IRENA PIETRZAK-PAWŁOWSKA
Praca organiczna w obec w ielkokapitalistycznych przemian
w Królestwie Polskim
W d y s k u s j a c h n a d g ł ó w n y m i k i e r u n k a m i p r z e m i a n w o k r e s i e p r z e j ś c i a d o k a p i t a l i z m u i j e g o r o z w o j u n a z i e m i a c h p o l s k i c h , w d o b i e w a l k w y z w o l e ń c z y c h i k l ę s k n a r o d o w y c h , w y s t ę p u j ą n i e r o z ł ą c z n i e p r o b l e m y w y n i k a j ą c e z n i e d o r o z w o j u s t o s u n k ó w g o s p o d a r c z y c h , s p o ł e c z n y c h i p o l i t y c z n y c h . W ś r ó d t y c h p o z o r n i e w t ó r n y c h e l e m e n t ó w w y s u w a s i ę w i e l o - p o s t a c i o w a t e m a t y k a „ p r a c y o r g a n i c z n e j ” j a k o p r z e d m i o t z a i n t e r e s o w a ń e k o n o m i s t ó w i h i s t o r y k ó w , s o c j o l o g ó w i b a d a c z y k u l t u r y . O k a z u j e s i ę p r z y t y m , ż e n i e k i e d y „ l e g a l n e ” d z i e j e s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e g o m n i e j s ą d z i ś z n a n e n i ż h i s t o r i a t a j n y c h r u c h ó w w y z w o l e ń c z y c h . P r z y z n a c z n i e o b f i t s z e j d o k u m e n t a c j i ź r ó d ł o w e j u d e r z a s k r o m n y s t o s u n k o w o d o r o b e k n o w s z y c h b a d a ń . D e c y d o w a ł,0
t y m n i e i s t a n b a z y ź r ó d ł o w e j , j a k k o l w i e k i t u w y s t ę p u j ą z n a c z n e b r a k i w a r c h i w a c h , l e c z z m i e n n e t e n d e n c j e h i s t o r i o g r a f i i w o b e c p r o b l e m a t y k i „ p r a c y o r g a n i c z n e j ” . O d s c h y ł k u w . X I X t o c z y ł y s i ę s p o r y o i n t e r p r e t a c j ę z a k r e s u i o c e n ę f u n k c j i p r a c y o r g a n i c z n e j w ' d z i e j a c h p o r o z b i o r o w y c h . N a w i ą z u j ą c d o n i c h w o d n i e s i e n i u d o o k r e s u i p o p o w s t a n i o w e g o n a i n n y m m i e j s c u , o g r a n i c z a m y s i ę t u d o ' p r z y p o m n i e n i a o s t a t n i e j f a z y 1 . I n i c j a t y w ę w z n o w i e n i a d y s k u s j i n a d f u n k c j ą d z i e j o w ą p r a c y o r g a n i c z n e j . p o d j ę t o n a V I I I P o w s z e c h n y m Z j e ź d z i e H i s t o r y k ó w P o l s k i c h ( 1 9 5 8 ) . S t e f a n K i e n i e w i c z , d y s p o n u j ą c b o g a t y m d o r o b k i e m w ł a s n y c h s t u d i ó w m o n o g r a f i c z n y c h w s k a l i t r z e c h z a b o r ó w o r a z r e d a k c j i t o m u I I „ H i s t o r i i P o l s k i ” I H P A N , d a ł w s w y m r e f e r a c i e p r ó b ^ s y s t e m a t y z a c j i d e f i n i c j i i z a ł o ż e ń p r o g r a m o w y c h . A u t o r z e r w a ł r a d y k a l n i e z t r a d y c y j n y m s c h e m a t e m u j m o w a n i a . p r a c y o r g a n i c z n e j , j a k o p r o g r a m u w y n i k a j ą c e g o z r e a k c j i n a k l ę s k ę p o w s t a n i a s t y c z n i o w e g o , n a t o m i a s t p o w i ą z a ł j e t r w a l e z p r o c e s e m k s z t a ł t o w a n i a s i ę k a p i t a l i z m u i f o r m o w a n i a n o w y c h s t o s u n k ó w e k o n o m i c z n o - s p o ł e c z n y c h w w a r u n k a c h b e z p a ń s t w o w e g o b y t u n a r o d u . C e z u r ę p o c z ą t k o w ą d l a b a d a ń p r a c y o r g a n i c z n e j c o f n ą ł d o r o k u 1 8 4 0 , c o p o z w a l a u k a z a ć w i e l e n o w y c h a s p e k t ó w 2 . W k o n s e k w e n c j i K i e n i e w i c z s f o r m u ł o w a ł n o w ą , z n a c z n i e w n i k l i w s z ą , d e f i n i c j ę f u n k c j i p r a c y o r g a n i c z n e j : „ W s u m i e p r a c a o r g a n i c z n a m a z a b e z p i e c z y ć t r w a n i e u j a r z m i o n e g o n a r o d u o r a z u ł a t w i ć m u p r z e j ś c i e d o k a p i t a l i z m u , j e d n a k ż e b e z w s t r z ą s ó w r e w o l u c y j n y c h , b e z n a r u s z e n i a u s t r o j u s p o ł e c z n e g o i t r a d y c j i s z l a c h e c k i c h , z u t r z y m a n i e m g o s p o d a r c z e j i k u l t u r a l n e j p r z e w a g i w a r s t w d o t y c h c z a s p a n u j ą c y c h ” . P o r a z p i e r w s z y d e f i n i c j a t a w i ą ż e e l e m e n t y g o s p o d a r c z e i s p o ł e c z n o-1 Por. O now ej syntezie dziejów polskich drugiej połow y ‘X IX W., cz. I, Na tle
historiografii, KH LXX, z. 2, 1963, s. 381—392.
2 S. K i e n i e w i c z , Problem pracy organicznej (1840—1890), V III Pow szechny
Zjazd H istoryków Polskich и. IV, "Warszawa 1960, e. 169—204.
