo ścisty sposób; rów nała się 48,625 a r a 4).

W spom niany artykuł postanow ił podział jou rnala na 80 cord’ôw; je st to niew ątpliw ie najczęściej używ ana m iara nietylko dla mniej szych ale i dla większych od journala kaw ałków ziemi. Dla okre ślenia bardzo drobitych kaw ałków ziemi, jak małe podw órka i ogródki w posiadłościach miejskich, używano stóp kw adratow ych (pied carré), których szło 576 na corde 5) oraz t. zw. toix, rów na jących się 64 stopom kw adrato w y m 6). Niekiedy cord’ôw, a dość często stóp używ ano jako miary długości; rozmiar powierzchni okre ślano w tedy dwiema wielkościami: długością i szero k o ścią7). Mniej używ ane były sillon’y, oraz vergées; 2 0 sillo n ó w 8) szło na jeden

journal. Niekiedy także używano raie, których 16 9) tworzyło jeden

J) G e s lin d e B o u r g o g n e o p . cit. tom III, p. CCV.

2) H e v in P . Q u e s t io n s e t o b s e r v a t io n s c o n c e r n a n t l e s m a tiè r e s f é o d a le s ( R e n n e s 1736) p. 286 G eslin d e B o u r g o g n e o p . cit. t III. p. C C V .

3) C o u tu m ier G é n é r a le t. IV , p. 377 (art. 263) „L e jo u r n a l s o it e n te r r e a r a b le , p r e z , b o is , ta illis , fo r e s t, h e b e r g e m e n t , v ig n e s , la n d e s e t a u tr e s te r r e s , c o n tie n d r a v in g t c o r d e s d e Ion e t q u a tr e d e la ize: c h a c u n e c o r d e d e v in g t q u a  tr e p ie d s d e R o y , c h a c u n p ie d d e d o u z e p o u c e s , c h a c u n p o u c e d e d o u z e li g n e s o u g r a in s . L a q u e lle m e s u r e ci d e s s u s s e r a g a r d é e p a r to u t l e p a y s et D u c h é .“

b H a rd o u in — T r a it é c o m p le t du s y s t è m e le g a l d e p o id s et m e s u r e s , (N a n tes 1840) ta b lica m ię d z y str . 32 a 33; G e s lin d e B o u r g o g n e o p . cit. III, p. CCV; M a u r ic e t o p . cit. p, 14; S é e o p . cit. p. 24. 5) D e C o u r s o n op . cit. p. C C C X II 6) G e s lin d e B o u r g o g n e op . cit. t. I l l , p. C C IV . 7) C z ę ś c ie j n iż g d z ie in d z ie j p o s t ę p o w a n o tak w d o m a in e V a n n e s A . N. P . 1740 p. 1 i n a st. 8) L im o n —U s a g e s et r è g le m e n t s lo c a u x e n v ig u e r d a n s le d é p a r te m e n t d e F in is t è r e p. 321; B e s c h e r e ll e A in é — N o u v e a u d ic tio n n a ir e n a tio n a le d e la la n g u e f r a n ç a is e t. IV , p. 1450; s ło w a s illo n u ż y w a n o n ie k ie d y w z n a c z e n iu k a  w a łk a z ie m i b e z w z g lę d u na j e g o r o z m ia r y , k tó r e m o g ły s i ę w a h a ć m ię d z y k ilk u a k ilk u d z ie s ię c iu c o r d ’am i, A . N. P . 1734 (S t, B r ie u c ) fol. 19°, 492, 495, 531 do P . 1739 ( V a n n e s ) fo l. 255°, 256 e tc .

(16)

sillon, jed n a i druga miara używ ana była we wszystkich królew szczyznach; natom iast vergée używano praw ie w yłącznie w kró- lewszczyźnie Jugon; 1 0 0 v e rg é e s 1) tworzyło jeden journal.

Journal był najczęściej w naszem źródle używ aną miarą, nie zdołał on jednak, jak to już wspominaliśmy, w yrugow ać w szystkich innych miar, których w skutek tego milczeniem pominąć nie możemy.

