Ekspertyza antropologiczna i opracowanie szczątków ludzkich pochodzących z badań wykopaliskowych prowadzonych w podziemiach Katedry Gnieźnieńskiej, stan. 14 oraz na Wzgórzu Panieńskim w Gnieźnie, posesja o. Franciszkanów, stan. 37, gm. loco, woj. wielkopo

(1)

Anna Wrzesińska

Ekspertyza antropologiczna i

opracowanie szczątków ludzkich

pochodzących z badań

wykopaliskowych prowadzonych w

podziemiach Katedry Gnieźnieńskiej,

stan. 14 oraz na Wzgórzu Panieńskim

w Gnieźnie, posesja o.

Franciszkanów, stan. 37, gm. loco,

woj. wielkopolskie

Studia Lednickie 10, 209-241

2010

(2)

STUDIA LEDNICKIE X Lednica 2010

III. EKSPERTYZY I SPRAWOZDANIA

A n n a W rzesiń sk a

M uzeum P ierw szy ch P iastó w na L ednicy

Ekspertyza antropologiczna i opracowanie szczątków ludzkich

pochodzących z badań wykopaliskowych prowadzonych w podziemiach

Katedry Gnieźnieńskiej, stan. 14 oraz na Wzgórzu Panieńskim w Gnieźnie,

posesja o. Franciszkanów, stan. 37, gm. loco, woj. wielkopolskie

A n aliza antropologiczna zo stała w y konana na p odstaw ie znalezisk szkieletow ych p o chodzących z trzech sezonów w yko p alisk o w y ch prow ad zo n y ch przez m g r T. Janiaka z M uzeum P o czątk ó w P ań stw a Polskiego w G nieźnie, n a teren ie posesji OO. F ran ciszk a n ó w i w p o d ziem iach K atedry G nieźnieńskiej oraz ze stanow iska G niezno - R óża stan. 195. Ich chronologia je s t zróżnicow ana, a frekw encja o so bników różna. M ateriał osteolo- giczny po d d an y o pracow aniu p o chodził z b ad a ń prow ad zo n y ch w latach 1999, 2005, 2006. Stan zachow ania szkieletów był różny, p o ch ó w k i były niekom pletne, zachow ane fragm entarycznie w m niejszym lub w iększym stopniu uszkodzone. E kspertyza antropolo giczna m ateriałó w k o stn y ch sprow adzała się do opisu i oceny stanu zach o w an ia p o ch ó w k ó w szkieletow ych, u stalen iu liczby osobników , określenia ich p łci i p rzybliżonego w ieku w chw ili śm ierci, oceny ew entualnych z m ia n patologicznych.

M ateriał k o stny opracow ano w edług m eto d pow szechnie stosow anych w antropologii (P iontek 1985). P łeć szkieletów , a także w iek w chw ili śm ierci określono na podstaw ie cech d iagnostycznych obserw o w an y ch n a czaszkach, m iednicy i zęb ach (S trzałko, H en n e berg 1975). K ości m ierzo n o w ed łu g tech n ik i m artinow skiej (M artin, S aller 1957). W y so k ość ciała o so bników w yliczono z p o m iaró w k ości d ługich (S trzałko 1971). A naliza an tropologiczna dotyczyła przede w szystkim określenia p łci o so bników dorosłych, struktury z g o n ó w i rek o n stru k cji przyżyciow ej w ysokości ciała. W iek zm arłych określono w odnie sieniu do stanu zaaw an so w an ia ro zw o ju lub inw olucji szkieletu, abrazji zęb ó w lub stopnia u form o w an ia z aw iązk ó w i w y rzy n an ia się k o lejn y ch zębów . Z astosow ano 6-stopniow ą skalę oceny w ieku: In fa n s I, In fa n s II, Ju ven is, A d u ltu s, M a tu ru s, Senilis. K ategorie te są w ydzielane ze w zględu n a relacje, ja k ie zach o d zą p om iędzy nasilaniem się z m ian ro zw o jo w y c h w organizm ie człow ieka, a w iekiem biologicznym osobnika. P om iary, opisy i w sk aźn ik i w ykonano i obliczono w edług R. M artina i K. Sallera (1957). Średnią przy ży ciow ą w ysokość ciała, w celu poró w n an ia ze w cześniejszym i opracow aniam i an tropolo gicznym i, obliczono m eto d ą K. P earsona oraz M . T rotter, M . G le se r (S trzałko 1971). O cenę w arunków życia i stanu zd ro w ia p o ch ó w k ó w oparto n a ocenie w ystępow ania ja k i na opisie z m ia n paleo p ato lo g iczn y ch zaob serw o w an y ch n a kośćcu. O bserw acje z zak re

(3)

su p aleopatologii i w yróżnione ro d zaje zm ian chorobow ych oparto na klasyfikacji J. Gła- dykow skiej-R zeczyckiej (1989).

G niezno p osesja OO . F ran ciszk an ów , stanow isko 12 1999:127

G rób 1. N iek o m p letn y szkielet m łodego osobnika, odsłonięty częściow o. Jest tylko k o 

ściec postkranialny: od partii p rzedram ion (w staw ach łok cio w y ch ) z k o śćm i dłoni, z kręgosłupem dolnym : są w szystkie kręgi lędźw iow e (L 1-5) i k ość k rzyżow a, lew a kość m iednicy, oraz k om pletne k ości k o ń czy n doln y ch z pojedynczym i kośćm i stóp (są tylko p raw a i lew a k ość łódkow ata, k ości śródstopia i w iększość paliczków ). K ości cechuje nie- zak o ń czo n y z a ży cia o sobnika p roces kostnienia, zaró w n o n asad kości d łu g ich kończyn ja k k ości krzyżow ej i talerza biodrow ego. N a do ln y ch trzo n ach k o ści ud o w y ch ślady ch rząstek nasadow ych, n asady dalsze w ystąpiły luźno. Z arów no górne nasady k ości u d o w y ch ja k obie n asad y k o ści p iszczelo w y ch ju ż są połączone z trzonam i, lecz w idoczne je s t m iejsce trw ającego zrostu. Z djęto pom iary: najw ięk sza długość k ości udow ej - praw ej 394m m , lewej 399m m ; obw ody w środku trzo n u k ości udow ej - praw ej 77m m ; lewej 75m m ; długość najw ięk sza k ości piszczelow ej - praw ej 333m m , lew ej 330m m ; obw ód n ajm niejszy trzo n u k o ści piszczelow ej - p raw ego 84m m , lew ego 83m m . K o ści pod w zględem bud o w y i rzeźby są w yraźne i m asyw ne. T rzony o b u kości ud o w y ch są zn acz n ie bocznie w ygięte, m oże to być stan spow odow any przez przeb y tą krzyw icę. N ied o b ó r w itam iny D je s t je d n ą z p rzy czy n zab u rzeń gospodarki w apniow ej i p ow oduje krzyw icę. K rzyw ica m oże przebiegać w różnym n asilen iu i p o zo staw ia słabiej lub silniej w yrażone zm ian y w układzie kostnym (G ładykow ska-R zeczycka 1989).

A n aliza antropologiczna pozw oliła, ustalić, iż szkielet należy do o sobnika m ło d o cia nego zm arłego w w iek u Ju ven is, tj. około 18-19 lat, p łci m ęskiej, o przyżyciow ej w y so k o  ści ciała w ynoszącej około 159cm.

W ystąpiły k ości zw ierzęce.

G rób 2. C zaszka w raz z żu ch w ą oraz 5 k ręg ó w szyjnych (C 1-5) i dw a u łam k i żeb er je d 

nego m łodego o sobnika oraz pojedyncza kość śródstopia innego dorosłego osobnika. C zaszka: k ształt krótkoczaszkow y. W u jęciu z góry, n arys w norm a vertica lis był k lino w aty sph en o id es latus. G łów ne szw y czaszkow e są w olne, chrząstkozrost klinow o- p o tyliczny nie zro śn ięty z a życia. W yrostki sutkow e duże i m asyw ne, p o ty lica silnie urzeźbiona. B udow a czaszki m asyw na, czaszka d uża i ciężka. W u jęciu z przodu, silna g la b ella , czytelne w ały nadoczodołow e a oczodoły duże o w ałow atej kraw ędzi. W stropie o bu o czo d o łó w słabe zm iany przerostow e - cribra o rb ita lia . Z m iany te są w ynikiem ro- baczycy, w ystępującej w śró d ubogiej ludności żyjącej w zły ch w aru n k ach higienicznych. Jej w ystępow anie w iąże się z ubóstw em i brakiem h igieny w dzieciństw ie (G ładykow ska- R zeczycka 1989). W szczęce i żuchw ie je s t uzębienie stałe, kom pletne, są now o w yrżnięte trzecie zęby trzonow e. Z ęb y są duże, b iałe i słabo starte 10 - 2 0. W ystąpiła słaba hypopla- zja szkliw a siekaczy i kłów , są to zm ian y w strukturze szkliw a z ę b ó w w w y n ik u zm ian chorobow ych w dzieciństw ie. Z m iany te są określane stresam i w ie k u dziecięcego w y n ik a ją c y m i z niedożyw ienia i przeb y ty ch chorób. Ż u ch w a m asy w n a i silna, o w y g ięty ch k ą tach i dużych głow ach. K ształt żuchw y ostrotrapezoidalny. W żuchw ie siekacze by ły stło czone. P om iary czaszki ujęto w tabeli 1.