P R Z E G L Ą D H I S T O R T O Z N T T o m U V — zeszyt 3
PR A C A O R G A N IC Z N A W K R Ó L E ST W IE PO LSK IM
433
p o l i t y c z n e . W y s n u t a j e d n a k z a n a l i z y d z i e j ó w p o l s k i c h o k r e s u p r z e j ś c i a d o k a p i t a l i z m u n i e u w z g l ę d n i a w p e ł n i n o w e j s y t u a c j i p o 1 8 6 4 r . N u r t p o z y t y w i z m u , a t a k u j ą c t r a d y c j e s z l a c h e c k i e , n a s y c i ł p r a c ę o r g a n i c z n ą n o w ą t r e ś c i ą p r o g r a m o w ą , o d p o w i a d a j ą c ą a s p i r a c j o m b u r ż u a z j i . W m i a r ę f o r m o w a n i a s i ę w K r ó l e s t w i e s t o s u n k ó w k a p i t a l i s t y c z n y c h p r a c a o r g a n i c z n a r o z s z c z e p i ł a s i ę n a d w a g ł ó w n e k i e r u n k i . J e d e n r o z w i j a n o w e w n ą t r z k l a s p o s i a d a j ą c y c h w f o r m i e l i c z n y c h i n s t y t u c j i p r o p a g u j ą c y c h p o s t ę p t e c h n i c z n y i g o s p o d a r c z y . S ł u ż ą c p o t r z e b o m w i e l k o k a p i t a l i s t y c z n e j i n d u s t r i a l i z a c j i . p o d l e g a ł y o r n e e w o l u c j i o d l i b e r a l i z m u d o p r o t e k c j o n i z m u w e k o n o m i c e , o d l i b e r a l i z m u d o o t w a r t e j w a l k i k l a s o w e j w s t o s u n k a c h s p o ł e c z n y c h , o d p o s t u l a t ó w s a m o r z ą d n o ś c i d o b e z w a r u n k o w e j u g o d y — w p o l i t y c e . D r u g i k i e r u n e k „ p r a c y o d p o d s t a w ” , w y t w o r z o n y o d p o ł o w y l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h p r z e z d r o b n o m i e s z c z a ń s k i c h „ i d e o l o g ó w ” p o z y t y w i z m u , n i e o s i ą g n ą ł s z e r s z e g o r o z w o j u n a g r u n c i e l e g a l n y m . D r o b n o m i e s z - c z a ń s k i e k o n c e p c j e g o s p o d a r c z e , z w i ą z a n e z o b r o n ą r y n k u w e w n ę t r z n e g o , p o d p o r z ą d k o w a n e z o s t a ł y t e n d e n c j o m e k s p a n s j i p r z e m y s ł u w i e l k o k a p i t a l i s t y c z n e g o . W s p ó l n y p r o g r a m s o l i d a r y z m u k l a s o w e g o k o j a r z o n o w p r a w d z i e w t y c h ś r o d o w i s k a c h z h a s ł e m d e m o k r a t y z a c j i ż y c i a s p o ł e c z n e g o , l e c z n a t e j d r o d z e a n g a ż o w a ł a s i ę t y l k o c z ę ś ć i n t e l i g e n c k i c h o r g a n i c z n i k ó w n i e z w i ą z a n y c h z k o ł a m i w i e l k o k a p i t a l i s t y c z n y m i . W a r u n k i , p o l i t y c z n e w K r ó l e s t w i e p o 1 8 6 4 r . s p r a w i ł y , ż e n i e w y t w o r z y ł s i ę t u w i e l o s t o p n i o w y s y s t t e m l e g a l n y c h o r g a n i z a c j i p a t r o n a c k i c h , j a k w W i e l k o p o l s c e c z y n a w e t w G a l i c j i . W p r a k t y c e . r o z s z c z e p i ł s i ę i t e n d r o b n o m i e s z c z a ń s k i k i e r u n e k p r a c y o r g a n i c z n e j w K r ó l e s t w i e . O i l e „ i d e o l o g o w i e ” k o j a r z y l i g o z s a m o o b r o n ą b y t u n a r o d o w e g o , t o p r z e s u w a l i s i ę s z y b k o n a t o r y p ó ł l e g a l i z m u l u b k o n s p i r a c j i . N a t o m i a s t p r ó b y k o n s e k w e n t n e j r e a l i z a c j i p o s t u l a t ó w d e m o k r a t y c z n y c h z b l i ż a ł y m ł o d s z e p o k o l e n i e o r g a n i c z n i k ó w d o ś r o d o w i s k a p r o l e t a r i a c k i e g o . Z m i e n n e t e n d e n c j e p r a c y o r g a n i c z n e j w K r ó l e s t w i e p o 1 8 6 4 r . w y m a g a j ą s e r i i s t u d i ó w m o n o g r a f i c z n y c h . P o n i ż e j o g r a n i c z a m s i ę d o p r z e ś l e d z e n i a e w o l u c j i f o r m p r a c y o r g a n i c z n e j w k r ę g u k l a s p o s i a d a j ą c y c h w d o b i e r o z w o j u w i e l k o p r z e m y s ł o w e g o k a p i t a l i z m u , ( d o l a t d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h ) . P o m i j a m z k o n i e c z n o ś c i a n a l i z ę s t a n o w i s k t e o r e t y c z n y c h e k o n o m i s t ó w i s o c j o l o g ó w p o z y t y w i z m u , r o z s t r z ą s a j ą c y c h p e r s p e k t y w y r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o z i e m p o l s k i c h p o u w ł a s z c z e n i u . I c h m o d e l g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j f o r m o w a ł s i ę p o c z ą t k o w o w y r a ź n i e j p o d w p ł y w e m w z o r ó w o b c y c h , c z e r p a n y c h z k r a j ó w e k o n o m i c z n i e w y ż e ] r o z w i n i ę t y c h , n i ż z o b s e r w a c j i p r z e m i a n w e w n ę t r z n y c h w k r a j u . P r z e k a z i c i e l e m t e o r i i b u r ż u a z y j n e j e k o n o m i i , a z w ł a s z c z a s o c j o l o g i i , s t a ł a s i ę p r a s a i p u b l i c y s t y k a k r a j o w a . Z n a c z n i e s ł a b i e j w ó w c z e s n y c h w a r u n k a c h p o l i t y c z n y c h d o c i e r a ł a p u b l i c y s t y k a e m i g r a c j i p o s t y c z n i o w e j , a z w ł a s z c z a l e w i c y d e m o k r a t y c z n e j . D o p i e r o w l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h b u r ż u a z y j - n y m k o n c e p c j o m r o z w o j u g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j p r z e c i w s t a w i ł o s i ę m ł o d e p o k o l e n i e p u b l i c y s t ó w — m a r k s i s t ó w . J u ż w l a t a c h d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h t o c z o n o d y s k u s j ę n a d c z y n n i k a m i i n d u s t r i a l i z a c j i k r a j u , z w ł a s z c z a p o u k a z a n i u s i ę ( 1 8 9 8 ) g ł o ś n e j p r a c y R ó ż y L u k s e m b u r g o r o z w o j u p r z e m y s ł u i p o l e m i c e p o d j ę t e j p r z e z L . J a n o w i c z a i i n n y c h . S t . K o s z u t s k i , m o d y f i k u j ą c n i e c o t e z ę L u k s e m b u r g , u z n a w a ł t a k ż e p r z e w a g ę c z y n n i k ó w o b i e k t y w n y c h w r o z w o j u k a p i t a l i z m u i p r z e c i w s t a w i ł s i ę p o d n o s z e n i u r o l i p o z y t y w i z m u434