Najczęściej, zdaje się, używ ana była journée, rów na 64 cor- d o m 2); ten też stosunek przyjm ujem y za podstaw ę ewaluacyi; w y jątek stanowić będzie królew szczyzna Morlaix, gdzie używ ano 40

cordowych jou rn ée 3).

Journée, jako mniejszy od journala, zwano niekiedy małym journalem (petit journal). A rpent, miara bardzo często używ ana w innych prow incyach Francyi, w naszem źródle w ystępuje zgoła wyjątkowo; w edług obliczeń M auricet’a 4), arpent, używ any w B re tanii, miał 51,7 arów, rów nał się więc 85,1 cordom.

O bok tych wszystkich, spotykam y w naszem źródle inne miary ziemi, a raczej sposoby określania jej powierzchni, mniej lub w ię cej nieścisłe. Dość często rozm iary łąk określano ilością wozów siana, zebranego w ciągu roku. Jednem u wozowi siana mogła odpowiadać, rzecz prosta, bardzo różna ilość ziemi, a zależało to zarów no od wielkości wozu, jak i jakości łąki. W pew nych w y padkach obok ilości wozów siana, podany je st rozmiar łąki

p W ź r ó d ła c h p r z e z n a s z b a d a n y c h n ie z n a le ź liś m y ż a d n y c h d a n y c h , w y j a ś n ia ją c y c h r o z m ia r y v e r g é e ; w o p r a c o w a n ia c h sp o tk a ć m o ż n a d o ś ć r ó ż n e w y j a ś n ie n ia tej m iar}'; n a jb a r d z ie j u z a s a d n io n ą j e s t p o d a n a p r z e z A u la n ie r i H a b a sq u e ( U s a g e s e t r è g le m e n t s lo c a u x a y a n t fo r c e d e loi d a n s le d e p . C ô  te s du N o r d 5 ed . w 1890 str. 242)', k tó r z y op a rli s ię na u r z ę d o w n ie z a a p r o b o  w a n y c h w 1840 r. p o s z u k iw a n ia c h M arée, C a m p io n i B la n c h a r d ’a, p o d łu g k tó r y c h v e r g é e = 3,039 ara ( = Vie jo u r n a la ); o d p o w ia d a to c in q u a n te (c z y li 5 -ciu c o r  d o m ) w s p o m n ia n e j p r z e z M a u ricet’a (str . 14 g d z ie n ie z u p e łn ie p o p r a w n ie p o  d a n o je j ro zm ia r; v e r g é e m o ż e b y ć n a d to s y n o n im e m t. z w . g a u le = 7 c e n - tiarom ; M a u r ic e t ib id . o r a z G e s lin d e B o u r g o g n e t. III, p . C C V II); c y f r y p o  d a n e p r ż e z B o r ra l e t S a g n ie r e ( D ic tio n n a ir e d’a g r ic u ltu r e t. III, p. 482 i t. IV , p . 1005) ja k o n ie o k r e ś lo n e p o d w z g lę d e m te r y to r y a ln y m , n ie m o g ą tu b y ć u w z g lę d n io n e . ') M a u r ic et o p cit. p. 14; A . N. P . 1735 (Bt. B r ie u c ) fol. 433 „ U n e p r é e a p p e lé e la p r é e D a u g u ie n c o n te n a n t e n v ir o n d o u z e jo u r n a u x d e te r r e ou a u tr e m e n t à e m p lo y e r 15 j o u r n é e fa u c h e u r s “. ') A . N. P . 1656 (M o rla ix ) fo l. 486°, 488, 489, 490 e tc. I tu je d n a k s t o s u  n e k n ie j e s t sta ły ; jo u r n é e m o ż e s ię r ó w n a ć 44 c o r d ’o m (A . N. P . 1655 fo l. 369) L im o n (p . 321 n o ta ) i M a u r ic et (p . V ) w y m ie n ia j ą d la d e p . F in is t è r e 25 a r o w ą c z y li p r z e s z ło 41 c o r d o w ą j o u r n é e a fa u c h e u r , c o m n ie j w ię c e j o d p o w ia d a p r z y  j ę te m u p r z e z n a s s to s u n k o w i.

