KO N FEREN CJA BADACZY ANTYKU W LENINGRADZIE 9 - 1 4 KW IETNIA 1964 R.
W dn iach 9—14 k w ie tn ia 1964 r. odbyła się w L e n in g ra d zie V II k o n f e r e n c j a b a d a c z y s t a r o ż y t n o ś c i k l a s y c z n e j Z w iązk u R adzieckiego p o łączona z M ięd zy n aro d o w ą K o n fe re n c ją tzw . K o m ite tu E irene. N a b o g aty p ro g ra m K o n fe re n c ji złożyły się w ięc zarów no b ardzo liczne re f e r a ty uczonych r a dzieckich, zarów no starszeg o ja k i m łodszego pok o len ia, ja k i re fe r a ty h isto ry k ó w , filologów i archeologów k la sy cz n y ch p rzy b y ły c h z k ra jó w d e m o k ra c ji ludow ej, w chodzących w sk ła d K o m ite tu E irene. Po raz p ierw szy w tej K o n fe re n c ji b r a ł też u d ział p rze d sta w ic ie l n a u k i ju g o sło w iań sk ie j prof. E. P a s a 1 i с z.
O b ra d y n a u k o w e K o n fe re n c ji sk u p ia ły się w okół trz e c h g łów nych te m a tó w : 1. F o rm y p ra c y i w yzy sk u w sp o łeczeń stw ach o p ie ra ją c y c h się n a p rac y n ie w o l niczej; 2. P ro b le m y etn o g en ezy lu d ó w te re n ó w n ad c za rn o m o rsk ic h i ich sto su n k i ze św ia tem an ty cz n y m ; 3. W a lk a ideologiczna w św iecie an ty cz n y m , i o d byw ały się zasadniczo w trze ch se k cja ch te m aty cz n y ch . P ierw szego i o sta tn ie g o d n ia k o n fe re n c ji m ia ły m ie jsc e dw a z e b ra n ia p le n a rn e , je d n o p o p o łu d n ie pośw ięcono też se k c ji IV, z a jm u ją c e j się z a g ad n ien ia m i h isto rii sztu k i. R e fe fa ty w ygłoszone n a p ierw szy m z e b ra n iu p le n a rn y m były p o d d an e d y sk u sji n a po sied zen iach o d pow ied nich sekcji.
O tw a rc ia K o n fe re n cji d o k o n ał członek A k ad e m ii N au k Z SR R E. M. Ż u k ó w , po czym r e f e r a t w stę p n y n a te m a t „S taro ży tn o ść i w spółczesność” w ygłosił p rz e w odniczący K o m ite tu O rg an izacy jn eg o K o n fe re n c ji prof. S. L. U t с z e n k o, p o d k re ś la ją c znaczenie b a d a ń n a d sta ro ż y tn o śc ią d la p o zn a n ia p raw id ło w o śc i p ro cesu dziejow ego i z w rac ają c uw agę n a znaczenie w łaściw ego u ję c ia ty c h b a d a ń d la toczącej się z n a u k ą różnych k ie ru n k ó w d y sk u sji ideologicznej.
N astę p n ie r e f e r a t n a te m a t n ie k tó ry c h n ie ty p o w y ch fo rm p rac y niew o ln iczej w o k resie h ellen isty cz n y m i rzy m sk im w ygło siła prof. I. B i e ż u ń s k a - M a ł o - w i s t, a r e f e r a t n a te m a t znaczenia m o ty w u sk u teg o i osw obodzonego P ro m e te u sza w tw órczości A jsch y lo sa w yg ło sił prof. G. T r e n s c e n y i - W a l d a p f e l z B u d ap esztu .
N astę p n e trz y dni k o n fe re n c ji pośw ięcone były o b rad o m w se k cja ch w yżej w y m ienionych. P odczas ty c h o b rad w ygłoszono około 80 re fe ra tó w , a oprócz tego w iele głosów w d y sk u sji, z k tó ry c h część d o tyczyła za g ad n ień dość isto tn y c h i zbliżała się czasem do fo rm y m ałego k o re fe ra tu .