IR E N A P IĘ T R Z A K -PA W ŁO W SK A i p r a c y o r g a n i c z n e j 3 . Z n a m i e n n e , ż e w t e j d y s k u s j i t o c z ą c e j s i ę n a p ł a s z c z y ź n i e m a t e r i a l i z m u h i s t o r y c z n e g o J u l i a n M a r c h l e w s k i d o s t r z e g a ł w a l o r y p r a c y o r g a n i c z n e j z a r ó w n o d l a p o s t ę p u g o s p o d a r c z e g o , j a k i s p o ł e c z n o - c y w i l i z a c y j n e g o „ w s e n s i e d r o b n o m i e s z c z a ń s k i m ’ ’ , a t a k ż e d l a o b r o n y b y t u n a r o d o w e g o , ( p o d z a b o r e m p r u s k i m ) 4 . Z p o z y c j i a k t u a l n y c h p o t r z e b w d o b i e ' k r y z y s u 1 9 0 1 — 1 9 0 3 o c e n i a n o s p r a w y p r o g r a m u i o ż y w i e n i a „ p r a c y o r g a n i c z n e j ” 5 . E k o n o m i ś c i r o z t r z ą s a l i t e z a g a d n i e n i a w z w i ą z k u z e s t u l e c i e m p o l s k i e j l i t e r a t u r y e k o n o m i c z n e j ( o k . 1 9 0 1 r . ) . A n a l i z u j ą c m . i n . c z y n n i k i r o z w o j u k a p i t a l i z m u n a z i e m i a c h p o l s k i c h , u w z g l ę d n i a l i o b o k w a r u n k ó w o b i e k t y w n y c h t a k ż e — s u b i e k t y w n e , a w ś r ó d n i c h — p r o g r a m y p r a c y o r g a n i c z n e j . W ł a d y s ł a w G r a b s k i k o j a r z y ł z n i m i p o c z ą t k i p o s t ę p u w r o l n i c t w i e ; p o d k r e ś l a ł z w ł a s z c z a z a s ł u g i T o w a r z y s t w a R o l n i c z e g o w d z i e l e p r z y g o t o w a n i a p i e r w s z y c h k o n c e p c j i r e f o r m y a g r a r n e j 6 . W y w o d y t e s ł u ż y ł y m u d o p o p a r c i a p o d j ę t y c h w ó w c z a s z a b i e g ó w o w s k r z e s z e n i e T o w a r z y s t w a R o l n i c z e g o w z w i ą z k u z d e b a t ą p u b l i c z n ą n a d p r z e s i l e n i e m w r o l n i c t w i e . N a w i ą z u j ą c d o t e j p o l e m i k i S t . A . K e m p n e r w 1 9 1 8 r . p r z y z n a w a ł , ż e k r y t y c y s ł u s z n i e o d r ó ż n i l i g a r s t k ę „ i d e o l o g ó w ” p r a c y o r g a n i c z n e j o d l i c z n e g o g r o n a p r a k t y c z n y c h d z i a ł a c z y g o s p o d a r c z y c h i p r z e d s i ę b i o r c ó w k a p i t a l i s t y c z n y c h o r g a n i z u j ą c y c h ' w y t w ó r c z o ś ć w i e l k o p r z e m y s ł o w ą . „ B y ł o t o u p r z e m y s ł o w i e n i e ( k r a j u , b y s i ę t a k w y r a z i ć , n i e t y l k o o b i e k t y w n e , l e c z z a r a z e m s u b i e k t y w n e . U d z i e l i ł o s i ę c a ł e j s a m o w i e d z y n a r o d o w e j i t o b y ł w ł a ś n i e s k u t e k ś w i a d o m e g o p r o g r a m u p r a c y o r g a n i c z n e j — s k u t e k b o d a j n a j b e z p o ś r e d n i e j s z y t e g o p r o g r a m u . B y ł a t o n a j g ł ę b s z a t r e ś ć p r o g r a m u p o z y t y w i s t ó w ” 7 . W r z e c z y w i s t o ś c i p o z y t y w i z m n i e p r z e z w y c i ę ż y ł w c a ł o ś c i t r a d y c j i f e u d a l n o - s z l a c h e c k i c h , c o w i ę c e j — d e f o r m o w a ł s i ę p o d i c h d z i a ł a n i e m . L u d w i k K r z y w i c k i , i n s p i r u j ą c w l a t a c h m i ę d z y w o j e n n y c h k r y t y c z n e b a d a n i a n a d t e o r i ą p r a c y o r g a n i c z n e j i u w z g l ę d n i a j ą c j e j e l e m e n t y s p o ł e c z n e o b o k e k o n o m i c z n y c h , p o n o w i ł s w e z n a n e z l a t o s i e m d z i e s i ą t y c h t e z y o z ł u d z e n i a c h d e m o k r a t y c z n y c h d r o b n o m i e s z c z a ń s t w a p r o p a g u j ą c e g o p o s t ę p g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n y n a g r u n c i e s o l i d a r y z m u 8 . O p a r t e w z a s a d z i e n a t y c h z a ł o ż e n i a c h o b s z e r n e s t u d i u m S t a n i s ł a w a R у с h - l i ń s k i e g o z a w i e r a p i e r w s z ą p r ó b ę s y s t e m a t y z a c j i m y ś l i e k o n o m i c z n e j i s p o ł e c z n e j p o z y t y w i s t ó w 9 . Z a s k a k u j e j e g o d e f i n i c j a p r a c y o r g a 3 St. K o s z u t s k i ,
S t u l e c i e e k o n o m i i p o l i t y c z n e j u nas,
„Głos” 1901; por. też
odczyt w Sekcji H andlowej Toiw. P opierania Przem ysłu d Hainidlu w 1901 r.
4 J. M a r c h l e w s k i (J. K a r s k i ) , Z ur
P o l e n p o l i t i k d e r p r e u s s i s c h e n Re->
gier u n g, A u s w a h l v o n A r t i k e l n au s d e n J a h r e n 1897 bis 1923,
B erlin 1957, s. 48.
T e n ż e ,
S t o s u n k i s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e w z i e m i a c h p o l s k i c h z a b o r u p r u s k i e g o ,
Lw ów 1903.
5 W
n a s z y c h s p r a w a c h
[opraic. -zbiór.] t. I—III, W arszawa 1899—1902. Por.
E. D u t l i n g e r ,
O p r o g r a m ,
„Przegląd Tygodniowy” n r 19, 1903.
6 Wł. G r a b s k i , O
p o c z ą t k a c h p o s t ę p u ro l n ic z e g o i p r a c y o r g a n i c z n e j r o l n e j
w kra ju . R e f e r a t na z e b r a n i u S e k c j i R o l n e j (14 p a ź d z i e r n i k a 1901), P r a c e S e k c j i
R o ln e j ,
b.m. wyd. 1901, s. 22.
7 St. A. Ke - mp n e - r ,
R o z w ó j u s t r o j u k a p i t a l i s t y c z n e g o na z a c h o d z ie i w K r ó
l e s t w i e P o l s k i m ,
„Ekonom ista” t. IV, 1918, s. 1—18. Por. też
D z ie j e g o s p o d a r c z e
P o ls k i p o r o z b i o r o w e j w z a r y s i e
t. I, W arszawa 1920, s. 43—44 oiraz St. D z i e w u 1-
s
к
i.
P i ś m i e n n i c t w o p o ls k ie e k o n o m i c z n e w cią gu o s t a tn i c h l a t p i ę ć d z i e s i ę c i u ,
„Ekonom ista” t. I, 1918, s. 23—32.
8 L. K r z y w i c k i (K. R. Ż y w d c k i ) ,
Z ł u d z e n i a d e m o k r a t y c z n e
[seria a rty
kułów], „P raw da” -t. IX, 1889, s. 64, 74, 88. 100, 123, 134.
9 St. R у с h 1 i ń s k i,
P r a c a o r g a n ic zn a w K r ó l e s t w i e P o l s k i m p o p o w s t a n i u
s t y c z n i o w y m .
Rozpraw a doktorska [maszynopis], 1931. O pracowanie to oparte na
p rasie i publicystyce poizytywistyęznej etanow i ρ -róbę usystem atyzow ania -proble
m atyki ekonomicznej i socjologicznej Ье-z szerszej analizy w arunków
historycznych-PR A C A O R G A N IC Z N A W K R Ó L E ST W IE PO LSK IM
435
n i c z n e j : „ d z i a ł a l n o ś ć z m i e r z a j ą c a d o z a s p o k o j e n i a p o t r z e b s p o ł e c z n y c h w ł a s n y m i s i ł a m i s p o ł e c z n y m i , z w y k l u c z e n i e m z a r ó w n o w s z e l k i c h p r ó b z d o b y c i a w p ł y w u n a k i e r o w n i c t w o p o l i t y c z n e s p r a w a m i k r a j o w y m i , j a k i u c i e k a n i a s i ę o p o m o c d o w ł a d z z a b o r c z y c h . P o j ę c i e t o o b e j m u j e w y r z e c z e n i e s i ę w y s i ł k ó w p o l i t y c z n y c h , a l e n i e w y r z e c z e n i e s i ę c z y n ó w ” . T e j „ a p o l i t y c z n e j ” i n t e r p r e t a c j i p r o g r a m u p r a c y o r g a n i c z n e j n i e z d o ł a ł b y a u t o r o b r o n i ć w o b e c o d m i e n n e g o ś w i a d e c t w a ź r ó d e ł a r c h i w a l n y c h ; z a p r z e c z a j e j t e ż h i s t o r i o g r a f i a z a r ó w n o s z k o ł y k r a k o w s k i e j , j a k i s z k o ł y w a r s z a w s k i e j z p o c z ą t k u X X w . , a t a k ż e c a ł e g o o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o . Z w r o t z a i n t e r e s o w a ń c z ę ś c i i n t e l i g e n c j i k u n a u k o m p r z y r o d n i c z y m , t e c h n i c z n y m , k u e k o n o m i i i s t a t y s t y c e u g r u n t o w a ł s i ę z c z a s e m p r z e z w y k s z t a ł c e n i e s p e c j a l i s t y c z n e , p r z e w a ż n i e n a u c z e l n i a c h z a g r a n i c z n y c h . W p r z e m y ś l e i w r o l n i c t w i e , r z a d z i e j — w i n s t y t u t a c h b a d a w c z y c h c z y p r a c y s p o ł e c z n e j c i s p e c j a l i ś c i k o n f r o n t o w a l i t e o r i ę z p r a k t y k ą ż y c i a g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n e g o n i e t y l k o n a t e r e n i e s w y c h p r z e d s i ę b i o r s t w , a l e t e ż w r ó ż n y c h o g n i w a c h p r a c y o r g a n i c z n e j i z r z e s z e ń b r a n ż o w y c h . W ś r ó d t y c h o s t a t n i c h n a j w y ż s z ą p o z y c j ę z a j ę ł o w K r ó l e s t w i e T o w a r z y s t w o P o p i e r a n i a P r z e m y s ł u i H a n d l u . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o o b f i t e j p u b l i c y s t y k i . p r o g r a m o w e j p o z y t y w i s t ó w z a c h o w a ł a s i ę t y l k o s z c z ą t k o w a d o k u m e n t a c j a d l a o m a w i a n y c h p o n i ż e j z r z e s z e ń g o s p o d a r c z y c h . O d n a l e z i o n o t y l k o n i k ł e ś l a d y a k t T o w a r z y s t w a P o p i e r a n i a P r z e m y s ł u i H a n d l u w a r c h i w a - c h k r a j o w y c h i r a d z i e c k i c h . Z a c h o w a ł a s i ę n a t o m i a s t , p o m i m o r o z p r o s z e n i a , s e r i a s p r a w o z d a ń w ł a d z c e n t r a l n y c h T o w a r z y s t w a ( m . i n . w k o l e k c j a c h b i b l i o t e k i m . S a ł t y k o w a - S z c z e d r i n a w L e n i n g r a d z i e o r a z l i m . L e n i n a w M o s k w i e ) .M O D E L LIBERALNEJ GOSPODARKI KAPITALISTYCZNEJ
W K r ó l e s t w i e P o l s k i m , z d e g r a d o w a n y m p o 1 8 6 4 r . w s w y c h f u n k c j a c h p o l i t y c z n y c h , p o d d a n y m g r u n t o w n e j p r z e b u d o w i e s t o s u n k ó w a g r a r n y c h , o g ó l n o s p o ł e c z n y c h i a d m i n i s t r a c y j n y c h , w z n o w i e n i e d z i a ł a ń l e g a l n y c h n i e m o g ł o b y ć p r o s t ą k o n t y n u a c j ą p r a c y o r g a n i c z n e j o k r e s u p o p r z e d n i e g o . P r z o d u j ą c e d a w n i e j s z l a c h e c k i e o g n i w a „ T o w a r z y s t w a R o l n i c z e g o ” u l e g ł y l i k w i d a c j i n i e t y l k o w t r y b i e r e p r e s j i p o l i t y c z n y c h , k t ó r e r o z p r o s z y ł y n a j c z y n n i e j s z y c h d z i a ł a c z y . U t r a c i ł y o n e t a k ż e s w e d a w n e p o z y c j e s o c j a l n e . Z m i e n i a ł a s i ę b a z a i k i e r u n k i a k t y w n o ś c i s p o ł e c z n e j . P o n a d t o p r o g r a m p r a c o r g a n i c z n y c h , p o w i ą z a n y o d d w ó c h d z i e s i ę c i o l e c i z z a s a d a m i l i b e r a l i z m u e k o n o m i c z n e g o p r o p a g o w a n e g o n a ł a m a c h „ R o c z n i k ó w G o s p o d a r s t w a K r a j o w e g o ” , a w n a u c e p r z e z F r . S k a r b k a , z a ł a m a ł s i ę j u ż w d o b i e ' p o w s t a n i a . U k a z y u w ł a s z c z e n i o w e z 2 m a r c a 1 8 6 4 s t a n o w i ł y n i e t y l k o o d g ó r n e r o z w i ą z a n i e k w e s t i i w ł a s n o ś c i o w y c h , a l e o k r e ś l a ł y s t a ł e f o r m y i n g e r e n c j i w ł a d z w s t o s u n k i m i ę d z y d w o r e m a w s i ą . R e f o r m y u w ł a s z c z e n i o w e z a m y k a j ą o k r e s s z l a c h e c k i c h p r o g r a m ó w a g r a r n y c h b u d o w a n y c h n a z a s a d a c h l i b e r a l i z m u e k o n o m i c z n e g o b i l a n s e m u j e m n y m . A j e d n a k t e s a m e t e o r e t y c z n e z a s a d y z n a j d u j ą c o r a z s z e r s z e p o p a r c i e n i e ( t y l k o z a i n t e r e s o w a n e j e k o n o m i c z n i e b u r ż u a z j i , a l e i s z e r o k i c h k ó ł i n t e l i g e n c j i r e k r u t u j ą c e j s i ę z e z d e k l a s o w a n e j s z l a c h t y . W l a t a c h 7 0 - t y c h z a g ł ó w n ą p r z y c z y n ę t r u d n o ś c i e k o n o m i c z n y c h
po 1864 r. Poir. . t e g o ż , Liberalizm gospodarczy w K rólestw ie P olskim po 1863 r.,
„Ekonom ista” 1930, z. 2.
436
IR E N A PIĘ T R Z A K -P A W Ł O W S K A K r ó l e s t w a u z n a w a n o ( w g o c e n y W a r s z a w s k i e g o K o m i t e t u G i e ł d o w e g o ) d y s p r o p o r c j e m i ę d z y t e m p e m r o z w o j u r o l n i c t w a i p r z e m y s ł u u z a l e ż n i o n e g o o d s y t u a c j i n a r y n k u w e w n ę t r z n y m . W p u b l i c z n y c h d y s k u s j a c h r o z t r z ą s a n o ś r o d k i p o d n i e s i e n i a g o s p o d a r k i f o l w a r c z n e j i w z m o ż e n i a e k s p o r t u z b ó ż , c o d e c y d o w a ć m i a ł o o b i l a n s i e h a n d l o w y m K r ó l e s t w a . P o l i t y k a g o s p o d a r c z a r z ą d u s t w a r z a ł a d l a K r ó l e s t w a k o r z y s t n e p e r s p e k t y w y . Z n i e s i e n i e g r a n i c y c e l n e j z C e s a r s t w e m w 1 8 5 0 r . p r z e d ł u ż y ł o s z l a k i h a n d l o w e n a o b s z a r y L i t w y , B i a ł o r u s i i U k r a i n y , a d a l e j R o s j i e u r o p e j s k i e j i a z j a t y c k i e j . Z i e m i a ń s t w u u d o s t ę p n i o n o r y n k i z a c h o d n i e p o w p r o w a d z e n i u l i b e r a l n e j u s t a w y c e l n e j z 1 8 6 8 r . R ó w n o l e g l e p o s t ę p o w a ł a d e z e t a t y z a c j a r z ą d o w y c h z a k ł a d ó w p r z e m y s ł o w y c h , p r z e j m o w a n y c h w r ę c e p r y w a t n e n a d o g o d n y c h w a r u n k a c h k r e d y t o w y c h . T y m s a m y m b u r ż u a z j a w z m o c n i ł a z n a k o m i c i e s w e p o z y c j e e k o n o m i c z n e . P r z e z f o r m ę s p ó ł e k a k c y j n y c h w i ą z a ł a z s o b ą k o ł a o b s z a r n i c z e . K r ą g p r z e m y s ł o w c ó w i f i n a n s i s t ó w s i ę g a ł p o k i e r o w n i c t w o ż y c i a g o s p o d a r c z e g o o r a z f o r m o w a n y c h d l a j e g o p o t r z e b i n s t y t u c j i s p o ł e c z n y c h . Z a b i e g a ł t e ż o k i e r o w n i c t w o ż y c i a p u b l i c z n e g o w K r ó l e s t w i e , p o w o ł u j ą c s i ę n a w z o r y r o z w i n i ę t y c h k r a j ó w k a p i t a l i s t y c z n y c h o r a z n a m o d e l e z a c h o d n i e j l i t e r a t u r y n a u k o w e j . T a k w i ę c ż y w o t n o ś ć t e o r i i l i b e r a l i z m u e k o n o m i c z n e g o w s p o ł e c z e ń s t w i e K r ó l e s t w a p o 1 8 6 4 r . ' W y n i k a ł a > z w i e l u c z y n n i k ó w w e w n ę t r z n y c h , a l e s t a n o w i ł a t e ż o d b i c i e r e n e s a n s u t e g o k i e r u n k u w E u r o p i e . W K r ó l e s t w i e r e w o l u c j a p r z e m y s ł o w a d o k o n y w a ł a s i ę p r a w i e o s t o l a i t p ó ź n i e j n i ż w A n g l i i , l e c z t a k ż e w w a r u n k a c h p r z e w a g i r o l n i c t w a , k t ó r e m u p r y m a t p r z y z n a w a l i w s w y c h d z i e ł a c h S m i t h i R i c a r d o . A d a p t a c j a z a c h o d n i c h t e o r i i e k o n o m i c z n y c h i s o c j o l o g i c z n y c h d o p o t r z e b r o z w o j u k a p i t a l i z m u w K r ó l e s t w i e o d b y w a ł a s i ę w d w ó c h o d m i e n n y c h f a z a c h . W p i e r w s z y m o k r e s i e p o 1 8 6 4 , g d y m i m o r e p r e s j i p o l i t y c z n y c h w ł a d z e c a r s k i e z a c h o w a ł y k i e r u n e k l i b e r a l n e j p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j , r o z w i n ę ł y s i ę w K r ó l e s t w i e , a t a k ż e w C e s a r s t w i e , ' z a i n t e r e s o w a n i a d l a u n i w e r s a l n y c h , „ k o s m o p o l i t y c z n y c h ” t e o r i i e k o n o m i c z n y c h i s o