(17)

w cord’ach, w zględnie jo u rn a l’ach. Z cyfr tych najlepiej widać, jak nieścisłem było to określenie powierzchni; jednem u wozowi siana odpow iadało w jednym w ypadku 5 cordów, w innym 73; w praw dzie są to przykłady krańcow e, ale i w śród przeciętnych istnieją bardzo znaczne różnice *).

Uniemożliwia to ścisłość obliczenia; w pew nych jed n ak w y padkach, na podstaw ie niezupełnie ścisłych obliczeń powierzchni poszczególnych jednostek, dadzą się ułożyć zupełnie ścisłe tablice. Jeżeli np. po dodaniu poszczególnych kaw ałków , o trzy m an y sumę 11 journali i 19 w ozów siana, to bez w zględu na jakość łąki, b ę dzie to jednostka, należąca do kategoryi 1 0 — 2 0 journalow ej. J e

żeli jed ak po dodaniu otrzym am y 18 j. i 5 wozów siana, to może to być jednostka większa lub mniejsza od 2 0 j., zależnie od jak o

ści łąki. Przy zamianie wozów siana na cord’y, za podstaw ę wzię liśmy średnią arytm etyczną przytoczonych cyfr, która, pomijając drobny ułamek, wynosi 28 cord’ôw na jed en wóz siana.

Rozmiar gruntu oznaczano rów nież przy pomocy ilości W3isie-

wów; odnosi się to przedew szystkiem do gruntów ornych; niekiedy jednakże w ten sposób określano rozm iary lasów, łąk oraz placów, zajętych przez b u d y n k i2). Znalezienie ekw iw alentu w cordach je st tu o tyle trudne, iż w różnych okolicach tym sanw m nazwom miar zboża odpow iadały różne rozmiary. N ietylko zresztą w różnych oko licach tym santym nazwom odpow iadały różne wielkości,ale w jednej i tej samej miejscowości pod tą samą nazw ą kryły się różne miary 3).

‘) P o d a j e m y tu r ó ż n e ilo ś c i c o r d ’ô w , j a k ie o d p o w ia d a ły j e d n e m u w o  z o w i sia n a , p o d łu g n o ta te k , z a w ie r a j ą c y c h p o d w ó j n e o k r e ś le n ia r o z m ia r ó w p o  w ie r z c h n i łąk. L a n n io n A . N . P . 1631 fo l 435°; 313/t; P . 1632 fo l. 83, 28 c.; fo l. 488»; 702/s c.; P . 1633 fo l. 476; 37‘/2 c ; fo l. 482; 20 c„ fo l 571°; 12.3 c.; fol. 575; 8 c.; f. 583°; 18 c.; P . 1634 fol. 304; 10 c., fo l. 334; 38 c.; fo l. 401; 36 c.; fo l. 410; 7 3 V2 c. i 6 1 V2; fol. 417: 13 c. i 12 c.; fo l. 417°: 41.9 c.; f. 418: 124/э с.; f. 466°: 25 с.; f. 467: 25 э . fo l 488°: 5 с.; P . 1635 fo l. 194; 242/з; P . 1636 fo l. 108°: 20 с.; f. 192: 3 6 '/2 с. i 633/i; fol. 374°: 282/s c.; fo l. 425: 15 c.; S t. B r ie u c . P . 1735 foi, 414: 30 с. i 30 c. fo l. 549°: 40 c. fo l. 555°: 37 с.; M o rla ix P . 1655 fo l. 165°: 14.1 с.; fol. 284°: 16 c.;' fo l. 305: 31.5 c.; fo l. 324: 18.7 c.; fo l. 409°: 30 c.; fol. 410» 25.; fo l. 411: 2 7 ‘/ 2 c. fo l. 411°: 40 c., fo l. 412: 56 i 29 c.; fo l. 413»: 37 c.; 414“: 2 7 '/2 c.; fo l. 415: 28 c.; fo l. 416: 24 c. fol. 417°: 24 c.; f. 418: 25 c. i 26 c.; 419»: 28 c.; 420: 40 i 25 c. fo l. 420 ’: 28, 25 i 25 c.; f. 421°: 25 c ; 423»: 25 c. fol. 425: 25 i 25 c.; fo l. 426: 25, 25 i 25 c.; fo l. 427»: 27 c . i 25 c.; fo l. 428»: 252/з с.; f. 431»: 25 с.; fo l. 435: 2ô с.; fol. 464»: 16>/2, 2) A . N. P . 1655 (M o r la ix ) fo l. 165: „ s o u s b o i s ta illé s , t e r r e p o u r s e m e r u n b o is s e a u d e b lé “ fo l. 271 „ so u s p r é t e r r e d’u n e d e m i b o is s e a u “. P . 1632 (L a n n io n ) fo l 20 „ c o n te n a n t c o m p r is le fo n d d e s e d if ic e s te r r e p o u r s e m e r u n e r e n n é e d e b l é “ etc. 3) W S t. B r ie u c u ż y w a n o in n e g o b o is s e a u d la p s z e n ic y , a in n e g o dla