(4)

Tabela 1. Pomiary czaszki według R. Martina i K. Sallera (1957) Pomiar W artość (mm) g-op (1) 179 cięciwy eu-eu (8) 154 części ft-ft (9) 105 mózgowej ast-ast (12) 119 ba-b (17) 137 n-gn (47) 111 n-pr (48) 66 cięciwy n-ns (55) 49 części zy-zy (45) 147 twarzowej mf-ek (51) 39 sbk-spa (52) 33 apt-apt (54) 22 go-go (66) 112 cięciwy gn-id (69) 32 żuchwy kdl-kdl (65) 133 szer. gał. (71) 39/37 Obwody i łuki obw.poz. (23) 531

poApo (24) 316

Tabela 2. Wskaźniki czaszki według R. Martina i K. Sallera (1957)

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy 86,0 wysokościowo-szerokościowy Hrdlićki-Kóćki 82,2 twarzy górnej wg Kollmanna 44,8 oczodołowy 84,6 nosa 44,8 wysokościowo-szerokościowy 88,9 wysokościowo-długościowy 76,5 czołowo-szerokościowy 68,1 profilu twarzy 75,5 N a k ręg ach szyjnych nie stw ierdzono żad n y ch z m ian patologicznych.

K o ści n ależą do osobnika m łodego zm arłego w w iek u Ju ven is/A d u ltu s tj. około 20-23 ro k u życia, p łci m ęskiej. Z p o m iaró w w sk aźn ik ó w (T abela 2) w ynika, że m ężczyzna m iał głow ę k ró tk ą (nadkrótkoczaszkow y), średnią, niską, o szerokiej tw arzy, średnio szerokim czole o średnio w y sokich oczodołach i w ąskim nosie. C harakteryzow ał się d użą pojem n o ścią m ó zgoczaszki w g L. M anouvriera, któ ra w y n o siła 1656,3cm a średnią pojem nością wg. T. B elniak, któ ra w y n o siła 1458,7cm 3.

N a trzonie żuchw y po stronie praw ej n a w y sokości d w u z ę b ó w przed trzo n o w y ch w y stąpił ślad zazielen ien ia k o ści tlenkiem m iedzi po przed m io tach zdepo n o w an y ch ze z m ar łym.

(5)

O b iek t 1. T ylko k o ści zw ierzęce, duże fragm enty, pokonsum pcyjne.

O b iek t 5. D o o pracow ania antropologicznego przekazano z O b iek tu 5 cztery pozycje in

w entarzow e, które po przeprow adzonej ekspertyzie p ostanow iono analizow ać łącznie ze w zg lęd u n a m o żliw o ści dopasow ania p arzystych, bądź po łam an y ch k o ści odpow iednio ty ch sam ych osobników . Z w szy stk ich paczek zestaw iono n iekom pletny kościec d orosłe go m ężczyzny zm arłego w w iek u 25-30 lat. W pierw szej paczce w ystąpiła silnie u szk o d zona m echanicznie czaszka o b udow ie i cechach typow ej czaszki m ęskiej: k ość gruba (7-8,5m m ), czoło w ybitne, w ały zaznaczone, oczodoły w ałow ate (w stropie oczodołów cribra orbitalia - w yw o ły w an a chorobam i w iek u dziecięcego), duże m asyw ne w yrostki sutkow e, k resy karkow e zaznaczone silnie (guzow atość p o ty liczn a zew n ętrzn a 18,5m m ). G łów nie szw y czaszkow e słabo zobliterow ane, silniej w ew nętrznie. K ość szczęki strony lew ej cała, po stronie praw ej tylko do p ierw szy ch zęb ó w siecznych (w ypadły p o śm iert nie). Z ębodoły otw arte. K o m p let zęb ó w strony lew ej. Są białe, duże i słabo starte 2 . Sil niej starty je s t tylko p ierw szy ząb trzo n o w y 2 0-30. Słaby kam ień nazębny. N a siekaczach h ypoplazja szkliw a (w yw ołana n iedożyw ieniem w procesie form ow ania się szkliw a w dzieciństw ie). B rak żuchw y. W drugiej paczce rozpoznano: luźne dw a zęb y sieczne strony praw ej tego sam ego osobnika (z pierw szej p aczki), z hypoplazją szkliw a i fragm ent praw ej szczęki z zębam i p rzedtrzonow ym i i trzonow ym i. W ystąpiły też n ależące do tego osobnika: pojedynczy kręg szyjny, trzy k ręg i piersiow e (th7, th9, th10) i kręg lędźw iow y (L 4), oraz ułam ki żeb er (brak z m ian degeneracyjnych). R ozpoznano rów nież należące do dorosłego osobnika: k ość śródręcza i dw a p aliczk i stopy (od palucha), b liższy i dalszy (silnie zm ieniony p o d w zględem b u dow y - poszerzony i po ro w aty w w y n ik u zm ian zw y rodnieniow ych), oraz odłam any w yrostek b arkow y ło p atk i lew ej. W trzeciej paczce w y stąpiły k o ści, które połączono z w cześniejszym osobnikiem : u łam k i żeb er (strony lew ej, je d e n strony praw ej), kręg szyjny, p ięć k ręg ó w piersio w y ch (th5, th6, th8, th11, th12 - nie stw ierdzono zm ian inw olucyjnych). W ystąpiły rów nież p aliczk i ręki, k o ści nadgarstka oraz lew a kość śródstopia - palucha, dorosłego osobnika. R ozpoznano kość m iedniczną praw ą, m łodocianego o sobnika zm arłego w w iek u J u ven is o cech ach budow y m iednicy m ęskiej (m ożna j ą połączyć z grobem 1 - te n sam osobnik). W czw artej paczce w ystąpiły dalsze k ości szkieletu analizow anego dorosłego m ężczyzny, są to: część łopatki lewej (złam aniem dopasow ano do frag m en tu w y ro stk a b arkow ego z p aczk i drugiej - te n sam osobnik), lew y obojczyk (o długości 157m m i obw odzie 38m m . M asyw ność 24,2), liczne zeb ra (w ięcej strony lew ej), je d e n kręg piersiow y (th4), je d e n kręg lędźw iow y (L3), cała kość pro m ien io w a lew a (długość kości: n ajw ięk sza 234m m , fizjologiczna 218m m ; obw ód najm niejszy trzo n u 41m m . W skaźnik m asyw ności tej k ości w yniósł 18,8).

A nalizow ane k o ści to fragm ent szkieletu górnego (tj. czaszki, kręgosłupa, k latk i p ier siow ej, lew ego b ark u i lew ego przedram ienia z kośćm i dłoni) dorosłego o sobnika zm arłe go w w iek u A d u ltu s tj. około 25-30 ro k u życia, p łci m ęskiej, o przyżyciow ej w ysokości ciała w ynoszącej w edług m etody L. M anouvriera 163,9cm (w zro st niski) a w edług m eto dy M . T ro tter i G. G leser 167,5cm (w zro st średni). M ężczy zn a był w zro stu średniego.

O becna je s t k ość m ied n iczn a praw a o sobnika m łodocianego zm arłego w w iek u Ju ve- n is , nie starszego niż 20 lat. K ość należy do o sobnika z gro b u 1.

(6)

M ateriał m asow y 21. F ragm enty silnie po łam an y ch k ości ludzkich, z ró żn y ch partii

szkieletu, należące do k ilk u osobników . Z k o ści czaszki w ystąpiła: cała k ości szczęki, w d w u fragm entach (kom pletne uzębienie, 16 zęb ó w o słabym starciu k o ro n 10, 10 - 20 po stronie praw ej a silniej: 2 0, 2 0 - 30 po stronie lew ej. P o stronie praw ej k o rzenie pierw szego i trzeciego zęba trzo n o w eg o są odsłonięte. Z ęby są m ałe, białe), fragm ent lew ej kości skroniow ej i lew ej k o ści jarzm o w ej. K o ści są m iernej budow y i n ależą do jed n eg o osobni k a dorosłego, p raw dopodobnie p łci m ęskiej?. Z k ości szkieletu postkranialnego w y d zielo no: dw a fragm enty dw u p raw y ch ob o jczy k ó w o so b n ik ó w dorosłych; liczne żeb ra oso b n i k ó w dorosłych; fragm enty 4 k ręg ó w szyjnych od C 2 do C5 jed n eg o dorosłego osobnika; pojedynczy kręg piersiow y i pojedynczy kręg lędźw iow y dorosłego osobnika?; fragm ent lew ej łopatki dorosłego osobnika; fragm ent uszkodzonej piszczeli (jej odcinek trzo n u i uszkodzoną nasadę górną) i uszkodzonej strzałki - jed n eg o , tego sam ego dorosłego m ę ż czyzny; oraz fragm enty k o ści stóp (kości skokow a, 3 k o ści śródstopia, dw a p aliczki b liż sze p alucha) oso b n ik ó w dorosłych. W ystąpiła też kość krzyżow a o trzo n ach nie zrosłych za życia, n ależąca do starszego dziecka zm arłego w w iek u In fa n s II.

A n aliza antropologiczna p o zw o liła określić p rzynależność kości, do co najm niej 8 osobników : m ężczyzny? zm arłego w w iek u A d u ltu s ; dorosłego m ężczyzny; starszego dziecka zm arłego w w iek u In fa n s I I ; oraz 5 nieo k reślo n y ch dorosłych.

W ystąpiły liczne fragm enty k ości zw ierzęcych.