c j o l o g i c z n y c h , g ł o s z ą c y c h h a r m o n i j n e d z i a ł a n i e p r a w n a t u r a l n y c h . Z n a l a z ł o t o o d b i c i e w d o b o r z e p r z e k ł a d ó w l i t e r a t u r y o b c e j , w t e m a t y c e c z a s o p i s m n a u k o w y c h i s p o ł e c z n o - l i t e r a c k i c h , m o b i l i z u j ą c y c h u w a g ę s z e r o k i c h k ó ł i n t e l i g e n c j i . C z o ł o w ą r o l ę w p r z e k a z y w a n i u t e o r i i e k o n o m i i o d e g r a ł o g r o n o w y k ł a d o w c ó w w u c z e l n i a c h a k a d e m i c k i c h . W S z k o l e G ł ó w n e j W a r s z a w s k i e j 1 0 Z d z i s ł a w K o r z y b s k i s p o p u l a r y z o w a ł d z i e ł a F r . B a - s t i a t i H . B a u d r i l l a r t , z a ś w e w ł a s n y c h o p r a c o w a n i a c h w i e l e u w a g i p o ś w i ę c i ł a n a l i z i e s y s t e m u k r e d y t o w e g o , t r a k t u j ą c g o j a k o g ł ó w n y c z y n n i k p o s t ę p u k a p i t a l i s t y c z n e g o . P o d d a ł k r y t y c e p o l i t y k ę i n w e s t y c y j n ą B a n k u P o l s k i e g o , u z a s a d n i a ł p o t r z e b ę r o z w o j u w i e l k i c h b a n k ó w p r y w a t n y c h , w s k a z y w a ł n a k o n i e c z n o ś ć d o s t o s o w a n i a k r e d y t u h i p o t e c z n e g o ( T o w a r z y s t w a K r e d y t o w e g o Z i e m s k i e g o ) d o n o w o c z e s n y c h p o t r z e b r o l n i c t w a и .10 St. B o r o w s k i , Szkoła Główna W arszawska 1862—1869, W ydział Prawa
i A dm inistracji, W arszawa 1937, s. 19—20.
11 Z. K o r z y b s k i , O kredycie i bankach em isyjnych z zastosow aniem do po
trzeb kraju naszego, W arszawa 1862. N akładem „Roczników G ospodarstw a K rajo
wego” z przedm ow ą L. W o ł o w s k i e g o . Por. dalsze prace t e g oż, O monecie.
Rzecz wyłożona na k ilk u lekcjach w G łów nej Szkole w roku akadem ickim 1864/5,
„Ekonom ista” t. IV, 1865, s. 105—124; Dwa odczyty o statystyce,' „Gazeta W arszaw
sk a” n r 123, 1866; W stąp do teorii statystyki. Rys historyczny i ogólne zasady,
W arszawa 1870.
PR A C A O R G A N IC ZN A W K R Ó L E ST W IE PO LSK IM
437
W y k ł a d y n a u k i s k a r b o w o ś c i ( f i n a n s ó w ) w S z k o l e G ł ó w n e j p o d j ą ł J ó z e f O c z a p o w s k i ; p r o p a g o w a ł o n g ł o s z o n e w N i e m c z e c h t e o r i e g o s p o d a r k i a u t a r c h i c z n e j j a k o k o r z y s t n i e j s z e j d l a k r a j ó w o p ó ź n i o n y c h w r o z w o j u k a p i t a l i s t y c z n y m i z a b e z p i e c z a j ą c e j r o z w ó j i c h p r z e m y s ł u p r z e d k o n k u r e n c j ą 1 2 . D r u g a f a z a k s z t a ł t o w a n i a s i ą m y ś l i e k o n o m i c z n e j i s p o ł e c z n e j w K r ó l e s t w i e w i ą ż e s i ę z z a ł a m a n i e m o p t y m i s t y c z n y c h t e n d e n c j i s z k o ł y f r a n c u s k i e j p o k l ę s c e 1 8 7 0 r . i d o ś w i a d c z e n i a c h K o m u n y P a r y s k i e j . W y b u c h k r y z y s u 1 8 7 3 r . s p o t ę g o w a ł w N i e m c z e c h i w R o s j i d ą ż e n i a d o s a m o o b r o n y p r z e d k o n k u r e n c j ą k r a j ó w w y ż e j r o z w i n i ę t y c h , p r z y s p i e s z y ł z w r o t o d l i b e r a l n e j d o p r o t e k c y j n e j p o l i t y k i h a n d l o w e j ( 1 8 7 7 i 1 8 7 9 r . ) ; z i e m i e p o l s k i e z n a l a z ł y s i ę w z a s i ę g u p r z e c i w s t a w n y c h s y s t e m ó w p r o t e k c y j n y c h R o s j i o r a z N i e m i e c i A u s t r o - W ę g i e r . W p u b l i c y s t y c e p o z y t y w i s t ó w w a r s z a w s k i c h z a z n a c z a s i ę r ó w n o l e g l e o d w r ó t o d t e o r i i u n i w e r s a l n y c h i „ k o s m o p o l i t y c z n y c h ” k u a n a l i z i e r e a l n y c h w a r u n k ó w g o s p o d a r c z y c h k r a j u w d o b i e k r y z y s u p r z e m y s ł o w e g o , a w k r ó t c e — p r z e w l e k ł e g o p r z e s i l e n i a w r o l n i c t w i e . N a ł a m a c h c z a s o p i s m i w g r o n a c h o r g a n i c z n i k ó w t o c z y s i ę p o l e m i k a n a t e m a t p e r s p e k t y w r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o k r a j u . J e d n i u p a t r u j ą j e g ł ó w n i e w p o s t ę p i e r o l n i c t w a i p r z e t w ó r s t w a j a k o d r o g i d o a k u m u l a c j i i r o z w o j u r y n k u w e w n ę t r z n e g o . I n n i g ł o s z ą p r y m a t p r z e m y s ł u , p o p i e r a n e g o p r z e z i n w e s t y c j e o b c e g o k a p i t a ł u . S t o s o w n i e d o t y c h · p o z y c j i f o r m u j ą s i ę r ó ż n e o ś r o d k i p r a c o r g a n i c z n y c h . Ż y w y o d d ź w i ę k w ś r ó d p o z y t y w i s t ó w w a r s z a w s k i c h z n a j d u j e a d a p t a c j a d o p o t r z e b k r a j o w y c h t e o r i i e k o n o m i i d o k o n a n a p r z e z J ó z e f a S u - p i ń s k i e g o 1 3 . W z a m k n i ę c i u s w e g o d z i e ł a S u p i ń s k i a p e l u j e o r o z s z e r z e n i e p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i g o s p o d a r c z e j i s a m o p o m o c y s p o ł e c z n e j : „ N i e p r o t e s t a c j e i n i e a d r e s y w a s z e o c a l i ć w a s m o g ą o d z a g ł a d y , n a k t ó r ą j e s t e ś c i e s k a z a n i : w r o g o w i e w a s i s z y d z ą z n i c h , a p r z y j a c i e l e w a s i s ą g ł u c h y m i n a n i e . . . P r z e c i w w a g ą ś m i e r c i j e s t t y l k o ż y c i e , ż y c i e p e ł n e s i ł y i j ę d r n o ś c i — n i e w y p u ś ć c i e z r ą k a n i p i ę d z i z i e m i w a s z e j ; w z n o ś c i e s a m i d o m y p o m i a s t a c h w a s z y c h ; r z u c a j c i e s i ę s a m i d o p r z e m y s ł u , a g d y z a g a r n i e c i e w s z y s t k o , w o ł a j c i e : J e s t e ś m y ! ” 1 4 . C z o ł o w ą r o l ę w u t r z y m a n i u b y t u e k o n o m i c z n e g o n a r o d u w y z n a c z a ł S u p i ń s k i n i e t y l k o p r z e d s i ę b i o r c o m , a l e i i n t e l i g e n c j i . J e d n a k s ą d z i ł , ż e m o ż e o n a d z i a ł a ć t y l k o p o ś r e d n i o b ą d ź p r z e z „ s k o j a r z e n i e m a j ą t k ó w z n a u k ą ” , b ą d ź p r z e z s k o j a r z e n i e „ n a u k i z l u d e m ” , t j . s z e r z ą c o ś w i a t ę w ś r ó d l u d u i r o z w i j a j ą c j e g o s i ł y - w y t w ó r c z e p r z e z z r z e s z e n i a r ó ż n e g o t y p u . W y t k n i ę t a t u d w o i s t a d r o g a p r a c y o r g a n i c z n e j p o k r y w a ł a s i ę z p r a k t y c z n y m i t e n d e n c j a m i p o z y t y w i s t ó w . B e z p o ś r e d n i o p o 1 8 6 4 r „ g d y g ł ó w n ą f o r m ą a k t y w n o ś c i s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e j w K r ó l e s t w i e b y ł a p u b l i c y s t y k a , z a b i e g a n o o u t w o r z e n i e w y d a w n i c t w a e k o n o m i c z n e g o o c h a r a k t e r z e p r o b l e m o w y m o r a z i n s t r u k - c y j n y m , k t ó r e b y w y p e ł n i ł o l u k ę p o z a w i e s z e n i u „ R o c z n i k ó w G o s p o d a r 12 J. О с z a p o w s к d, O zadaniach, m etodzie i treści um iejętności skarbowej.