(18)

Nie można sobie rów nież wyobrażać, ażeby te w szystkie m iary były czemś niezmiennem, raz na zawsze ustalonem , jak system m etry czny, lub inne dzisiejsze systenty miar. W poszczególnych miejsco wościach, zależnie od różnych w arunków , pojemność m iar zwię kszała się lub zmniejszała. T ak np. w Guingam p boisseau w zrastał ciągle, zwłaszcza od czasu, gdy seigneurow ie tego miasteczka prze stali w nim mieszkać ty Jeżeli jeszcze dodamy, iż studya nad mia rami pojemności w Bretanii są bardzo mało posunięte, to będziemy mieli mniej więcej pełny obraz trudności, jakie się spotyka przy zamienianiu ilości w ysiew ów na journale i cord’y. Niekiedy ilość w ysiew u podaw ana jest przy kaw ałkach ziemi, których rozmiar jest nadto określony w journalach, względnie cord’ach. Notatki te stanow ić będą głów ną podstaw ę przy ewaluacjd. Najwięcej takich notatek znajdziemy w terrier, odnoszącym się do królewszczyzny Morlaix; od niego też rozpoczniemy swój przegląd. Używano tam głów nie trzech m iar na zboże: boisseau, renée (rów ny 2 boisseaux)

oraz quartier (rów ny 4 b o isseau x )2). W terrier tej królewszczyzny znaleźliśmy przeszło 150 notatek, podających rozmiar ziemi w cordach i wysiewach; w ynika z nich iż boisseau odpow iadał 8 cor-

dom (względnie renée 16, a quartier 32 с.)3). Stosunkow o rzadko spotykam y notatki, w których jednemu boisseau odpow iada mniej sza łub większa ilość cord’ôw, różnice są tu zresztą nieznaczne, tak, iż możemy je położyć na karb nieścisłości, a za podstaw ę ewaluacyi wziąć wyżej zaznaczony, typow y stosunek boisseau do rozm iarów powierzchni. Najczęściej przy tych w ysiew ach cho dziło o pszenicę, rzadziej o żyto, stosunek zresztą w obu w ypad kach był jednakowy.

W królewszczyźnie L annion boisseau był tej samej wielkości co renée; 4 boisseaux tw orzyły jeden quartier, zw any rów nież somme 4). Znaleźliśmy zaledwie dwie notatki, podające ilość w ysiew ów na

j ę c z m ie n ia i o w sa ; p ie r w s z y (t. z w . b. r a s) w y n o s i ł 2,626 dkl., d r u g i (t. z w . b. c o m b le ) 3,386 dkl. (G eslin d e B o u r g o g n e o p . eit. t. III, p. C C X IV ); w L a n n io n u ż y w a n o a ż 3 r ó ż n y c h c o d o w ie lk o ś c i b o is s e a u x (ib id . p. C C X V I).

‘) G e s lin d e B o u r g o g n e o p . cit. t. III, p. C C X V I.

2) 16 q u a r tie r s t w o r z y ło to n n e a u . M iara ta n ie w y s t ę p u j e je d n a k w îia-s z e m ź r ó d le p r z y o k r e ś la n iu r o z m ia r ó w p o w ie r z c h n i, A . d e C o u r îia-s o n op. cit. p. C C C X X .