G niezno K lasztor OO. F ran ciszk an ów , stanow isko 37 907/2005:7

G rób 1. N iekom pletny szkielet dorosłego osobnika. B rak czaszki i żuchw y. Jest cały k o 

ściec postkranialny, b ez sześciu k ręg ó w szyjnych (C 2-7), k ości stopy lew ej i części stopy praw ej. K ościec m asyw ny, o b udow ie silnej, ko ściach ciężkich, z dobrze rozw iniętym u kładem m ięśniow ym . S akralizacja, czyli zrośniecie ostatniego k ręg u lędźw iow ego z k o ścią krzyżow ą (zm ian a ta ogranicza spraw ność ru ch o w ą kręgosłupa). Z aobserw ow ano n iew ielkie zm ian y zw yrodnieniow e w staw ach. N a ko ściach rzep ek słabe skostnienie w ię- zadeł. N a k ości piętow ej skostniałe ścięgno A chillesa. Z m ian a degeneracyjna niew ielka na k raw ędzi obojczykow ej rękojeści m ostka. B rak z m ian struktur gąbczastych n asad kości kończyn. Z m iany n a p o w ierzch n i spojenia łonow ego w g T. W. T odda w fazie V (od p o w iadający w iek to 27-30 lat). P om iary k o ści zam ieszczo n o w tab eli 3.

Tabela 3. Pomiary kości pozaczaszkowych według R. Martina i K. Sallera (1957) Kość Pomiar W artość (w mm)

prawa lewa obojczyk długość największa (1) 156 163 obwód trzonu (6) 39 41 ramieniowa

długość największa (1) 343 343 długość całkowita (2) 340 338 szerokość nasady dalszej (4) 67 71 najmniejszy obwód trzonu (7) 76 73 promieniowa

długość największa (1) 251 255 długość fizjologiczna (2) 242 241 najmniejszy obwód (3) 50 49

(7)

łokciowa długość największa (1) 273 275 długość fizjologiczna (2) 237 239 najmniejszy obwód (3) 40 43 udowa długość największa (1) 465 463 długość naturalna (2) 464 459 obwód w środku trzonu (8) 100 104 szerokość kłykci (21) 87 87 piszczelowa

długość największa (1a) 397 398 długość całkowita (1) 385 385 najw. szer. nasady górnej (3) 82 83 obwód trzonu (10) 89 88 strzałkowa długość największa (1) 389

-obwód w środku trzonu (4) 43 46 wysokość

ciała (w cm)

według M. Trotter i G. Gleser 175,3 175,5 175,4 według L. Manouvriera 171,4 | 171,6

171,5

Tabela 4. Wskaźniki masywności kości pozaczaszkowych według R. Martina i K. Sallera (1957)

W skaźnik dla kości M asywności

G rubościow o-długościow y prawa lewa prawa lewa obojczyka 25,0 25,1 X X kości ramieniowej 22,1 21,2 X X kości promieniowej 21,3 20,3 X X kości łokciowej 16,8 17,9 X X kości udowej X X 21,5 22,6 kości piszczelowej X X 23,1 22,8 kości strzałkowej X X 11,0

-S zkielet należy do o sobnika dorosłego zm arłego w w ie k u A d u ltu s tj. około 27-30 ro k u życia, p łci m ęskiej. W ysokość ciała zrekonstruow ano n a podstaw ie p o m iaró w k ości dłu g ich k o ń czy n (T abela 3) i obliczono w edług m etody L. M anouvriera (171,5cm ) oraz w e dług m etody M . T rotter i G. G leser (175,4cm ). W edług klasyfikacji w zro stu przeciętna w ysokość ciała m ężczyzny znajduje się w przed ziale w ysokim . M ężczy zn a był w z ro stu w ysokiego. W yliczono rów nież w skaźniki m asyw ności d la po szczeg ó ln y ch k o ści - patrz tabela 4.

N a dolnej n asadzie praw ej k o ści p iszczelow ej, n a pow ierzchni k ostki przyśrodkow ej w ystąpił ślad zazielen ien ia k ości tlenkiem m iedzi.

G rób 2. N iek o m p letn y szkielet dorosłego osobnika. Jest tylko czaszka w raz z żuchw ą,

(8)

i dw a pierw sze kręg i lędźw iow e), klatki piersiow ej strony praw ej, praw y p as barkow y (obojczyk i łopatka, m ostek), p raw a kość ram ien io w a i uszkodzone w partii nasad dolnych k ości p raw ego p rzed ram ien ia - k ość ło k cio w a i prom ieniow a. B rak p o zo stały ch kości. C zaszka, k ształt długoczaszkow y. W u jęciu z góry, w norm a vertica lis je s t elipsow ata elipsoides acutus. G łów ne szw y czaszkow e obliterow ane słabo. C h arak ter obserw ow a n y ch cech budow y pozw ala zaliczyć ją do czaszek m ęskich. Ż u ch w a o kształcie ostrotra- pezoidalnym . W u zęb ie n iu stw ierdzono p aradontozę, choroby w przyzębiu, hypoplazję szkliw a, kam ień nazębny (silny i w p artii zew nętrznej zęb a ja k i od strony językow ej). Z obliterow ane są zęb o d o ły szczęki strony lew ej po zębach: drugiego p rzedtrzonow ca i pierw szego trzonow ca. D rugi ząb trzonow y tej strony m a całkow icie startą koronę i ognisko p róchnicy korzeniow ej - (stan zapalny). W żuchw ie po stronie praw ej zobliterow ane są ju ż ostatnie dw a zębodoły trzonow ców . Silnie starty je s t ob o k pierw szy ząb trzonow y. S zkielet postkranialny cechuje m asy w n a o czytelnej rzeźb ie bu d o w a kości. Sil n a je s t budow a k ości ram ieniow ej. W staw ie łokciow ym w szystkie k o ści m ają zm iany zw yrodnieniow e. O bkostnienia g łó w k o ści przedram ion, zm iany ko stn e przy b lo czk u k o ści ram ieniow ej m ogą być w yw ołane p rzeciążeniem tj. w y konyw aną pracą. P o za tym zm ian y reum atyczne. K o ści kręgosłupa, to niew ielk ie zm iany w postaci g u zk ó w Schm orla, na do ln y ch p o w ierzch n iach k ręg ó w p iersio w y ch i lędźw iow ych. O d th 1 0 do L2 drobne osteofity. W k ręgosłupie, w odcin k u szyjnym stw ierdzono zm ian y zw yrodnieniow e k ra w ędzi trzo n ó w strony praw ej i całej tylnej trzeciego i czw artego k ręg u (C 3-4). Są tu p o row atości, drobne w y ro śla kostne. W kolejnym piątym k ręg u (C 5) stw ierdzono d w u d ziel ny o tw ó r p oprzeczny lew ej, co m a w p ły w n a ukrw ienie m ó zg u i m oże pow odow ać u po rczyw e bóle głow y, drętw ienie k ark u i in. W k olejnych d w u k ręg ach otw ory po stronie lew ej są pojedyncze, lecz m niejsze niż po stronie praw ej. Stw ierdzono rów nież niew ielkie zm ian y przeciążeniow e w postaci d o łk ó w przeciążeniow ych, w y stęp u jący ch poniżej gór ny ch w y ro stk ó w staw ow ych, głów nie w dolnych k ręg ach p iersio w y ch i k ręg ach lęd źw io w ych. Z djęto p om iary czaszki, patrz tabela 5 i 6. Z m ierzono kość ram ieniow ą - długość najw ięk sza k ości 351m m , długość całkow ita 343m m , najm niejszy o bw ód trzo n u 77m m , szerokość n asady dalszej 73m m , średnica głow y 49x50m m . W skaźnik m asyw ności kości ram ieniow ej w y n o si 21,9. Z k ości prom ieniow ej zm ierzono tylko n ajm niejszy obw ód 52m m . O bojczyk o długości 152m m , obw odzie 40m m , a m asyw ności 26,3.

Tabela 5. Pomiary czaszki według R. Martina i K. Sallera (1957)

Pomiar W artość (mm) g-op (1) 194 cięciwy eu-eu (8) 139 części ft-ft (9) 104 mózgowej ast-ast (12) 117 ba-b (17) 135 n-gn (47) 126 n-pr (48) 73 cięciwy n-ns (55) 53 części zy-zy (45) 137 twarzowej mf-ek (51) 39 sbk-spa (52) 33 apt-apt (54) 22

(9)

go-go (66) 111 cięciwy gn-id (69) 35 żuchwy kdl-kdl (65) 126

szer. gał. (71) 31/30 obwody i łuki obw.poz. (23) 549

poApo (24) 319

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy 71,6 wysokościowo-szerokościowy Hrdlićki-Kóćki 81,0 twarzy górnej wg Kollmanna 53,2 oczodołowy 84,6 nosa 41,5 wysokościowo-szerokościowy 97,1 wysokościowo-długościowy 69,5 czołowo-szerokościowy 74,8 profilu twarzy 91,9

S zkielet należy do o sobnika dorosłego zm arłego w w ie k u A d u ltu s tj. około 25-30 ro k u życia, p łci m ęskiej, o przyżyciow ej w ysokości ciała w ynoszącej w ed łu g m eto d y L. M a- nou v riera 175cm a w edług m etody M . T rotter i G. G leser 178,8cm . M ężczy zn a był w zro stu bardzo w ysokiego. Z p o m iaró w w sk aźn ik ó w (T abela 6) w ynika, że m ężczy zn a m iał głow ę długą (długoczaszkow y), średnią, niską, o średnio szerokiej tw arzy, szerokim czole 0 w y so k ich oczodołach i w ąskim nosie. C harakteryzow ał się dużą p ojem nością m ózgo- czaszki w g L. M anouvriera, która w y n o siła 1596,6cm a średnią pojem n o ścią w g. T. Bel- niak, k tó ra w ynosiła 1538,3cm 3.

G rób 3. F rag m en t lew ej strony szkieletu górnego starszego dziecka. B yły tylko kości

lew ej ręki - k ość ram ien io w a (o długości trzo n u 234m m i nie przy ro sły ch za życia n asa dach, które w ystąpiły luźno), trzo n k ości prom ieniow ej (o długości 144m m ), oraz trzy k ości śródręcza dłoni. Są: lew a łopatka, jed en a ście u łam k ó w żeber, dw a ostatnie kręgi piersiow e (th11-12) i w szystkie kręgi lędźw iow e (L1-5 o n ie zak o ń czo n y ch kostnieniach), są k ręg i n ie zrosłe z a ży cia k ości krzyżow ej, kość biodrow a, p raw a i lew a o szerokości 103m m , luźno k o ści łonow e i kulszow e.