Rzecz wygłoszona p rzy rozpoczęciu w ykładów tej n a u ki w Szkołę G łów nej W ar
szaw skiej dnia 9 stycznia 1866, „Czasopismo poświęcone .prawu i um iejętnościom
politycznym ” t. IV, Kraików 1868.
13 J. S u p i ń s k i , Szkoła polska gospodarstwa społecznego t. I—II, Lwów
1862—1865. Por. k ry ty k ę ,M. M o r a s s é e , Przegląd polskiej literatury ekonom icz
nej, K raków 1864. Pierw sze w ydanie pism S u p i ń s k i e g o pojaw iło się w W ar
szawie w 1865 r. Dr.uga edycja: Pism a Józefa Supińskiego, w ydanie popraw ione
i pomnożone przez J. W e l i c h o w s k i e g o t. I—V, Lwów 1872.
438
IR E N A PIE T R Z A K -P A W Ł O W S K A s t w a K r a j o w e g o ” . W z o r ó w s z u k a n o w p r z o d u j ą c y c h o r g a n a c h z a g r a n i c z n y c h j a k „ J a h r b ü c h e r f ü r N a t i o n a l o e k o n o m d e u n d S t a t i s t i k ” 1 3 b ą d ź „ J o u r n a l d e s É c o n o m i s t e s ” i 6 . M y ś l t ę z r e a l i z o w a ł A n t o n i N a g ó r n y 1 7 , o r a z W i k t o r S o m m e r 1 8 . C z o ł o w y o r g a n - p r o b l e m o w y : „ E k o n o m i s t a ’ h p i s m o m i e s i ę c z n e p o ś w i ę c o n e e k o n o m i c e , s t a t y s t y c e i a d m i n i s t r a c j i , z a ł o ż o n e p r z e z A n t o n i e g o N a g ó r n e g o w 1 8 6 5 r . z y s k a ł o j a - к о w s p ó ł p r a c o w n i k ó w z g r o n a w y k ł a d o w c ó w i w y c h o w a n k ó w S z k o ł y G ł ó w n e j : Z . K o r z y b s k i e g o , J . B . O c z a p o w s k i e g o , W . Z a ł ę s k i e g o , A . W i e r z c h l e y s k i e g o , J . K i r s z r o t a - P r a w n i c k i e g o i i n . N a ł a m a c h „ E k o n o m i s t y ” p u b l i k o w a l i t a k ż e w y c h o w a n k o w i e i n s t y t u t ó w o b c y c h 1 9 . W - p i e r w s z y m o k r e s i e „ E k o n o m i s t a ” m i a ł c h a r a k t e r - p i s m a t e o r e t y c z n o - p r o g r a m o w e g o z b o g a t y m d z i a ł e m r o z p r a w , p r z e g l ą d u l i t e r a t u r y e k o n o m i c z n e j o r a z i n f o r m a c j i u r z ę d o w y c h i - s p r a w o z d a ń . O d 1 8 7 2 r . , p o c z a s o w y m p r z e j ę c i u r e d a k c j i p r z e z S o m m e r a , w d z i a l e a r t y k u ł ó w u w z g l ę d n i a n o s y s t e m a t y c z n i e : e k o n o m i k ę , a d m i n i s t r a c j ę i f i n a n s e , p o ś w i ę c a j ą c n a - d a l n a j w i ę c e j m i e j s c a w y k ł a - d a w i ó w c z e s n y c h t e o r i i e k o n o m i i . R e d a k c j a o k r e ś l i ł a - s w e p o z y c j e w a r t y k u l e w s t ę p n y m A . N a g ó r n e g o . P o d d a w a ł o n k r y t y c e e l e m e n t y t e o r i i A d a m a S m i t h a , j a - к о t w ó r c y „ s z k o ł y p r z e m y s ł o w e j ” , z a t o p r z e d e w s z y s t k i m , ż e „ p o m i j a c z ł o w i e k a , a l b o g o s t a w i , j a k n a w e t u S a y a n a r ó w n i z c z y n n i k a m i m a r t w y m i ” . R e d a k t o r „ E k o n o m i s t y ” n i e c o f a ł s i ę p r z e d u k a z a n i e m n a p r z y k ł a d z i e A n g l i i w e w n ę t r z n y c h s p r z e c z n o ś c i k a p i t a l i z m u , g r o ź b y c y k l i c z n y c h k r y z y s ó w g o s p o d a r c z y c h , w a l k i m i ę d z y k a p i t a ł e m i p r a c ą 2 0 . W w y k ł a d z i e z a s a d s z k o ł y m a n c h e s t e r s k i e j n i e p o m i n ą ł a n a l i z y s p o ł e c z n y c h k o n s e k w e n c j i p r z e w r o t u p r z e m y s ł o w e g o , k t ó r y p r z y c z y n i ł s i ę - d o p o w s t a n i a n o w e g o t y p u s t o s u n k ó w m i ę d z y f a b r y k a n t e m i r o b o t n i k a m i . P o d s t a w ą i c h m i a ł a b y ć n i e r o z e r w a l n a w i ę ź e k o n o m i c z n a , w y t w a r z a j ą c a r z e k o m o „ h a r m o n i ę i n t e r e s ó w ” , d z i ę k i - k t ó r e j f a b r y k a n c i „ s t a n ę l i n a c z e l e t y c h r o b o t n i k ó w ” . F a b r y k a n c i m a j ą w i ę c r e p r e z e n t o w a ć w n o w o c z e s n y m s p o ł e c z e ń s t w i e p r z e m y s ł o w y m - n i e - t y l k o w ł a s n e i n t e r e s y g o s p o d a r c z o-15 „Jahrbücher fü r Nati-anialökanoimie und S tatistik ” gegründet von В. H i l d e
b r a n d t. I, Jena 1863, obejmowały 4 d-ziały: -rozprawy problem ow e, ustaw odaw
stwo ekonomiczne, przegląd lite ra tu ry ekonomicznej, md-scellanea.
16 „Journal des Économistes. Revue de la Science Économique e t de la S ta
tistiq u e”, organ Société d’Économie Politique, seria I, -Paris 1841—-1853; Seria II,
P aris 1854—1865; Seria III, P aris 1866. Pism o to otw iera rozpraw a H. B a s t i a t,
D e la m é t h o d e en é c o n o m ie po litiq u e .
a Antoni N a g ó r n y (1821—1896) po odbyciu -służby rządow ej n-a K aukazie
pełnił funkcje kierow nicze /w Izbie O brachunkow ej iw -Warszawie, następnie w za
rządzie B anku Polskiego (-od 1868 r.) j-aiko naczelnik wyd-zi-alu przemysłowego,
a :z czasem jako wiceprezes. Poir.
N a g ó r n y A n t o n i
[wspo-mnienie pośm iertne], „Ate
n eum ” t. IV, 1896 oraz „Biblioteka War-s-zaiwska” t. IV, 1896.