3) A . N. P . 1655 fol. 118, 119, 152, 234°, 238°; P , 1656 fol. 241, 329, 330, 362, 364, 384, 390, 393, 394, 415, 416, 417, 439, 486, 487, e tc.

4) D u C o u r s o n o p . cit. p. C C C X X I; w e d łu g M a u r ic et’a (p . 27) b o is s e a u r ó w n a ł s i ę 5,499 d e k a litr o m ; G e s lin d e B o u r g o g n e (T . III p. C C X V I) p o d a je tr z y r o z m ia r y b o is s e a u , u ż y w a n e g o w L a n n io n : 6,406 dkl. 5,266 dkl. i 2,71? dkl.

(19)

8 4 S T U D Y A N AD O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

określonym obszarze ziemi; wynika z nich, że jed en boisseau w Lannion odpow iadał 20 cordom. Z jedynej notatki, jaką tu roz porządzam y, w ynika, iż w St. Brieuc jeden boisseau odpow iadał 13х/в с.1); zauważym y tu naw iasow o, że w tej ostatniej królew - szczyźnie zgoła w yjątkow o podaw ano ilość w ysiew ów w celu określenia rozmiarów ziemi.

II. O r g a n iz a c y a fe o d a ln a . „ D o m a in e du R oi" i j e g o p o d z ia ł. W ła s n o ś ć s z la c h e c k a i n ie s z la c h e c k a . Z a s a d n ic z e sk ła d n ik i w ła s n o ś c i s z la c h e c k ie j . D o m a in e p r o c h e . M o u v a n c e s . W ła s n o ś ć n ie s z la c h e c k a , b e z p o ś r e d n io o d k r ó la z a le ż n a . M iasta i p r z e d m ie ś c ia . W s p ó ln a w ła s n o ś ć . A f f é a g e m e n t s . R z e c z y w is t y p o d z ia ł w ł a  s n o ś c i.

W łasność ziemska we Francyi nowożytnej aż do Wielkiej Re- wolucyi ujęta była w ram y organizacyi feodalnej. Jednakże zasada „nulle terre sans seig n eu r“ nie zdołała nigdy zatryum fow ać w całej pełni. Zarów no w średniow iecznych, ja k i now ożytnych źródłach, wzmianki o własności allodyalnej nie należą bynajmniej do rzad kości; pod tym względem jednak w różnych częściach F rancyi sto sunki przedstaw iały się dość rozmaicie. W ustaw ach poszczegól nych prow incyi, zredagow anych po największej części w wiekach XV i XVI, znajdujem y różne bardzo postanow ienia o w łasności allodyalnej. Z tego punktu w idzenia poszczególne prow incye Francyi dzielone są zazwyczaj na trzji g ru p y 2). W znacznej ich większości praw o m iejscow e uznaw ało w łasność ałlodyalną; należy tu je d n ak odróżnić t. zw. pays allodiaux od t. zw. pays censuels; w pierw szych uznaną była zasada: „nul seigneur sans titre “, to znaczy iż p ra wo zwierzchności feodalnej pow inno być w każdym poszczegól nym w ypadku udow odnione dokumentem; posiadłości, co do któ rych nikt tego praw a nie udow odnił, były uw ażane za a lk ^ r a ln e , naw et w tedy, gdy były to enklaw y w ew nątrz posiadłości nieallo- d3ialnych; co do tego ostatniego punktu kom entatorow ie praw pro-

w incyonaln3mh nie są jed n ak zgodni. W t. zw. раз^э censuels w ła

sność allod3ialna w zasadzie była uznaną, jednakże w każd3mn po

szczególnym w ypadku allodyalność pow inna była być dokum ental nie udow odniona. Jednem słowem nie Ьз?1а tam uznaw ana ani p ier

>) A . N. P. 1733 f c l. 624°.

2) C h én o n : É tu d e s u r l’h is t o ir e d e s a lle u x e n F r a n c e (P a r is 1888) p. 111 i n a st.