K o ści n ależą do starszego dziecka zm arłego w w iek u In fa n s II, tj. około 12-14 lat.

G rób 4. W ystąpiły tylko kości lew ego i p raw ego przedram ienia i n iekom pletny szkielet

doln y ch k o ń czy n dorosłego osobnika, p łci m ęskiej. Są silnie uszkodzone k ości łokciow e 1 p rom ieniow e oraz trzy kręgi - je d e n piersiow y (th12) i dw a lędźw iow e (L 1-2) - o zm ia n ach w postaci gu zk ó w Schm orla n a górnej i dolnej pow ierzchni trzonu, przypłaszcze- n ia c h ic h i o rozrzedzonej strukturze gąbczastej, św iadczącej o p o czątk ach osteoporozy. Z m iany są silniejsze w kręgosłupie lędźw iow ym . W ystąpiły uszkodzone m echanicznie k ości udow e, praw a i lew a, lew a rzep k a oraz frag m en t lew ego podudzie: lew a p iszczel

(10)

i lew a strzałka. U szkodzenie k o ści u n iem o żliw ia w ykonanie pom iarów . Jam y szpikow e k ości ud o w y ch są pow iększone. B udow a k o ści silna i chropow ata. K o ści ciężkie o silnym u m ięśnieniu. B rak in n y ch kości.

K o ści n ależą do dojrzałego o sobnika zm arłego w w ie k u M a tu ru s, p łci m ęskiej.

G rób 5. N iek o m p letn y szkielet m łodego osobnika, odsłonięty częściow o. Jest tylko k o 

ściec k o ń czy n doln y ch o nie zro śn ięty ch z a ży cia n asad ach z trzo n am i kości. W ystąpiły zarów no w szystkie trzony ja k i ich luźne nasady. P om iary trzonów : k ości udow ej praw ej 377m m , k ości piszczelow ej praw ej 303m m , lew ej 306m m , k ości strzałkow ej praw ej 302m m . Są też nie zrosłe k ości m iednicy: kość biodrow a, ku lszo w a i łonow a. Średnica głow y k o ści udow ej w y n o si 38x38m m .

S zkielet należy do m łodocianego osobnika zm arłego w w iek u Juven is, tj. około 14-16 lat.

W ystąpiła przem ieszk a k o ści innego osobnika: praw y o bojczyk (o d ługości 147m m , obw odzie 36m m , o m asyw ności 24,4) o sobnika dorosłego.

W ystąpiły k ości zw ierzęce, w śró d n ich p ó łfab ry k at hetki kościanej.

G rób 6. N iek o m p letn y szkielet dorosłego osobnika, odsłonięty częściow o. Jest tylko

czaszka (o uszkodzonej części tw arzow ej), lew y obojczyk, lew a łopatka i górny odcinek lew ej k o ści ram ieniow ej. K ręgosłup to tylko sześć k ręg ó w szyjnych (brak C 5) i pierw szy kręg piersiow y. Są trzy fragm enty żeb er strony lewej klatki piersiow ej. C zaszka w ujęciu z góry m a k ształt ow alny O voides acutus. G łów ne szw y czaszkow e częściow o zoblitero- w ane. C zytelny szew czołow y (cech a niem etryczna). B u d o w a czaszki typow a dla czaszek m ęsk ich o silnej rzeźbie, zazn aczo n y ch w ałach, p ochylonym czole, silnych, du ży ch w y ro stk ach sutkow ych. W lew ym oczodole zm ian a p rzero sto w a - cribra o rb ita lia, w p ra w ym słaba. W szczęce choroby w przyzębiu, stan zapalny tow arzyszy ubytkom korzeni tkw iących je szcze w zęb o d o łach zarów no po stronie praw ej ja k i po stronie lew ej w dru gim i p ierw szym trzonow cu. Z ębodoły po trzecich trzonow cach obustronnie ju ż zobliterow ane. P ozostałe zęby starte m iernie lub zn acznie 2 0-3 0 strona lew a a 30-4 0 strona praw a szczęki. Ż uchw a z kom pletem zęb ó w o słabszym starciu koron. N a z ęb ach słaby kam ień n azębny, silniejszy n a siekaczach, w y stęp u je obustronnie. Z ęby m ałe, białe. P om iary cza szki w tabeli 7, w skaźniki czaszki w tabeli 8.

Pomiar W artość (mm) g-op (1) 184 cięciwy eu-eu (8) 143 części ft-ft (9) 99 mózgowej ast-ast (12) 115 ba-b (17) 132 cięciwy części twarzowej n-gn (47) -n-pr (48) -n-ns (55) -zy-zy (45)

(11)

-mf-ek (51) -sbk-spa (52) -apt-apt (54) -go-go (66) 99 cięciwy gn-id (69) 32 żuchwy kdl-kdl (65) 118 szer. gał. (71) 29/30 obwody i łuki obw.poz. (23) 526

poApo (24) 313

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy 77,7 wysokościowo-szerokościowy H rdlićki-Kóćki 80,7 twarzy górnej wg Kollmanna -oczodołowy -nosa -wysokościowo-szerokościowy 92,3 wysokościowo-długościowy 71,7 czołowo-szerokościowy 69,2 profilu twarzy

-N ieliczn e k ości szk ieletu pozaczaszkow ego cechują znaczne zm ian y zw yrodnieniow e. N ajsiln iejsze obejm ują kręgosłup szyjny. D ru g i i trzeci kręg szyjny (C 2-3) tw o rzą blo k kostny. W całym zachow anym k ręgosłupie w ystąpiły silne zm iany przeciążeniow e, skrzyw ienie całej je g o lew ej strony. T u o bserw ujem y najsilniejsze zm iany zw y ro d n ien io w e w postaci obn iżo n y ch trzonów , silnie o bkostniałych z w ypustkam i, guzkam i, p o ro w a tym i strukturam i kostnym i. W siódm ym k rę g u szyjnym (C 7) w ystąpił dw udzielny otw ór p oprzeczny strony lew ej. Z arów no w k ręg u C 6 ja k i C7 są silne zm ian y w górn y ch w y ro stk ach p o p rzeczn y ch strony lew ej - są one w iększe, spłaszczone z drobnym i obkostnie- n iam i do ln y ch kraw ędzi. P ierw szy kręg piersiow y - żebrow y, z drobnym i skostnieniam i obrąbka trz o n u górnego, z silniejszym w głębieniem w lew ym w y ro stk u poprzecznym - je s t to dołek przeciążeniow y. W yrostek lew y je s t pow iększony, szerszy i głęboki. W dol nej kraw ędzi dolnego w yrostka staw ow ego silne obkostnienie tylko po stronie lew ej, p ra w y je s t gładki. Są to zm ian y zw yrodnieniow e lewej strony kręgosłupa. Z m iany w ystąpiły rów nież w lew ym staw ie łopatki i k o ści ram ieniow ej, gdzie n a p o w ierzch n iach staw ow ych k ości są zm ian y reum atyczne. Z m iany objęły rów nież w yrostek b arkow y i połączony z nim koniec obojczyka. D ługość obojczyka 139m m , obw ód 36m m , m asyw ność 25,8. Ś rednica głow y k ości ram ieniow ej 47x42m m .

S zkielet należy do dojrzałego o sobnika zm arłego w w iek u M a tu ru s I, tj. około 35-40 lat, p łci m ęskiej, w ysokiego w zrostu. A nalizując w sk aźn ik i czaszki (T abela 8), m ożem y pow iedzieć że m ężc zy zn a był średnioczaszkow cem , m iął głow ę średnio w ysklepioną o średniej długości, o czole szerokim . C harakteryzow ał się średnią p o jem n o ścią m

(12)

ózgo-czaszki, która w g L. M anouvriera w y n o siła 1523,3cm 3, a w g T. B elniak b y ła m ała i w yno siła 1426,7cm 3.

G rób 8. M ateriał zaw iera tylko odcinki szkieletu pozaczaszkow ego, głów nie partii k o ń 

czyn dolnych, n ależ ący ch do p ię c iu osobników . A nalizując badany m ateriał przyjęto, iż w łaściw y grób to niek o m p letn y szkielet dorosłego osobnika, odsłonięty częściow o. P o zostałe k ości to przem ieszki. Jest k o m pletny kościec pod u d zi w raz z k o śćm i stóp. P om iary k ości piszczelow ej: długość najw ięk sza 391m m (praw a), 390m m (lew a); długość całkow i ta 379m m (praw a), 378m m (lew a); szerokość nasady górnej 76m m (praw a), 75m m (lew a); obw ód trzo n u 71m m (praw a i lew a). W skaźnik m asyw ności dla k ości praw ej i lew ej w y n ió sł 18,7. P om iary k o ści strzałkow ej: najm niejszy obw ód trzo n u 34m m (praw y), 31m m (lewy). K ości o b udow ie i rzeźbie m asyw nej i w yrazistej. W k ończynie lew ej zarów no w staw ie kolanow ym ja k i skokow o-goleniow ym zm iany zw yrodnieniow e. N a lewej strzałce, n a je j dolnej p o w ierzch n i staw ow ej stw ierdzono silne obkostnienie p o la w ięzoz- ro stu piszczelow o-strzałkow ego i silne w głębienie pow ierzchni staw ow ej kostki. Z m iany w postaci liczn y ch po ro w ato ści w pow ierzchni bocznej i n a b rzeg u p rzednim - zm iany artretyczne. Z m ian y te w p ły n ęły n a zw yrodnienie w staw ie skokow o-goleniow ym lew ym . N ie w y stęp u ją w staw ie praw ym .