18 W-iktoir S o m m e - r (1839—1874) -absolwent Ins-ty-tutu Agronomicznego na
M arymoncie, odbył studia, ekonomiczne -n-а uniw ersytetach w Berlinie i w Paryżu,
pisyw ał d-o „Journal -des Économ istes”. P rzejął w ydaw nictw o „Ekonom isty” w 1869 r.
19 „Ekonami-sta. P-i-smo -miesięczne poświęcone ekonomice, -statystyce i ad-mi-
nii-stracji” z dodatkiem tygodniowym inform acyjnym pn. „M erkury”. Po przerw ie
w latach 1875—1877 wskrzeszony w 1878 przez A. N a g ó r n e g o pn. „Ekonomi
sta. Przegląd -tygodniowy ekonomiczny, finansow y i statystyczny” (do 1883). Por.
„Przew odnik Ekonomiczny” t. I, K raków '1870; „Ekonom ista” -t. I, Lwów 1877;
„Ekonomista Polski” t. I, Lwów 1890.
20 A. N a g ó r n y ,
Z n a c z e n ie e k o n o m i k i w c y w i l i z a c j i n o w o c z e s n e j ,
„Ekonomi
s ta ” 1865, n r 1. A rtykuł -ten -wywołał ostrą -krytykę Er. - K r u p i ń s k i e g o w „Ga
zecie W arszaw skiej” n r 251, 1865. Replikow ał H. R o s s m a n tam że, -nr 257. Por.
odpowiedź F-r. K r u p i ń s k i e g o , 1-o-c. cif.
PR A C A O R G A N IC Z N A W K R Ó L E ST W IE P O L SK IM
439
- s p o ł e c z n e , a l e r ó w n i e ż i n t e r e s y c a ł e j m a s y r o b o t n i k ó w ; o t o m o t y w u z a s a d n i a j ą c y z a d a n i a i f u n k c j e s p o ł e c z n e b u r ż u a z j i . W d z i e d z i n i e s t o s u n k ó w p o l i t y c z n y c h e k o n o m i ś c i w a r s z a w s c y d o s t r z e g a l i w k r a j a c h z a c h o d n i c h w c i ą ż j e s z c z e j a k o p o d s t a w o w y k o n f l i k t w a l k ę m i ę d z y f e u d a l n o - a r y s t o k r a t y c z n y m u k ł a d e m s t o s u n k ó w , n p . w m o n a r c h i i a n g i e l s k i e j , a e k o n o m i c z n o - s p o ł e c z n ą p o z y c j ą b u r ż u a z j i p r z e m y s ł o w e j : „ P r a w d y m a n c h e s t e r s k i e b y ł y z r a z u c z y s t o m a t e r i a l n e j , e k o n o m i c z n e j n a t u r y ; a l e f a b r y k a n c i u s i ł u j ą c z j e d n a ć i m u z n a n i e w p a d l i w s t a r c i e z i s t n i e j ą c y m i d o t ą d z a s a d n i c z y m i p r a w d a m i p o l i t y c z n y m i , s o c j a l n y m i , f i l o z o f i c z n y m i s t a r e j s p o ł e c z n o ś c i i t o c o z p o c z ą t k u b y ł o t y l k o p r a w d ą m a t e r i a l n ą , k w e s t i ą e k o n o m i c z n ą , p r z e i s t o c z y ł o s i ę n a s t ę p n i e w k w e s t i ę p o l i t y c z n ą , s o c j a l n ą i f i l o z o f i c z n ą . N o w e i n t e r e s y w y s t ą p i ł y p r z e c i w d a w n i e j s z y m i n t e r e s o m s p o ł e c z n y m , d z i e r ż ą c y m w p a ń s t w i e w ł a d z ę p o l i t y c z n ą ” 2 1 . T e n j e d n o s t r o n n y o b r a z w a l k p o l i t y c z n y c h w A n g l i i l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h p o m i j a s i ł ę m a s o w y c h r u c h ó w d e m o k r a t y c z n y c h , w a l k ę o r e f o r m ę p r a w a w y b o r c z e g o , o u s t a w o d a w s t w o r o b o t n i c z e . J e d n a k i t e n o g r a n i c z o n y z a r y s k o n f l i k t u o p a t r u j e a u t o r o s t r z e g a w c z y m k o m e n t a r z e m : „ Z u p e ł n e i ś c i s ł e ' z a s t o s o w a n i e m a n c h e s t e r s k i e j d o k t r y n y p r z e m i e n i ł o b y p a ń s t w o w f a b r y k ę w i e l k i c h r o z m i a r ó w i s p o ł e c z n o ś ć r o z d z i e l i ł o b y n a • d w i e k l a s y : r o b o t n i k ó w i w ł a ś c i c i e l i z a k ł a d ó w p r z e m y s ł o w y c h ” . A b y u n i k n ą ć t e g o n i e b e z p i e c z e ń s t w a , w s k a z u j e , ż e z e s t a r c i a i n t e r e s ó w p r z e m y s ł o w c ó w i s t a r e j a r y s t o k r a c j i g r u n t o w e j w i n n a i m o ż e z r o d z i ć s i ę „ h a r m o n i a i n t e r e s ó w s p o ł e c z n y c h ” . T e g o t y p u i n t e r p r e t a c j a p r z e m i a n g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n y c h w y n i k a j ą c y c h z u p r z e m y s ł o w i e n i a s t a n o w i n a t e r e n i e K r ó l e s t w a w c z e s n y p r z e j a w m o d y f i k a c j i k l a s y c z n y c h w z o r ó w z a c h o d n i c h o r a z s k ł o n n o ś c i d o k o m p r o m i s u b u r ż u a z j i z k o ł a m i o b s z a r - n i c t w a p o u w ł a s z c z e n i u . P o d o ś w i a d c z e n i a c h K o m u n y P a r y s k i e j r e d a k c j a „ E k o n o m i s t y ” z t r u d e m u t r z y m u j e s w ą e k l e k t y c z n ą l i n i ę p r o g r a m o w ą . M o d e l „ h a r m o n i j n y c h ” s t o s u n k ó w k a p i t a l i s t y c z n y c h w d z i e d z i n i e p r o d u k c j i , w y m i a n y , p o d z i a ł u d o c h o d u , a z w ł a s z c z a s t o s u n k ó w k a p i t a ł u i p r a c y n i e m o ż e b y ć p r e z e n t o w a n y w ś w i e t l e z d y s k r e d y t o w a n e j l i t e r a t u r y f r a n c u s k i e j s z k o ł y o p t y m i s t y c z n e j 2 2 . S t o p n i o w o r e d a k c j a z w r a c a s i ę k u s p r a w o m w e w n ę t r z n y m k r a j u . S z c z e g ó l n ą u w a g ę z w r a c a n a s t o s u n k i k r e d y t o w e , p o d e j m u j e t e ż d y s k u s j ę n a d r e f o r m ą B a n k u P o l s k i e g o i T o w a r z y s t w a K r e d y t o w e g o Z i e m s k i e g o , n a d p o t r z e b ą i d z i a ł a n i e m n o w y c h i n s t y t u c j i k r e d y t o w y c h , j a k : T o w a r z y s t w a W z a j e m n e g o K r e d y t u , B a n k ó w : H a n d l o w e g o i D y s k o n t o w e g o w W a r s z a w i e , B a n k u H a n d l o w e g o ' w Ł o d z i . R o z w a ż a s i ę s y t u a c j ę n a r y n k u k r e d y t o w y m o g ó l n o r o s y j s k i m w z w i ą z k u z d e w a l u a c j ą r u b l a i t p . W t r u d n y m o k r e s i e p r z e w l e k ł e g o k r y z y s u ( 1 8 7 5 — 7 7 ) p i s m o z a w i e s z o n o m . i n . n a s k u t e k ś m i e r c i S o m m e r a ( 1 8 7 4 r . ) . W s k r z e s z o n o „ E k o n o m i s t ę ” w 1 8 7 8 r . w m o m e n c i e , g d y r z ą d r o s y j s k i d o k o n y w a ł z w r o t u o d l i b e r a l n e j p o l i t y k i h a n d l o w e j k u p r o t e k c y j n e j .21 Szkoła m anchesterska, jej zasady i działalność praktyczna, „Ekonom ista”
1867, z. 1, s. 1—26.