(20)

w otna w łasność allodyalna, ani też pow stała w skutek przedaw nie nia (l’alleux d ’origine et de prescription), lecz tylko pow stała z n a dania ziemi z jednoczesnym lub późniejszym uw olnieniem od za leżności feodalnej (alleux de co ncessio n )x). Prow incyi, w którychby praw o miejscowe w łasności allodyalnej nie uznaw ało, było sto sunkow o niewiele; do tej ostatniej grupy należała w łaśnie najbar dziej nas interesująca B retania. W najdaw niejszych dokum entach bretońskich (z IX w .)3) spotykam y dość liczne wzmianki o w ła sności allodyalnej, musiała jed n ak zniknąć po ostatecznem ukon stytuow aniu się ustroju feodalnego; ju ż w najstarszym zbiorze praw tej prow incjo znajdujem y postanow ienia wręcz nie dopuszczające własności alloctyalnej8). Je st rzeczą ciekawą, iż w zbiorze praw z 1539 r. artykułu tego nie znajdujemy; zm ysł feodalny był jednak tak silnie rozw inięty, iż naw et i w tedy w łasność allodyalna w B re tanii nie była uznaw aną, tak iż w faktycznym stanie rzeczy nie zaszła żadna zmiana, gdy do nowej redakcyi z 1581 r. włączono antyallodyalny a rty k u ł4). Jednak mimo tego zupełnie stanow czego i niedwuznacznego postanow ienia praw nego, istniała faktycznie w XVII w. w Bretanii w łasność, k tó rą m ożnaby nazw ać pseudo- allodjodną, t. j. taką, która praw nie w łączona była w ram y ustroju feodalnego, w rzeczjTwistości jed n ak znajdow ała się poza jego na

*) K r ó lo w ie f r a n c u s c y s z c z e g ó ln ie w X V I I w . n ie je d n o k r o tn ie sta r a li s ię p r z e m ie n ić w ty c h k r a ja c h w ła s n o ś ć a llo d y a ln ą n a fe o d a ln ą , w y c h o d z ą c z z a  ł o ż e n ia , iż z w ie r z c h n o ś ć fe o d a ln a n ad c a łe m t e r y t o r y u m F r a n c y i j e s t n ie z a - p r z e c z o n e m p r a w e m k o r o n y fr a n c u sk ie j; w e d y k c ie k r ó le w s k im z 1692 r. c z y  tam y: „ N o u s ( L o u is ) n ’a v o n s p o in t d e d r o it n i m ie u s é ta b li ni p lu s in s é p a r a b le  m e n t a tta c h é à n o tr e c o u r o n n e , q u e c e lu i d e m o u v a n c e e t d ir e c te u n iv e r s e lle q u e n o u s a v o n s su r to u te le s t e r r e s d e n o t r e R o y a u m e “ (N e r o n e t G irard: R e - c e u ils d’é d its e t d’o r d o n n a n c e s r o y a u x su r le fa it d e la j u s t ic e e t a u t r e s m a t iè  r e s . P a r is 1726 v o l. II, p. 239); u s iło w a n ia te j e d n a k ż e , g łó w n ie d z ię k i o p o  r o w i p a r la m e n tó w , n ie z d o ła ły c a łk o w ic ie z g n ę b ić w ła s n o ś c i a llo d y a ln e j, z a le  żn ej t y lk o o d B o g a , ja k m a w ia li ó w c z e ś n i j u r y ś c i („ te n ir e n fr a n c — a lle u x e s t te n ir d e D ie u “ — L o y s e l: In s titu tio n s c o u tu n u e r s . P a r is 1607 t. I p. 240 § 227) C ała ta w a lk a to c z y ła s ię g łó w n ie w e F r a n c y i p o łu d n io w e j , w ż a d n y m z a ś ra  z ie n ie o d n o s iła s ię do B r e ta n ii (p atrz: C lié n o n o p . cit. p . 202; V io lle t: H is to ir e du d ro it c iv il fr a n ç a is p. 696).

2) C h é n o n (o p . cit. p. 32) t w ie r d z i, iż w ła s n o ś ć a llo d y a ln a istn ia ła w B r e  tanii aż d o w . X III; w s z y s t k ie j e d n a k d o k u m e n ty , n a k tó r e s ię p o w o łu j e , p o c h o  d zą z IX w . z w y ją tk ie m j e d n e g o (p . 406), k t ó r y p o c h o d z i w p r a w d z ie z X V w . n ie m a w n im je d n a k ża d n ej w z m ia n k i o w ła s n o ś c i a llo d y a ln e j.