K o ści n ależą do dorosłego osobnika zm arłego w w iek u A d u ltu s-M a tu ru s, płci m ę  skiej, o przyżyciow ej w y sokości ciała w ynoszącej w edług m etody L. M an o u v riera 172,3 cm a w edług m etody M . T rotter i G. G leser 177,1cm . M ężczyzna był w ysokiego w zrostu.

P rzem ieszki. F rag m en t praw ego p o d u d zia i stopy dorosłego osobnika praw d o p o d o b nie p łci m ęskiej? Są tylko k o ści staw u skokow o-goleniow ego: dolna n asad a praw ej kości piszczelow ej (o szerokości 74m m ) i praw ej k o ści strzałkow ej w raz fragm entem kości praw ej stopy - kość p ięto w a i k ość skokow a, kość łód k o w ata i trzy k ości śródstopia (w tym od palucha). W staw ie zm iany artretyczne. N a kości piętow ej skostniałe m iernie w ięzadło A chillesa. K o ści n ależą do dorosłego o sobnika p łci p raw dopodobnie m ęskiej?

Innego osobnika lew a kość u dow a z uszkodzoną, w e frag m en tach d alszą nasadą. K ość o trzonie delikatnym , gładka. R zeźb a k o ści słaba. B rak z m ian w strukturach nasad. C zytelny jesz c z e p roces k o stn ien ia dolnej nasady kości. O bw ód w środku trzo n u 84mm . K ość należy do m łodego o sobnika zm arłego w w iek u A d u ltu s I, tj. około 22-25 lat, płci że ń sk ie j.

Innego o sobnika lew y o bojczyk z u szk o d zo n ą częścią m ostkow ą. O bw ód 36mm . O bojczyk długi, m asyw ny, słabo w ygięty. N ależy do o sobnika dorosłego, p łc i m ęskiej.

K olejnego osobnika luźny kręg piersiow y o nie zakończonym procesie kostnienia, n a leżący do dziecka starszego lub ju ż o sobnika m łodocianego In fa n s I I - Juvenis.

G rób 9. B ardzo dobrze zachow any kościec p asa m iednicznego, p raw a i lew a kość ud o 

w a, praw a rzepka. K o ści o typow ej b udow ie k o ści żeńskich. Są one delikatne, cienkie, lekkie i gładkie. P om iary k o ści udow ej: długość najw ięk sza 405m m (praw a), 408m m (le w a); długość naturalna 404m m (praw a), 410m m (lew a), szerokość k ły k ci 74m m (praw a), 73m m (lew a) średnica głow y k o ści udow ej 41x40m m (praw a), 41x41,5m m (lew a). P o m iary rzep k i 36x39x18m m . N a rzepce niew ielk ie skostnienie w ięzadeł.

(13)

K o ści n ależą do dorosłego o sobnika zm arłego w w iek u A d u ltu s, tj. około 24-26 lat, płci żeńskiej, o przyżyciow ej w ysokości ciała w ynoszącej w edług m eto d y L. M anouvriera 153,9cm a w ed łu g m etody M . T rotter i G. G leser 154,5cm . K o b ieta b y ła w zro stu niskiego.

G rób 10. N iek o m p letn y szkielet dorosłego osobnika. C zaszka w raz z żuchw ą i szkielet

po staw y kolanow e. Są w szystkie k ości oprócz k o ści pod u d zi o b u kończyn. C zaszka duża i szeroka o cechach typow ej czaszki m ęskiej. Z aznaczone w ały nadoczodołow e, p o ch y lo n e czoło, w ałow ate oczodoły (w o b ydw u oczodołach, w stropie duża porow atość - cribra orbitalia), duże, m asyw ne w yrostki sutkow e, a k resy k arkow e w ybitne. C zaszk a w norm a verticalis je s t k lin o w ata sphenoides latus. G łów ne szw y czaszkow e zo bliterow ane m iernie i silnie. W szw ie w ęgłow ym dw ie duże kostki w staw ne (cecha rozw ojow a). U zębienie stałe, kom pletne. Starcie k o ro n słabe 2 0. N a z ęb ach złogi kam ienia nazębnego głów nie po stronie lew ej, gdzie n aw et k orony zęb ó w oblepione są kam ieniem nie tylko z b o k ó w lecz i z góry. Z ęb y strony praw ej, p ozbaw ione k am ien ia są białe, duże. W żuchw ie stw ierdzo no po stronie lewej p rzetokę ro p n ą n a w ysokości k o rzen ia drugiego zęba trzonow ego, w k oronie zęb a ognisko próchnicy. Słaba paradontoza. N a siekaczach stw ierdzono h ypopla- zję szkliw a. N a w ew nętrznej pow ierzchni trzo n u żuchw y w części zębodołow ej liczne kostne struktury, zw iązane ze stanem zapalnym i toczącą się infekcją w ja m ie ustnej (w i doczny był torus m andibularis). P om iary czaszki w tab eli 9, w artości w sk aźn ik ó w cza szki w tabeli 10.

Pomiar W artość (mm) g-op (1) 183 cięciwy eu-eu (8) 142 części ft-ft (9) 96 mózgowej ast-ast (12) 111 ba-b (17) 126 n-gn (47) 116 n-pr (48) 70 cięciwy n-ns (55) 49 części zy-zy (45) 128 twarzowej mf-ek (51) 40 sbk-spa (52) 38 apt-apt (54) 27 go-go (66) 93 cięciwy gn-id (69) 29 żuchwy kdl-kdl (65) 117 szer. gał. (71) 29/28 obwody i łuki obw.poz. (23) 532

(14)

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy 77,5 wysokościowo-szerokościowy H rdlićki-Kóćki 77,5 twarzy górnej wg Kollmanna 54,6 oczodołowy 95,0 nosa 55,1 wysokościowo-szerokościowy 88,7 wysokościowo-długościowy 68,8 czołowo-szerokościowy 67,6 profilu twarzy 90,6

K ości szkieletu postkranialnego miernej budowy. Trzony kości udow ych są stosun kow o cienkie, silnie spłaszczone i w ygięte bocznie. Podobnie trzony kości łokciow ych. M oże to być stan spow odowany przez przebytą krzywicę. Zmiany spojenia łonow ego typu IX (w iek 45-50 lat). W głów nych stawach stwierdzono zmiany reumatyczne. Zmiany zw yrodnieniow o-degeneracyjne nie są duże, dotyczą obecności tylko na dolnych kręgach piersiowych, na pow ierzchniach trzonów głów nie dolnych, pojedynczych guzków Schmorla. Brak ich w odcinku lędźw iow ym . Brak zm ian przeciążeniow ych, zw iązanych z w ysiłkiem bądź pracą. N a kości krzyżowej stwierdzono tylko niew ielkie obkostnienia na trzonie pierw szego kręgu. N a paliczkach dłoni stwierdzono rozwinięte brzegi dłoniow e - m iejsca przyczepów m ięśni zginacza palców. N a obu trzonach kości ram ieniowych, przy nasadzie dolnej, w m iejscu przyczepu m ięśnia ramiennego, stwierdzono pojedyncze kost ne wyrośla o długości ok. 22m m a w ysokości ok. 3,5m m , są to w yrośla m nogie. Z lokali zow ane przy stawach powodują duże deformacje. N a kości udowej stwierdzono wybitnie skostniałą kresę pośladkową. Średnica głow y kości ramieniowej w yn osi 42x47m m , a średnica głow y kości udowej w ynosi 43x42m m (zm iany pokrzyw iczne). Pomiary kości długich w tabeli 11, wartości w skaźników m asyw ności w tabeli 12.

prawa lewa obojczyk długość największa (1) 136

-obwód trzonu (6) 38 -ramieniowa

długość największa (1) 305 300 długość całkowita (2) 298 294 szerokość nasady dalszej (4) 60 59 najmniejszy obwód trzonu (7) 62 59 promieniowa

długość największa (1) 236 232 długość fizjologiczna (2) 223 219 najmniejszy obwód (3) 41 38

(15)

łokciowa długość największa (1) 258 256 długość fizjologiczna (2) 225 223 najmniejszy obwód (3) 38 35 udowa długość największa (1) 424 424 długość naturalna (2) 423 423 obwód w środku trzonu (8) 80 82 szerokość kłykci (21) 79,5 81,5 piszczelowa

długość największa (1a) - -długość całkowita (1) - -najw. szer. nasady górnej (3) - -obwód trzonu (10) - -strzałkowa długość największa (1) - -obwód w środku trzonu (4) - -wysokość

ciała (w cm)

162,4

Wskaźnik dla kości

M asywności G rubościow o-długościow y prawa lewa prawa lewa obojczyka 27,9 - X X kości ramieniowej 20,3 19,6 X X kości promieniowej 18,3 17,3 X X kości łokciowej 16,8 15,6 X X kości udowej X X 18,9 19,3 kości piszczelowej X X - -kości strzałkowej X X -

-S zkielet należy do osobnika dojrzałego zm arłego w w iek u M a tu ru s tj. około 45-50 ro k u życia, p łci m ęskiej, o przyżyciow ej w y sokości ciała w ynoszącej w edług m eto d y L. M anouvriera 162,4cm a w edług m etody M . T rotter i G. G leser 165,5cm (T abela 11). M ężczyzna b y ł w zro stu niskiego. Z p o m iaró w w sk aźn ik ó w (T abela 10) w ynika, że m ę ż czyzna m iał głow ę średnią (średnioczaszkow y), niską, o średnio szerokiej tw arzy, średnio szerokim czole o w y so k ich oczodołach i szerokim nosie. C harakteryzow ał się m ałą p o jem n o śc ią m ózgoczaszki, w g L. M an o u v riera w y n o siła 1436,0cm 3 a w g. T. B elniak w y n o siła 1434,9cm 3. P raw dopodobnie p rzeb y ta k rzy w ica p o zo staw iła słabiej i silniej w y ra żone zm iany w układzie kostnym , nie bez w p ły w u na ogólną m asyw ność o sobnika - patrz tabela 12.