T ru d n o w k ró tk im z konieczności sp raw o zd a n iu om ów ić cały, ta k b ogaty p ro g ra m k o n feren c ji. O b rad y o d byw ały się jed n o cześn ie w trzech , a ra z w czterech se k cja ch , nie sposób w ięc było śledzić całości obrad, ty m b a rd z ie j, że d eleg acja polska, w y ją tk o w o szczupła w p o ró w n a n iu z in n y m i z k ra jó w d e m o k ra c ji lu d o w ej, sk ła d a ła się ty lk o z dw óch sta ły c h p rze d sta w ic ie li P o lsk i w K om itecie E iren e , prof. К. K u m a n i e c k i e g o i prof. I. B i e ż u ń s k i e j - M a ł o w i s t .
D latego też o g raniczę się tu do p o d k re śle n ia ty c h zespołów te m aty cz n y ch , k tó re b y ły szczególnie bogato re p re z e n to w a n e w r e fe ra ta c h i d y sk u sji i św iadczą o k ie ru n k a c h za in te re so w a n ia rad z iec k iej n a u k i o staro ży tn o ści, a ta k ż e i n a u k i k ra jó w d e m o k ra c ji ludow ej. O czyw iście w pew n ej m ierze n a ze sta w z a g ad n ień w pły n ęło ześro d k o w an ie re fe ra tó w w okół trze ch g łó w n y ch problem ów , były one je d n a k dość szerokie, by pozw olić n a sw obodny w y b ó r z a g ad n ień w ed łu g z a in te re so w ań b adaw czych referató w . W y raźnie w o b ra d a c h d a ł się odczuć w p ły w p ro w a dzonych od k ilk u la t pod k ie ru n k ie m d ziału sta ro ż y tn e g o I n s ty tu tu H isto rii b a d a ń zespołow ych n a d z a g ad n ien ia m i niew o ln ictw a. O g ro m n a p rze w a g a te m a ty k i sp o
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m L V — z e s z y t 4
K R O N IK A
725
łecznej c h a ra k te ry z o w a ła o b rad y n ie ty lk o se k c ji I, ale n a w e t III, n a k tó re j s k u p ia ły się raczej r e f e r a ty z dziejów lite r a tu r y i n a w e t języka.
W se k c ji I n a jb a rd z ie j z w a rta g ru p a re fe ra tó w dotyczyła, je śli idzie o G recję, za g ad n ień sp ołecznych IV w. i o k resu hellenistycznego.
T u trz e b a zw rócić u w ag ę n a b ard z o in te re s u ją c e r e f e ra ty prof. K. M. K o l o - b o w e j , „O fo rm a ch p a ń stw o w e j k o n tro li n ad m e to jk a m i (na p o d sta w ie m a te ria łó w z R odos)” , К. K. Z e 1 i n a, „O d elfick ic h a k ta c h w yzw oleń ja k o źródle do dziejów n ie w o ln ictw a w G re c ji” — oba dotyczące o k resu h ellenistycznego, oraz n a m on o g raficzn e o p rac o w a n ia poszczególnych a sp e k tó w n ie w o ln ictw a g reckiego w IV w., w y n ik i k tó ry c h zostały częściow o p rz e d sta w io n e w re fe ra ta c h E. L. К a - z а к i e w i с z, „O p ra k ty c e zeznań n ie w o ln ik ó w n a to rtu r a c h w IV w .” i L. M. G 1 u s к i n y, „O p ra w n y m położeniu a te ń sk ic h w yzw oleńców w IV w .”. R ów nież s p o ra g ru p a re fe ra tó w III se k c ji sk u p ia ła się w okół za g ad n ień społecznych w tw ó r czości pisa rz y IV i I II w. — ta k r e f e r a t E. D. F r o ł o w a o m o ty w a c ji ty r a n ii w tr a k ta c ie K se n o fo n ta „G e ro n ”, r e f e r a ty A. I. D o w a t u r a i A. A. Z a j c e w a 0 A ry sto telesie.