3) „L a tr ès a n c ie n n e C o u tu m e “ a rt. C C X X IV „ C o u tu m ier G é n é r a l“ t. IV , p . 233.

4) „ C o u tu m ier G é n é r a l“ p. 381 a rt. C C C X X V II I „Nul n e p e u t te n ir te r r e e n B r e t a g n e s a n s s e ig n e u r : p a r c e q u ’il n ’y a a u cu n fr a n c -a lle u x e n c e lu y p a y s “ .

(21)

wiasem; nie uiszczano z niej bowiem żadnych powinności feodal nych, nie składano naw et aveu. W naszym terrier sp o ty k a n y ze znania, w których po wymienieniu większej lub mniejszej ilości wassalówr i opisie ich posiadłości, zeznającjr dodaje, iż podległych mu wassali je st więcej, pozostałych jednak i ich ziemi nie w ym ie nia, ponieważ nie posiada o nich żadnej wiadomości ty Tego ro dzaju stan rzeczy je st konsekw encyą znacznego rozdrobnienia i roz proszenia własności ziemskiej w Bretanii. W jednych rękach mogło się skupić praw o zwierzchności feodalnej nad drobnemi a niekiedy dość odległemi od siebie posiadłościami, których w łaściciele mogli mieszkać w innej części Bretanii, lub naw et poza jej granicami, co u tru d niało kontrolę; w edług wszelkiego praw dopodobieństw a byty to prze ważnie nieużytki. Pom inąwszy te drobne ślady własności pseudo- alłodyalnej, możemy powiedzieć, iż cała w łasność ziemska w Bretanii w czasach now ożytnych ujęta była w ram y ustroju feodalnego.

O rganizow anie się Bretanii pod względem feodalnym przy pada na wieki X i XI ty Dzięki badaniom A rtu ra de la B o rd erie3) z n a n y dość dobrze feodalny podział tego kraju w XII w. Cała B retania rozpadała się wówczas na 8 wnelkich okręgów (t. zw.

baillies)4), z których każdy składał się z większej lub mniejszej ilości seigneuries. Jedne z nich były w posiadaniu poszczególnych seigneurów , inne stanow iły w łasność księcia Bretanii; rzecz pro sta, iż w obrębie tych ostatnich książę m ógł tworzyć now e jed n o stki feodalne. W XII w. książę posiadał jeszcze dość znaczne obszary ziemi na własność, zajmowały one jednak już stosunkow o nieznaczną przestrzeń kraju. Z biegiem czasu w łasność ta coraz bardziej malała, tak, iż już bardzo niewiele jej zostało pod koniec wieków średnich 5). Zaznaczony wyżej podział terytoryalny w ogól nych zarysach przetrw ał do końca śred n io w iecza6). O zmianach, zaszłych po ostatecznym przyłączeniu Bretanii do Francyi, w do tychczasowych opracow aniach znajdujem y jedynie skąpe i fragm en taryczne wnadomości. Zaszły tam tymczasem pew ne zmiany; miejsce dawnych ośmiu okręgów zajęty obecnie znacznie mniejsze, a w

kon-*) A . N. P. 1568 (D in a n ) f. 41. 2) A r th u r d e M o y n e d e la B o r d e r ie , H is t o ir e d e B r e t a g n e t. II, p 104. sj A . de la B o r d e r ie „ E ssa i su r la g é o g r a p h ie féo d a l d e la B r e t a g n e “ R e n n e s 1889. 4) Ib id . p. 92 R e n n e s , N a n tes , B r o ë r e c h , P lo ë r m e l, C o r n o u a ille , L é o n , T r é g u e r , P e n t h iè v r e . 3) H a r d o u in — L e d o m a in e d u ca l à M o rla ix e t L a n n io n (B u lletin d e la S o c ié t é a r c h é o lo g iq u e d e F in is t è r e t. X I V . str. 931). 6) A . d e la B o r d e r ie: o p . cit. p. 170.