G rób 11. N iek o m p letn y szkielet dorosłego osobnika, odsłonięty częściow o, je s t tylko

(16)

ści k rzyżow ej) z k o śćm i klatki piersiow ej i kośćm i p asa barkow ego. Z k o ści kończyny górnej są obie k ości ram ieniow e i k ości p raw ego przedram ienia, b rak k o ści dłoni. C zaszka m a uszk o d zo n ą cześć tw arzow ą. Jest krótka, duża. W narysie z góry k linow ata, spheno- ides latus. G łów ne szw y czaszkow e silnie zobliterow ane. C echy budow y: silna rzeźba, m asyw ność, dość silnie pochylone czoło, w ałow ate oczodoły, silna glabella, duży, silny i w ydłu żo n y w yrostek sutkow y, silne k resy karkow e i w ybitne u kształtow anie g uzow ato ści potylicznej. C echy te p o zw alają zaliczyć j ą do ty p o w y ch czaszek m ęskich. U zębienie stałe, kom pletne. W szczęce zobliterow any zęb o d ó ł lew ego kła. Starcie koro n m ierne 2 0-3 0 w szczęce i żuchw ie. W żuchw ie tylko d rugi ząb p rzedtrzonow y o całkow icie startej koronie, je s t tylko k o rzeń zęba z silnym stanem zapalnym w postaci to rb ieli okołokorze- niow ej. W trzecim zębie trzonow ym niew ielkie ognisko próchnicy. Stw ierdzono paradon- tozę i złogi k am ien ia nazębnego. K am ień w y stęp u je w okół z ę b ó w bardzo silnie. Stw ier dzono rów nież zm iany zapalno-infekcyjne n a w ew nętrznym trzonie żuchw y w postaci k o stn y ch w ypustek, silniej n a odcin k u od trzecich zęb ó w trzo n o w y ch do p ierw szy ch z ę b ó w przedtrzonow ych, obustronnie. Jest to spow odow ane stanem zap aln y m w ja m ie u st nej. Ż u ch w a m asyw na, m a urzeźbienie w ybitne. W yrostki kły k cio w e o du ży ch i szerokich głow ach, m ają obustronnie silniej przesunięte p ow ierzchnie staw ow e do przodu. Jest to spow odow ane zw yrodnieniem o b u staw ów skroniow o-żuchw ow ych. K ształt żuchw y ostrotrapezoidany. P om iary czaszki ujęto w tab eli 13, w artości ic h w sk aźn ik ó w w tabeli 14.

Pomiar W artość (mm) g-op (1) 188 cięciwy eu-eu (8) 157 części ft-ft (9) 94 mózgowej ast-ast (12) 118 ba-b (17) 128 n-gn (47) -n-pr (48) -cięciwy n-ns (55) -części zy-zy (45) -twarzowej mf-ek (51) -sbk-spa (52) -apt-apt (54) -go-go (66) 103 cięciwy gn-id (69) 31 żuchwy kdl-kdl (65) 133 szer. gał. (71) 27/28 obwody i łuki obw.poz. (23) 533

(17)

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy 83,5 wysokościowo-szerokościowy Hrdlićki-Kóćki 74,2 twarzy górnej wg Kollmanna -oczodołowy -nosa -wysokościowo-szerokościowy 81,5 wysokościowo-długościowy 68,0 czołowo-szerokościowy 59,8 profilu twarzy

-K ości szkieletu postkranialnego są silnie zniekształcone przez zmiany degeneracyjno- zwyrodnieniowe. Są to głów nie zm iany obserwowalne w kręgosłupie i głów nych stawach. Już na kręgach szyjnych od C3, silne zrzeszotow ienie po stronie lewej trzonu z jeg o obni żeniem i drobne w yrośla kostne. B lok kostny czwartego i piątego kręgu C4-5, i zmiany zw yrodnieniow e silniejsze lewej strony. Pozostałe dwa kręgi szyjne: silne osteofity, po rowatości pow ierzchni bocznych trzonu i guzki Schmorla. W C6 otwór poprzeczny prawy dwudzielny. Zmiany przeciążeniow e po stronie lewej. Kręgi piersiowe: znaczne obniżenie powierzchni trzonów, obkostnienia w yrostków i drobne wyrośla, oraz zm iany przeciąże niow e, w postaci dołów w wyrostkach staw ow ych górnych, silniejsze po stronie lewej. N ajsilniejsze zm iany w trzonach kręgów piersiow ych zaobserw owano w ostatnich trzech thlO-12. Są to silne osteofity, guzki Schmorla, duże doły obciążeniow e, strony lewej. W y bitne zm iany obejmują w szystkie pięć kręgów lędźw iow ych. W ięzadła częściow o skost niałe. N a w szystkich trzonach występują w yrośla różnej w ielkości, dochodzące do 21mm długości. N a pow ierzchni trzonów ślady chondropatii. Kręgi tworzą bloki kostne z w i docznym po stronie prawej „objawem kapiącej św iecy” . Stwierdzono bardzo duże i ma syw ne wyrostki żebrowe. N a w szystkich kręgach występują guzki Schmorla. Zmiany w y  stąpiły w stawie ramieniowym, barkowym i łokciow ym . Zarówno pow ierzchnie stawow e kości ram ieniow ych i przedramion jak i łopatki, czy obojczyki mają zmiany zw yrodnie niow e i degeneracyjne. Są ślady zrzeszotnienia kości, artrozy, tj. zwyrodnienia chrząstek stawowych. Powierzchnie kości są szorstkie z m iejscow ym i zagęszczeniam i i naroślami na obrzeżach stawów. Są to objawy silnych zm ian reumatycznych. U osobnika stwierdzo no rozległe zmiany degeneracyjne, skoliozę, ślady spow odow ane przeciążeniem , a także skostnienia w ięzadeł i przyczepów m ięśniow ych. Różniej w ielk ości otwory w yrostków poprzecznych kręgów szyjnych, m ogą pow odow ać zaburzenia w przepływ ie krwi w prze biegających przez nie naczyniach. Pomiary kości długich ujęto w tabeli 15, wartości ich m asyw ności ujęto w tabeli 16.

(18)

prawa lewa obojczyk długość największa (1) - 160 obwód trzonu (6) 39 38 ramieniowa

długość największa (1) 371 367 długość całkowita (2) 368 361 szerokość nasady dalszej (4) 65 62 najmniejszy obwód trzonu (7) 68 67 promieniowa długość największa (1) 279 -długość fizjologiczna (2) 265 -najmniejszy obwód (3) 44 -łokciowa długość największa (1) 300 -długość fizjologiczna (2) 267 -najmniejszy obwód (3) 40 -udowa długość największa (1) - -długość naturalna (2) - -obwód w środku trzonu (8) - -szerokość kłykci (21) - -piszczelowa

ciała (w cm)

184,3

M asywności G rubościow o-długościow y prawa lewa prawa lewa obojczyka - 23,7 X X kości ramieniowej 18,2 18,2 X długość kości promieniowej 16,6 - X długość kości łokciowej 14,9 - X długość kości udowej X X - -kości piszczelowej X X - -kości strzałkowej X X -

(19)

-Szkielet należy do osobnika dojrzałego zmarłego w w ieku M a tu ru s tj. około 45-50 roku życia, płci m ęskiej, o przyżyciowej w ysok ości ciała w ynoszącej w edług m etody L. Manouvriera 183,2cm a w edług m etody M. Trotter i G. Gleser 184cm (Tabela 15). M ęż czyzna był w zrostu bardzo w ysokiego. Z pom iarów w skaźników (Tabela 14) wynika, że m ężczyzna m iał głow ę krótką (krótkoczaszkowy), niską, o w ąskim czole. Charaktery zow ał się dużą pojem nością m ózgoczaszki w g L. Manouvriera, która w ynosiła 1657cm a średnią pojem nością w g T. Belniak, która w ynosiła 1502,6cm 3.

G rób 12. Tylko uszkodzona czaszka, bez szczęki i żuchw y oraz pierw szy kręg szyjny C1 - szczytow y. Jest sklepienie czaszki o w olnych szw ach czaszkow ych i cienkiej kości 2-3m m. K ość czołow a o gładkiej łagodnej rzeźbie i ostrej krawędzi oczodołu prawego - niew ielka porowatość stropu, cribra orbitalia. N a kręgu szyjnym trwa proces kostnienia.

K ości należą do starszego dziecka lub już osobnika m łodocianego, zmarłego w w ieku

In fa n s I I - Juven is, tj. około 12-15 roku życia.

G rób 13. Prawie kompletny szkielet niem ow lęcy. Są fragmenty łusek kości czaszki, jest za życia nie zrośnięta, prawa i lew a gałąź żuchw y z zawiązkam i zęb ów m lecznych. Są trzony w szystkich kości długich, są ułamki żeber i pojedyncze trzony kręgów z luźno w y stępującymi łukami. Są kości biodrowe, kulszow a i łonow a m iednicy dziecka. W ykonano pomiary długościow e trzonów (prawych/lewych) kości: obojczyk - 48 mm/-; kość ramie niow a - -/78 mm; kość prom ieniowa 59 m m /60 mm; kość łokciow a 65 m m /66 mm; kość udowa 96 mm/-; kość piszczelow a 79 m m /79 mm; kość strzałkowa 75 m m /74 mm. Zm ie rzono kości biodrowe: 37x32 mm; 36x35 mm.