Z ag a d n ien ia gospodarcze w y stą p iły nieco siln iej w re f e r a ta c h dotyczących dziejów R zym u, np. w bardzo in te re su ją c y m re fe ra c ie E. M. S z t a j e r m a n „K lienci, kolonow ie, n ie w o ln icy ”, tra k tu ją c y m ta k ż e o c h a ra k te rz e w łasn o ści r o l n ej w o k resie re p u b lik i rzy m sk iej i w re fe ra c ie W. I. K u r i s z e r i n a , „N orm y 1 sto p ień w y zy sk u n ie w o ln ik ó w w ro ln ic tw ie ita ls k im II —I w. p.n.e.” ; d y sk u sja tocząca się w okół ty c h r e fe ra tó w św iad czy ła ta k ż e o istn ie n iu sp o rej g ru p y b a d a czy ty c h zagadnień.
W se k c ji I II r e fe ra ty d o tyczące p ro b lem ó w ideologii o k re su rzym skiego sk u p ia ły się głów nie, w okół za g ad n ień w a lk — p a try c ju sz y , p le b eju szy , n o b ilita s i plebsu.
M ło d sze' p okolenie h isto ry k ó w p ra c u ją c y c h n a p o g ran ic zu dziejów a n ty k u i w sch o d u sta ro ż y tn e g o w niosło cenny w k ła d w k o n fe re n c ję , np. w r e fe r a ta c h I. F. F i c h m a n a o rze m ie śln ik a c h w E gipcie późnorzym skim , I. L. S z y f m a n a o n ie w o ln ik ac h w d o k u m e n ta c h z D u ra E uropos i G. L. K u r b a t o w a o n ie w o ln ik a ch i n ie w o ln ictw ie w d ziełach L ib an io sa. D zieje późnego c e sa rstw a rz y m skiego i jego ideologii b y ły re p re z e n to w a n e w in te re su ją c y m re fe ra c ie A. F . K a ż - d a n a, „O społecznej istocie w a lk i ideow ej w ch rz e śc ija ń stw ie IV—V w .”.
B ardzo bogato w e w szy stk ic h se k c ja c h b y ła, rzecz ja sn a , re p re z e n to w a n a h i sto ria te re n ó w n ad c za rn o m o rsk ich , w k tó re j to d ziedzinie n a u k a rad z ie c k a może się poszczycić szczególnym i osiągnięciam i. T ak w ięc w se k cji pośw ięconej z a g a d nieniom etn o g en ezy lu d ó w te re n ó w p rzy c zarn o m o rsk ic h m ów iono w iele o w y n i k ac h w y k o p alisk n a ty c h te re n a c h i o ich znaczeniu dla w ielu a sp ek tó w b a d a ń etn icz n y ch i społecznych, a ta k ż e o ta k ic h za g ad n ien ia ch , ja k n a jd a w n ie jsz e o rg a n iz a c je p ań stw o w e u plem ion p ó łnocnych w ybrzeży m. C zarnego (R. К a 11 i s t o w),
a bardzo d y sk u to w a n e w n au c e rad z iec k iej zag ad n ien ie p o w sta n ia S a u m a k o sa zn a lazło w y ra z w re fe ra c ie W. F. G a j d u к i e w i с z a i szerokiej d y sk u sji w s e k cji pierw szej.
P ow yższy p rze g ląd o b e jm u je sk ro m n ą ty lk o część p ro g ra m u . M im o ogrom nej przew ag i p ro b le m a ty k i społecznej n a ze b ran ia ch se k c ji p ie rw sz ej (S. A. L u r i e o P ro m e te u sz u sk o w an y m A jsc h y lo sa i d e m o k ra c ji K listen e so w sk iej, S. I. R a d e i у o p o lity czn ej te n d e n c ji A jsch y lo sa w E u m en id ach , I. M. T r o n s k i j o społecznej te n d e n c ji kom edii T eren cju sza) nie za b rak ło też re fe ra tó w językoznaw czych, ja k N. C. G r i n b a u m a o ję z y k u g rec k iej liry k i c h ó ra ln e j, czy W. N . J а г с h o o p o ję c iu ΰβρις w sta ro g re c k ie j poezji o k re su archaicznego.