22 Por. W. S o m . m e r , K w estia zw ana społeczną, rozpatryw ana przez Tow a
rzystw o Ekonomiczne w Paryżu, „Ekonom ista” 1870, z. 1, s. 297—315. K. S t r a s
b u r g e r , Przegląd k ry ty c zn y teorii zarobku, „Ekonom ista” 1871, z. 4, s. 268—289,
d.e. brak. A utor analiauje tezy Sm itha, Ricarda, M arksa, Thim ena i J. St. Mdlla.
I. S o ł d.r а с z y ń s kii , Pogląd ekonom iczny na kw estią podw yższenia płacy robot
nika, „Ękonomiista” 1872, z. 2, s. 95—99. K. S t r a s b u r g er , Nauka o podw yższa
n iu płacy, „Ekonom ista” 1874, z. 4, s. 275—290.
440
IR E N A PIĘ TR Z A K -PA W ŁO W SK A N a g ó r n y p o d e j m u j ą c p o n o w n i e r e d a k c j ą b i l a n s u j e o k r e s d z i e s i ę c i o l e c i a , s t w i e r d z a j ą c b a n k r u c t w o t e o r i i l i b e r a l i z m u . S t w i e r d z a , i ż n o w a w y k ł a d n i a t e o r i i e k o n o m i i , j a k k o l w i e k u z n a j e z a s a d ę w o l n e g o h a n d l u w z n a c z e n i u i d e a ł u , d o k t ó r e g o d ą ż y ć n a l e ż y , d o p u s z c z a j e d n a k w p r a k t y c e o d s t ą p i e n i a o d t e j z a s a d y , r z e k o m o w c e l u „ u t r z y m a n i a h a r m o n i i w o b e c r ó ż n o r o d n o ś c i w a r u n k ó w p r a c y n a r o d o w e j ” 2 3 . T a k w i ę c , z d a n i e m r e d a k c j i , „ p o w s t a j ą c y w k r a j u p r z e m y s ł b e z p e w n e j o c h r o n y n i e z d o ł a ł b y s i ę r o z w i n ą ć ” . P i s m o z m i e n i a t e ż s w ó j c h a r a k t e r , r e z y g n u j ą c z a m b i c j i o r g a n u t e o r e t y c z n e g o . R e d a k c j a z a p o w i a d a „ u p r a w ę e k o n o m i c z n e j n i w y n i e w g ł ą b , j a k t o m i a ł o m i e j s c e w u c z o n y m k w a r t a l n i k u , l e c z w s z e r z , j a k n a p r z e g l ą d p r z y s t a ł o . N o w y t e n p r o g r a m o d s ł o n i ł c e l b l i ż s z y i p r o s t s z ą d r o g ę : d o b r o i d o b r o b y t k r a j u p o p r z e z p o r u s z a n i e i p r z e p r o w a d z a n i e z g o d n i e z e w s k a z ó w k a m i n a u k i w s z y s t k i c h d r z e m i ą c y c h l u b n a r z u c a j ą c y c h s i ę k w e s t i i o r a z o d s ł a n i a n i e s p o s o b ó w , k t ó r e m o g ą o ż y w i ć p r a c ę i p o d n i e ś ć n a r o d o w e b o g a c t w o ” 2 4 . Z w r o t w k i e r u n k u u t y l i t a r n y m z a c i e ś n i a k o n t a k t y r e d a k c j i z k o ł a m i p r z e m y s ł o w y m i , h a n d l o w y m i i b a n k i e r s k i m i . N a u k o w c y i s p e c j a l i ś c i p r a g n ą w y t y c z a ć d r o g i d z i a ł a l n o ś c i p r a k t y c z n e j w ł a ś c i c i e l o m ś r o d k ó w p r o d u k c j i . C i z a ś , o k a z u j ą c r e d a k c j i p o p a r c i e f i n a n s o w e , n a r z u c a j ą i m . f u n k c j e u s ł u g o w e . I n d y w i d u a l n a p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć p o p a r t a h a s ł e m p o z y t y w i s t ó w „ b o g a ć c i e s i ę ” m i a ł a w i c h p r z e w i d y w a n i u g o d z i ć i n t e r e s y p r y w a t n e i s p o ł e c z n e , a b o g a c t w o j e d n o s t e k — s ł u ż y ć p o m n o ż e n i u b o g a c t w a n a r o d o w e g o . J e d n a k p r z e d s i ę b i o r c y r z a d k o r e a l i z o w a l i r y s o w a n y p r z e z p u b l i c y s t ó w i d e a ł f i l a n t r o p a i o p i e k u n a w o b e c r o b o t n i k ó w . N a ł a m a c h c z a s o p i s m r e j e s t r o w a n o i w y o l b r z y m i a n o z a s ł u g i n i e l i c z n y c h f u n d a t o r ó w . S ł a b i e j r o z w i n ę ł a s i ę a p o l o g e t y c z n a b i o g r a f i s t y k a u p r a w i a n a s z e r o k o w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h d l a p o ' d n i e s i e n i a r a n g i s p o ł e c z n e j k s z t a ł t u j ą c e j s i ę o l i g a r c h i i f i n a n s o w e j . W m i a r ę p r z e k s z t a ł c a n i a s i ę f o r m p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i k a p i t a l i s t y c z n e j m i e j s c e „ p i o n i e r ó w ” p r z e m y s ł u i p o s t ę p u r o l n i c t w a p o c z ę ł y z a j m o w a ć z r z e s z e n i a r ó ż n e g o t y p u w s p i e r a j ą c e p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć p r y w a t n ą ; P o c z ą t k o w o b y ł y t o s t o w a r z y s z e n i a o s z e r o k i m z a s i ę g u d z i a ł a n i a i o c h a r a k t e r z e p r o p a g a n d o w y m . S t o p n i o w o z a w ę ż a ł y ż a k r e s d z i a ł a n i a , p r z e k s z t a ł c a j ą c s i ę w z w i ą z k i b r a n ż o w e . P i e r w s z y t y p r e p r e z e n t o w a ł y w w i e l u k r a j a c h m i e s z a n e z r z e s z e n i a - p r z e d s i ę b i o r c ó w i t e c h n i k ó w , n a u k o w c ó w i p u b l i c y s t ó w , z a k ł a d a n e o d p o c z ą t k u X I X w . d l a „ z a c h ę t y ” i p o p a r c i a r o z w o j u p r z e m y s ł u , r o l n i c t w a i h a n d l u . T e g o t y p u z r z e s z e n i a j a k „ L i g a z b o ż o w a ” w A n g l i i w l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h p r z y c z y n i a ł y s i ę d o l i k w i d a c j i h a m u l c ó w p ó ł f e u d a l - n y c h w ż y c i u g o s p o d a r c z y m i s p o ł e c z n y m . W e F r a n c j i w y b i t n ą r o l ę o d e g r a ł o s t o w a r z y s z e n i e p n . „ S o c i é t é p o u r l ’ E n c o u r a g e m e n t d e l ’ I n d u s t r i e N a t i o n a l e ” . W N i e m c z e c h d z i a ł a ł y z r z e s z e n i a t e g o t y p u n a w e t l o k a l n e , n p . W r o c ł a w s k i e T o w a r z y s t w o Z a c h ę t y P r z e m y s ł u i H a n d l u . W y t w o r z y ł y s i ę t a k ż e r ó ż n e t y p y z r z e s z e ń d r o b n y c h w y t w ó r c ó w o f u n k c j a c h g o s p o d a r c z o - h a n d l o w y c h ( n p . s p ó ł e k k r e d y t o w y c h m i e j s k i c h ) , p r z e j ę t y c h i w ł ą c z o n y c h w s y s t e m p r a c y o r g a n i c z n e j p r z e z d z i a ł a c z y w i e l k o p o l s k i c h , a p r o p a g o w a n y c h t a k ż e w K r ó l e s t w i e . W R o s j i ' p o w s t a w a ł y w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h p o d o b n e z r z e s z e n i a® Słowo w stępne, „Ekonom ista” 1878, z. 1, s. 1.
24 A. A. E g e r , Do czytelników „E konom isty” [artykuł wstępny], „Ekonom ista”·
1878, n r 1.
PR A C A O R G A N IC Z N A W K R Ó L E ST W IE PO LSK IM