Szkielet m ałego dziecka jeszcze niem ow lęcia zm arłego w w ieki In fa n s I, tj. około 6 m iesiąca życia.

W ystąpiły kości zwierzęce.

G niezno K ated ra - pod ziem ia, stanow isko 14 2006

G rób 1. K ości ludzkie, co najmniej trzech osobników dorosłych. Tylko kości szkieletu pozaczaszkow ego. Jest lew a kość udowa, uszkodzona, cienka, o obw odzie trzonu 74m m , delikatnej budow ie, gładka. Brak zm ian wymiaru jam y szpikowej. Wymiary głow y 37x37m m . K ość prawdopodobnie należy do młodej kobiety zmarłej w w ieku A dultus. Jest fragment prawego talerza biodrow ego o budow ie m iednicy żeńskiej, dorosłej kobiety.

Są kości prawego podudzia (kość piszczelow a, strzałkowa i rzepka) oraz kości prawej stopy, należące do jednego osobnika. K ości są m asywne, ciężkie. Pomiary kości: kość piszczelow a - długość najw iększa 359m m , długość całkowita 341m m , szerokość kłykci 79m m , obw ód trzonu 84mm; kość strzałkowa - długość największa 356m m , obw ód trzo nu 44mm. N a rzepce słabe skostnienie w ięzadeł, na kości piętowej skostnienie niew ielkie ścięgna A c h ille sa . W stawie kolanow ym i skokow o-goleniow ym początki zm ian reuma tycznych. K ości należą do dorosłego osobnika, w w ieku co najmniej 25 lat, lub starszego, tj. A d u ltu s - M a tu ru s, w zrostu średniego, plasującego się od 164,9cm do 168,1cm.

(20)

G rób 2. F ragm enty szkieletu tu ło w ia i m iednicy dorosłego osobnika. K ręgosłup osiow y

od trzeciego k ręg u szyjnego (C 3) je s t kom pletny, je s t k ość krzyżow a. B rak ja k ich k o lw iek zm ian, d obiega k ońca proces kostnienia. L ew y talerz biodrow y o b udow ie m iednicy że ń skiej, z przebiegającym je s z c z e kostnieniem b rzeg u górnego. Z m iany n a p o w ierzch n i spo je n ia łonow ego w g faz określo n y ch przez T. W. T odda (P iontek 1985), są ty p u II i od p o w iad ają w iekiem na 20-21 lat. P raw y obojczyk o nie zakończonym k o stn ien iu k ońca m ostkow ego, je s t m ały i silnie w ygięty. O bw ód trzo n u 32m m . F ragm ent lew ej k ości ło k ciow ej, cienkiej o b udow ie delikatnej. Są jesz c z e rękojeść m o stk a i odcinki k ilk u żeber.

K o ści n ależą do m łodej kobiety zm arłej w w iek u Ju ven is, t j . około 20-22 lat. Przem ieszka: kość śródstopia dorosłego osobnika.

G rób 3. N iek o m p letn y górny szkielet osobnika dorosłego i k ości stóp. Jest czaszka z ż u 

chw ą. K ręgosłup od drugiego k ręg u szyjnego, obrotow ego (C 2) do ósm ego k ręg u p iersio w ego (th8) je s t kom pletny. Są żebra strony praw ej szkieletu, p raw a łopatka i praw a kość ram ieniow a. Są k ości stopy praw ej i dw ie k ości p alu ch a strony lew ej. K o ści charakteryzu je jed n o ro d n y , d obiegający k ońca p roces ko stn ien ia nasad. C zaszka je s t uszkodzona, lecz szeroka, p raw dopodobnie klinow ata. Szw y czaszkow e w olne, chrząstkozrost klinow o p o tyliczny nie zrośnięty z a życia. B u d o w a czaszki ty p o w a d la czaszek m ęskich. U zębienie k om pletne, p rzyżyciow o now o w yrżnięty, ostatni, trzeci ząb trzonow y, lew y w żuchw ie. Starcie z ę b ó w słabe i bardzo słabe. N a siekaczach linie h y p o p la zji szkliw a. Z ęb y są ładne, b iałe z kam ieniem nazębnym . Ż u ch w a o k ształcie szerokotrapezoidalnym . P om iary cza szki w tabeli 17, w artości w sk aźn ik ó w w tabeli 18.

Pomiar W artość (mm) g-op (1) -cięciwy eu-eu (8) 148 części ft-ft (9) 95 mózgowej ast-ast (12) 112 ba-b (17) 135 n-gn (47) -n-pr (48) -cięciwy n-ns (55) -części zy-zy (45) -twarzowej mf-ek (51) -sbk-spa (52) -apt-apt (54) -go-go (66) 104 cięciwy gn-id (69) 33 żuchwy kdl-kdl (65) 121 szer. gał. (71) 30/32 obwody i łuki obw.poz. (23)

(21)

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy -wysokościowo-szerokościowy Hrdlićki-Kóćki -twarzy górnej wg Kollmanna -oczodołowy -nosa -wysokościowo-szerokościowy 91,2 wysokościowo-długościowy -czołowo-szerokościowy 64,1 profilu twarzy

-Z m ierzono k ość ram ien io w ą praw ą: długość najw ięk sza 346m m , długość całkow ita 338m m , szerokość dolnej n asady 62m m , obw ód trzo n u 71m m , średnica głow y 45x49m m . M asyw ność k o ści 20,5. Z k o ści stopy praw ej brak u je tylko dalszy ch paliczków .

S zkielet należy do m łodego o sobnika zm arłego w w iek u Ju ven is - A d u ltu s, tj. około 20-23 lat, p łci m ęskiej, o przyżyciow ej w y sokości ciała w ynoszącej w edług m etody L. M anouvriera 172,3cm a w edług m etody M . T rotter i G. G leser 177cm. M ężczyzna był w zro stu w ysokiego. Z p o m iaró w w sk aźn ik ó w (T abela 18) w ynika, że m ężczy zn a m iał głow ę k ró tk ą (krótkoczaszkow y), niską, o w ąskim czole.

G rób 4. Jest tylko lew a k ość strzałkow a o długości najw iększej 355m m , obw odzie 45m m

i m asy w n o ści 12,6.

K ość należy do dorosłego m ężczyzny o w zroście średnim , od 165cm do 167cm.

G rób 5. N iek o m p letn y szkielet dorosłego osobnika, odsłonięty częściow o. Jest tylko k o 

ściec górnego odcinka, od czaszki do m ied n ic w łącznie, z luźną głow ą praw ej k ości u d o w ej. B rak k ości do ln y ch kończyn. K o ści są częściow o połam ane. C zaszka w u jęciu gór nym , norm a vertica lis je s t klinow ata, sphenoides latus. B udow a i rzeźb a czaszk i je s t d eli k atn a i łagodna, o cechach budow y czaszki żeńskiej. Ł uki brw iow e słabe, brzeg górny o czo d o łu praw ie ostry, czoło je s t p roste z w yraźnym i guzam i czołow ym i. W yrostki sut k ow e są krótkie i m ałe. G łów ne szw y czaszkow e są silnie obliterow ane. U zębienie k o m pletne, zęby słabo 2 0 i m iernie 2 0-3 0 starte. N a z ęb ach słaby/m ierny k am ień nazębny. Sil n a paradontoza. Ż u ch w a o pro sty ch k ątac h i m ały ch głow ach, delikatna. P om iary czaszki w tabeli 19, w artości w sk aźn ik ó w w tab eli 20.

Pomiar W artość (mm) g-op (1) 177 cięciwy eu-eu (8) 143 części ft-ft (9) 98 mózgowej ast-ast (12) 110 ba-b (17) 123 cięciwy n-gn (47) -części n-pr (48)

(22)

-twarzowej n-ns (55) -zy-zy (45) -mf-ek (51) -sbk-spa (52) -apt-apt (54) -go-go (66) 90 cięciwy gn-id (69) 32 żuchwy kdl-kdl (65) 116 szer. gał. (71) 27/27 obwody i łuki obw.poz. (23) 514

poApo (24) 309

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy 80,7 wysokościowo-szerokościowy Hrdlićki-Kóćki 76,8 twarzy górnej wg Kollmanna -oczodołowy -nosa -wysokościowo-szerokościowy 86,0 wysokościowo-długościowy 69,4 czołowo-szerokościowy 68,5 profilu twarzy

-K ości szkieletu postkranialnego są delikatnej budowy, posiadają słabo zaznaczone przyczepy m ięśniow e i są lekkie. Zarejestrowano słabe zm iany zw yrodnieniow e w kręgo słupie osiowym . N iew ielk ie skostnienia i słabe guzki na kręgach piersiow ych, silniejsze na kręgach lędźw iow ych. Stwierdzono tylko stan zapalny w dolnej nasadzie kości pro m ieniow ej. B yć m oże obejm ował on rów nież kość łokciow ą, lecz brak jest dalszej nasady tej kości jak i brak jest kości nadgarstka. Zmiana ta m ogła pow stać na skutek urazu nad garstka? Pomiary głow y kości ramieniowej lewej 41x39m m . Pomiary luźnej głow y kości udowej prawej 41,5x40m m . Zdjęto pomiary kości długich - tabela 21 i w yliczon o ich ma- syw ności - tabela 22.

prawa lewa obojczyk długość największa (1) 125 127 obwód trzonu (6) 34 34 ramieniowa

długość największa (1) 285 274 długość całkowita (2) 281 271 szerokość nasady dalszej (4) 55 52 najmniejszy obwód trzonu (7) 53 52 promieniowa długość największa (1) 204 199