T rz eb a ta k ż e w spom nieć o w k ład z ie zag ran iczn y ch członków k o n fe re n c ji w jej p racę. K oledzy z Ju g o sław ii, B u łg arii i W ęgier m ów ili o b a d a n ia c h n a d d zieja m i
p ro w in c ji rzy m sk ich położonych n a ich te re n a c h g eo g raficzn y ch (T. I w a n o w , „A po llo n ia w św ie tle now ych b a d a ń arch eo lo g iczn y ch ”, Ch. D a n o w, „O życiu ek onom icznym T ra c ji w ok resie h e lle n isty c z n y m ”), o n ow ych zn alezisk ach e p ig ra - ficznych z ich te re n ó w , .rzucających n ie ra z św ia tło n a w ażn e z a g ad n ien ia całej h is to rii R zym u (B. G e r o w , „O z a g ad n ien iu u d ziału n ie w o ln ik ó w w rzy m sk iej a rm ii w o k resie A u g u sta ”), o roli n ie w o ln ik ó w i im ig ra n tó w z te re n ó w Pólw . B a ł k ań sk ieg o w G re cji czy R zym ie (W. W e 1 к o w, „T raccy n iew o ln icy w g reck ich
poleis V—II w .”). K oledzy z C zechosłow acji, W ęgier, NRD i P o lsk i w zięli też ży
w y u d ział w d y sk u sja c h n a d za g ad n ien ia m i ideologii w h isto rio g ra fii, lite ra tu rz e i filozofii (I. H a r m a 1 1 a, „O P o seid o n io sa filozofii h isto rii i k ry zy sie sp o łeczeń stw a op arteg o n a n ie w o ln ic tw ie ”, I. H a n , „T eo ria A p p ia n a o w alce w e w n ę trz n e j w spo łeczeń stw ie rz y m sk im ”, K. J a n a c e k , „ C h a ra k te ry s ty k a g reckiego sc e p ty cyzm u o k resu późniejszego”, .G. P e r l , „W alka m iędzy p leb sem i n o b ilita s w h i s to ria c h S a llu s tiu sz a “ , L. V a r e l , „T eoretyczne p o d sta w y b a d a ń n a d relig ią
a n ty c z n ą ”, K. K u m a n i e c k i , „M ow a C y cerona pro L igario”, J. I r m s c h e r , „P ogląd n a św ia t P a u lo sa S ile n tia n o s a ”). R e fe ra t J. A. S z i l a g y i o położeniu społecznym a rty s tó w g rec k ich łączył się z z a g ad n ien ia m i p o ru szo n y m i w re fe ra c ie T. V. B ł a w a t s k i e j o ro li rz e m io sła w -G r e c ji w o k resie fo rm o w a n ia się spo łe cz eń stw a o p arte g o n a n iew o ln ictw ie.
N iek tó re re f e r a ty uczestn ik ó w spoza Z w iązk u R adzieckiego w y p ły w a ły z p ra c n a d w ie lk im i w y d aw n ic tw am i, ja k R. G r i i n d l a z D ziału „C orpus In sc rip tio n u m L a tin a r u m ” o in te rp re ta c ji in sk ry p c ji C IL V III, 2728.
O b ra d y se k c y jn e zakończyło o sta tn ie g o d n ia k o n fe re n c ji posiedzenie p le n a rn e , n a k tó ry m .re fe ra ty w ygłosili — z gości za g ran ic zn y c h prof. prof. Ch. D a n o w, L. V a r e l , J. I r m s c h e r , K. K u m a n i e c k i , a z uczonych rad z iec k ich — W. D. B ł a w a t s k i („K w estia n ie w o ln ictw a w ideologii h elle n iz m u ”) i D. B. S z e ł o w, („P ółnocne i zachodnie N ad czarn o m o rze w o k resie k la sy cz n y m ”).