(23)

długość fizjologiczna (2) 194 187 najmniejszy obwód (3) 37 37 łokciowa długość największa (1) - 219 długość fizjologiczna (2) - 191 najmniejszy obwód (3) - 32 udowa długość największa (1) - -długość naturalna (2) - -obwód w środku trzonu (8) - -szerokość kłykci (21) - -piszczelowa

ciała (w cm)

według M. Trotter i G. Gleser 152,5 150,2 151,4 według L. Manouvriera 150,3 147,6

148,7

M asywności G rubościow o-długościow y prawa lewa prawa lewa obojczyka 27,2 26,7 X X kości ramieniowej 18,5 18,9 X X kości promieniowej 19,0 19,7 X X kości łokciowej - 15,7 X X kości udowej X X - -kości piszczelowej X X - -kości strzałkowej X X -

-S zkielet należy do osobnika dojrzałego zm arłego w w iek u M a tu ru s tj. około 45-50 ro k u życia, p łci żeńskiej, o przyżyciow ej w y sokości ciała w ynoszącej w edług m etody L. M anouvriera 148,7cm a w edług m etody M . T rotter i G. G leser 151,4cm (T abela 21). K o b ieta była n iskiego w zrostu. Z p o m iaró w w sk aźn ik ó w (T abela 20) w ynika, że kobieta m iała głow ę krótką (krótkoczaszkow y), niską, o średnim czole. C harakteryzow ała się m a łą p ojem nością m ó zg o cz aszk i w g L. M anouvriera, która w y n o siła 1441,3cm 3 a w g T. B elniak, k tó ra w ynosiła 1414,5cm 3.

G rób 6. S zkielet dorosłego osobnika, odsłonięty częściow o. Jest tylko kościec dolnych

kończyn, k o m pletny, lecz połam any. B udow a k o ści m asyw na, a rzeźb a silna. K ości ty p o w e dla budow y m ęskiej. Słabe zm ian y reum atyczne nasad k ości w staw ie kolanow ym .

(24)

R zep k i o słabo skostniałych w ięzadłach, a k ości p iętow e o skostniałych ścięgnach A ch il lesa. P om iary kości: p iszczelo w a p raw a - długość n ajw ięk sza 351m m , długość całkow ita 337m m , szerokość k ły k ci 75m m (lew y ch 72m m ), o bw ód trzo n u 76m m (lew ej 72m m ), m asyw ność k ości praw ej 22,5; k o ści strzałkow ej praw ej - długość n ajw ięk sza 335m m , obw ód 40m m (lew ej 40m m ), m asyw ność k o ści praw ej 11,9. O bw ód trzo n u k ości udow ej 88m m .

S zkielet należy do o sobnika dorosłego zm arłego w w iek u A d u ltu s-M a tu ru s, p łci m ę  skiej, o przyżyciow ej w y sokości ciała w ynoszącej w edług m etody L. M an o u v riera 161,7 cm a w edług m etody M . T rotter i G. G leser 164,2cm . M ężczyzna był n iskiego w zrostu.

Przem ieszka: drugi kręg szyjny C2 o brotnik dorosłego osobnika.

G rób 7. N iekom pletny, częściow y szkielet dorosłego osobnika. K o ści są dobrze zach o 

w ane, w układzie anatom icznym . O d poło w y trzo n u k o ści ram ieniow ej cała lew a ręka, p raw a tylko od przedram ienia. O d dziew iątego k ręg u piersiow ego cały kręgosłup, w raz z k o ścią krzyżow ą. Są k ości m iednicy, obie kości udow e i rzepki, oraz tylko k ości praw ego podudzia. Z k o ści stóp je s t tylko je d n a k ość śródstopia. K o ści typow o m ęskie, silne, m a syw ne, ciężkie o silnym um ięśnieniu. Są to k ości krótkie, o zn aczn y ch zm ian ach w struk tu rach gąbczastych. Stw ierdzono zm iany reum atyczne i osteoporozę. W kręgosłupie d rob n e obrąbki kostne trzo n ó w i guzki Schm orla w e w szy stk ich kręgach. T rzony obniżone. G łow a k o ści udow ej o średnicy 44x43m m , dla praw ej i lew ej kości. P om iary k ości dłu g ich zam ieszczono w tabeli 23 a w artości w sk aźn ik ó w m asyw ności w tab eli 24.

prawa lewa obojczyk długość największa (1) -

-obwód trzonu (6) - -ramieniowa

długość największa (1) - -długość całkowita (2) - -szerokość nasady dalszej (4) - -najmniejszy obwód trzonu (7) - 63 promieniowa długość największa (1) 221 223 długość fizjologiczna (2) 209 211 najmniejszy obwód (3) 38 40 łokciowa długość największa (1) 243 243 długość fizjologiczna (2) 216 212 najmniejszy obwód (3) 37 37 udowa długość największa (1) 407 409 długość naturalna (2) 404 408 obwód w środku trzonu (8) 79 82 szerokość kłykci (21) 73 74 piszczelowa

długość największa (1a) 326 -długość całkowita (1) 311 -najw. szer. nasady górnej (3) 70 -obwód trzonu (10) 84

(25)

-strzałkowa długość największa (1) - -obwód w środku trzonu (4) 31 -wysokość

ciała (w cm)

158,8

M asywności G rubościow o-długościow y prawa lewa prawa lewa obojczyka - - X X kości ramieniowej - - X X kości promieniowej 18,1 18,9 X X kości łokciowej 17,1 17,4 X X kości udowej X X 19,5 20,0 kości piszczelowej X X 27,0 -kości strzałkowej X X -

-S zkielet należy do osobnika dojrzałego zm arłego w w iek u M a tu ru s tj. około 45-50 ro k u życia, p łci m ęskiej, o przyżyciow ej w y sokości ciała w ynoszącej w edług m eto d y L. M anouvriera 158,8cm , a w edług m etody M . T ro tter i G. G leser 161,7cm (T abela 23). M ężczyzna b y ł w zro stu niskiego.

N a trzonie kości piszczelow ej praw ej, n a n asadzie dolnej od p rzo d u w ystąpił ślad z a z ielen ien ia tlenkam i m iedzi.

G rób 9. L iczne luźne k o ści ludzkie z różn y ch p artii szkieletu, w tym luźna czaszka, bez

żuchw y. K o ści n ależą do w ielu osobników . E ksp erty za czaszki w y k azała że je s t ona dłu ga, w narysie z góry m a k ształt klinow aty, sph en o id es versus. G łów ne szw y czaszkow e słabo i m iernie zarośnięte, obliteracja w ew nętrzna d obiega końca. B u d o w a czaszki typow o m ęsk a o silnych w ałach nadoczodołow ych, pochylonym czole, w ało w aty ch górnych k ra w ęd ziach oczodołów , silnych w y ro stk ach sutkow ych ja k i k resach karkow ych. W szczęce z obliterow any zęb o d ó ł drugiego zęb a trzonow ego strony praw ej a dobiega k ońca obliteracja zęb o d o łu pierw szego zęba trzonow ego strony lew ej. W zęb ach p ierw szy ch przedtrzo- n o w y ch strony praw ej i lew ej ogniska próchnicy. Stan zapalny i choroba w p rzyzębiu trzeciego i pierw szego zęba trzonow ego strony praw ej. P o zo stałe zęby starte słabo - 2 0. S iekacze i kły duże i jasn e. B rak zm ian o p o d ło żu m etabo liczn y m ,w y w o łan y ch chorobam i w dzieciństw ie. P om iary czaszki przedstaw iono w tabeli 25, a w artości w yliczonych w sk aźn ik ó w w tab eli 26.

(26)

Tabela 25. Pomiary czaszki w edług R. Martina i K. Sallera (1957) Pomiar W artość (mm) g-op (1) 185 cięciwy eu-eu (8) 136 części ft-ft (9) 93 mózgowej ast-ast (12) 111 ba-b (17) 129 n-gn (47) -n-pr (48) 75 cięciwy n-ns (55) 53 części zy-zy (45) 127 twarzowej mf-ek (51) 38 sbk-spa (52) 34 apt-apt (54) 23 go-go (66) -cięciwy gn-id (69) -żuchwy kdl-kdl (65) -szer. gał. (71) -obwody i łuki obw.poz. (23) 523

poApo (24) 305

W skaźnik W artość szerokościowo-dłu gościowy 73,5 wysokościowo-szerokościowy Hrdlićki-Kóćki 80,3 twarzy górnej wg Kollmanna 59,0 oczodołowy 89,4 nosa 43,3 wysokościowo-szerokościowy 94,8 wysokościowo-długościowy 69,7 czołowo-szerokościowy 68,3 profilu twarzy

-C zaszka należy do osobnika dojrzałego zm arłego w w iek u M a tu ru s I, tj. około 35-40 ro k u życia, p łci m ęskiej. Z p o m iaró w w sk aźn ik ó w (T abela 26) w ynika, że m ężczyzna m iał głow ę długą (długoczaszkow y), niską, średnią, o w ąskiej tw arzy, średnio szerokim czole, w ąskim nosie a w y so k ich oczodołach. C harakteryzow ał się m ałą p ojem nością m ó- zgoczaszki, któ ra w y n o siła w g L. M an o u v riera 1423,5cm 3 a w g T. B elniak 1379,1cm 3.

N a praw ej k o ści ciem ieniow ej był ślad zazielen ien ia tlen k am i m iedzi.

A n aliza antropologiczna p o zo stały ch k ości p o zw ala określi ich p rzynależność do co najm niej 9 d o rosłych osobników . K ości są różnie zachow ane, uszkodzone bądź silnie p o łam ane. K o ści długie k o ń czy n p o ch o d zą od ró żn y ch oso b n ik ó w i nie m o żn a ich połączyć ze sobą.