O b ra d y w se k c ja c h cechow ała w y ją tk o w o ożyw iona, ja k n a ta k b ogaty p ro g ra m re fe ra tó w d y sk u sja, w k tó re j b ra li u d ział b ardzo liczni p rze d sta w ic ie le m ło d szej k a d ry n au k o w e j z te re n u całego Z w iązk u R adzieckiego. W se k c ji p ierw szej szersze znaczenie m ia ła d y sk u sja n a d ró żnorodnością fo rm n ie w o ln ic tw a w św iecie an ty cz n y m i k w estią, ja k ie fo rm y n ie w o ln ictw a należy uznać za typow e, czy k la syczne. D y sk u sja zaczęła się w zw iązku z re fe ra te m p le n a rn y m I. B ież u ń sk iej- M ałow ist i p rz e w ija ła się w to k u o m a w ian ia dalszych re fe ra tó w dotyczących z a g a d n ie ń niew o ln ictw a. Szczególnie m ocno za ry so w a ła się odm ienność poglądów n a te sp ra w y w zw iązku z re fe ra te m J. A. L e n c m a n a, „O m etodzie b ad a ń n ie w o ln ictw a w G recji p rz e d k la sy c z n e j” i J. P e ć i r k i o d y sk u sji p ro w a d zo n e j w C zechosłow acji n a d za g ad n ien iem n ie w o ln ictw a w k r a ja c h w schodu s ta ro żytnego.
W zakończeniu trz e b a podk reślić, że k o n fe re n c ja b y ła b ard z o u d an a. W p ra w dzie tru d n o było n ie ra z zdecydow ać się, n a k tó re j se k c ji ch ciałoby się być, p o n ie w aż podział te m aty cz n y s tw a rz a ł p ro b lem y jednoczesności re fe ra tó w , dotyczących tego sam ego o d cin k a chronologicznego, ale są to odw ieczne k ło p o ty zjazdów o d u żych p ro g ra m ac h .
R e fe ra ty b y ły n a ogół zw ięzłe i rzeczow e, d y sk u sja żyw a, szczera i n ieco fa- ją c a się p rze d n ie ra z o stry m i sta rc ia m i. D la p rzybyszy spoza Z w iąz k u R adzieckiego og ro m n ą rad o śc ią było stw ie rd z e n ie o d ra d z a n ia s ię 'b a d a ń n a d a n ty k ie m w ZSRR, w y ra ż a ją c e się n ie sp o d ziew an ie d u ż ą liczbą m łodych, dobrze przy g o to w an y ch i p ełn y ch p a s ji p rac o w n ik ó w n au k o w y c h . W ydaje się także, że w ładze A k ad em ii N au k ZSR R p rz y w ią z u ją dużo w ag i do .rozwoju i te j dy scy p lin y ; u d ział w części o b ra d cz ło n k a A k ad e m ii E. M. Ż u k o w a i d y re k to ra I n s ty tu tu H isto rii AN
K R O N IK A
727
ZSR R W. M. C h w o s t o w a , a ta k ż e c h a r a k te r całej k o n fe re n c ji w y ra ź n ie n a to w sk a z u ją .
K o m ite t O rg a n iz acy jn y K o n fe re n c ji i prof. S. L. U tczenko, ja k o p rz e w o d n i czący tego K o m ite tu i przew odniczącego K o m ite tu E ire n e od o sta tn ie g o Zjazdu,
w P low diw , p odziw iać trz e b a za u m ie ję tn o ść o rg an iz ac ji, za stw o rze n ie ogrom nie m iłej i k o leżeń sk iej a tm o sfery , um ożliw ien ie u cz estn ik o m k o rz y sta n ia ze w s p a n ia ły c h zbiorów E rm ita ż u i, m im o ta k p rze ład o w an e g o p ro g ra m u naukow ego, d an ie m ożliw ości o b ejrz en ia L e n in g ra d u i jego okolic.
D eleg acja p o lsk a szczególny m a pow ód do p o d k re śle n ia życzliw ości o rg a n i zatorów , ja k o że oba r e fe ra ty polskie w ygłoszone zo stały n a z e b ra n ia c h p le n arn y ch . M im o ta k m in im a ln e j liczby d eleg a tó w p o lsk ich u d ział naszej d eleg a cji w o b ra d a c h b y ł bardzo· żyw y. S zczególnie a k ty w n y u d z ia ł prof. K u m an ieck ieg o w d y s k u s ji'n a d r e f e ra ta m i se k cji I II m ia ł duże znaczenie w to k u obrad. Z w iązan e ju ż z tra d y c ją zjazd ó w E ire n e p rze m ó w ien ie ła ciń sk ie prof. K u m an iec k ieg o po p ię k n y m re fe ra c ie z a m y k a jąc y m o b rad y w yw ołało szczery en tu z ja z m słuchaczy.
P o d k oniec k o n fe re n c ji odbyło się p osiedzenie K o m ite tu E iren e , k tó ry n a z a p ro sze n ie prof. G. T re n sc e n y i-W a ld a p fla i prof. H a rm a tty , p o sta n o w ił n a s tę p n ą k o n fe re n c ję n a u k o w ą i Z ja zd K o m ite tu odbyć n a W ęgrzech w 1965 r. W zw iązku z ty m p rze w o d n ictw o K o m ite tu do n a stęp n e g o Z ja z d u o b ją ł p ro f. G. T re n sc en y i- W a ld a p fe l. U stalo n o też ra m o w ą te m a ty k ę Z ja zd u i om ów iono sp ra w y czasopism a K o m ite tu pn. „ E ire n e ”, k tó re w ychodzić m a n a d a l w C zechosłow acji ja k o rocznik.
I. B.-M .
R ozesłane zostało pierw sze circulaire dotyczące o rg a n iz a c ji i p rzeb ieg u o b rad X II M i ę d z y n a r o d o w e g o K o n g r e s u H i s t o r y k ó w , k tó ry o d b ę
dzie się w d n ia ch od 29 sie rp n ia do 2 w rz e śn ia 1965 r. w W iedniu. O b ra d y K o n g re su przeb ieg ać będ ą w ed łu g n astęp u jące g o sc h e m a tu : 1. G rand T h èm es, 2. H i
stoire des co n tin en ts, 3. C om m issions, 4. M éth o d e s e t h isto ire chronologique.
W zw iązku z p rz y p a d a ją c ą w 1965 r. 150 ro cz n icą k o n g resu w ied eń sk ieg o (1815) je d e n z „w ielk ich te m a tó w ” pośw ięcony będzie sy tu a c ji polity czn ej E u ro p y po u p a d k u N apoleona. O b ra d y n a te m a t „h isto rii k o n ty n e n tó w ” sk u p ia ć się będ ą głó w n ie n a p ro b lem ach tzw. dekolo n izacji w czasach now o ży tn y ch i n ajnow szych. O b ra d y w 14 k o m isjac h K o n g resu pośw ięcone b ęd ą różnym zagad n ien io m sp e c ja listycznym , np. h is to rii p orów naw czej kościoła, h isto rii p a rla m e n ta ry z m u , h isto rii g ospodarczej, h isto rii p raw a, h isto rii B izancjum , h isto rii k ra jó w sło w ia ń sk ic h itd. P ro b le m o m m etodologii i h isto rii h isto rio g ra fii pośw ięcone b ęd ą osobne obrady.
T h e A m e ric a n C atholic H isto rica l A sso cia tio n p rzy z n ało doroczną n ag ro d ę im.
J o h n a G ilm a ry S hea prof. O sk aro w i H a l e c k i e m u za p rac ę pt. „T he M illen iu m of E u ro p e ”.
A u stria c k i h isto ry k H an s M o m m s e n o p u b lik o w a ł p ierw szy tom p ra c y o s to su n k u p a r tii so c jald em o k raty czn e j do sp ra w y n aro d o w ej w m o n a rc h ii h a b sb u rsk ie j („Die S o zia ld em o k ra tie u n d die N a tio n a litä te n fra g e im H a b sb u rg isc h en V ielvöl- .k e rs ta a t”, W ien, E u ro p a — V erlag 1963).
W lo k a ln y m a rc h iw u m K a ry n tii (A ustria) znaleziono n ie zn a n y dotychczas · d o- k u m e n t z c z a s ó w K a r o l a W i e l k i e g o w y d a n y dla a rc y b isk u p stw a .w P assau .
