Studia akademickie wobec oczekiwań studentów — na przykładzie studiów socjologicznych na Uniwersytecie Wrocławskim
W 1990 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 6,5%1, pięć lat póź- niej — 14,9%. Po kolejnych pięciu latach nie uległa znaczącej zmianie, wynosząc 15,1%. W 2003 roku został osiągnięty najwyższy dotychczas poziom bezrobocia, wynoszący 20%. Początkowe fazy jego przyrostu cechowały się napływem do ka- tegorii bezrobotnych głównie osób z niskim poziomem wykształcenia. Zjawisko to niemal nie dotykało posiadaczy dyplomów uczelni — przykładowo w 1999 roku 4,8% takich osób pozostawało bez pracy, stanowiąc 2% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. W tym samym roku wśród osób z wykształceniem podstawowym, zasadniczym zawodowym lub średnim ogólnokształcącym udziały te wynosiły po niemal 20%, stanowiąc — odpowiednio — 33,2%, 38,2% i 6% ogółu zareje- strowanych bezrobotnych.
Dane te wyjaśniają gwałtowny wzrost popularności kształcenia na poziomie wyższym. W roku akademickim 1990/1991 na 112 uczelniach naukę pobierało 403,8 tys. studentów. W roku akademickim 1995/1996 liczba studentów wyniosła 794,6 tys. osób, pięć lat później — 1584,8 tys. osób. Rok akademicki 2002/2003 był pierwszym, w którym współczynnik skolaryzacji (netto) dla przedziału wieko- wego od 19 do 24 lat przekroczył 50%. Pod względem liczby studentów rekordo- wy był rok akademicki 2005/2006, w którym na 445 uczelniach naukę pobierało 1953,8 tys. osób. Najwyższy w historii, wynoszący 58%, współczynnik skolaryza- cji dla omawianego przedziału wiekowego został odnotowany w roku akademic- kim 2008/2009.
1 Według „Małych Roczników Statystycznych Polski” Głównego Urzędu Statystycznego z lat 2000–2010.
O ile wyższe wykształcenie w 1988 roku miało 6,5% Polaków w wieku co naj- mniej 15 lat, w roku 2008 udział ten wynosił 17,4% w odniesieniu do osób w wie- ku co najmniej 13 lat. Uzyskanie go utraciło więc swój wymiar dystynktywny.
W Polsce wystąpiło zjawisko infl acji dyplomów, czego przejawem jest, między innymi, wzrost udziału osób z wyższym wykształceniem wśród osób bezrobot- nych. W 2009 roku osoby takie stanowiły 9,4% ogółu bezrobotnych. Następstwem infl acji dyplomów jest różnicowanie się korzyści wynikających z ukończenia da- nej uczelni lub kierunku studiów. W sytuacji dużej popularności wykształcenia wyższego, które dotychczas było atrybutem osób wyżej ulokowanych w struktu- rze społecznej, w wysoko rozwiniętych państwach zachodnich obserwowane było zjawisko polegające na utrzymywaniu przez osoby z uprzywilejowanych klas spo- łecznych relatywnej przewagi nad pozostałymi2. Osiągnięcie takiego celu może być realizowane właśnie poprzez staranny wybór kierunku studiów na uczelni danego typu. Klarownym przykładem byłyby studia medyczne, stanowiące prze- pustkę do wiążącego się z wysokimi dochodami i prestiżem zawodu lekarza. Za- gadnienie to staje się bardziej złożone, gdy rozważa się uwarunkowania ogromnej popularności takich kierunków studiów, które nie mają swoich odpowiedników w rozpowszechnionych na rynku pracy zawodach.
Najpopularniejszym na przestrzeni lat typem uczelni były uniwersytety (bez- przymiotnikowe). W roku akademickim 2009/2010 najbardziej obleganymi gru- pami kierunków studiów były kierunki ekonomiczne i administracyjne (439,9 tys.
studentów), społeczne (243,1 tys.), pedagogiczne (233,9 tys.) oraz humanistyczne (146,8 tys.). O przyjęcie na najpopularniejsze spośród kierunków wchodzących w skład wymienionych grup ubiega się niekiedy ponad dwudziestokrotnie więcej kandydatów, niż wynosi liczba przewidywanych miejsc3.
Zaprezentowane dane, ilustrujące ogromną popularność kierunków społecz- nych i humanistycznych, warto zestawić ze specyfi ką większości studiów spo- łecznych lub humanistycznych na polskich publicznych uniwersytetach. Celem działalności tych uczelni jest kształcenie w obrębie takiej struktury wydziałów, instytutów czy katedr, która nie wynika z potrzeb gospodarki czy też rynku pracy, lecz z pewnej tradycji organizowania tejże struktury. Innymi słowy, uniwersytet oferuje względnie niezmienny zbiór kierunków studiów, które — głównie — służą transmisji pewnego zasobu wiedzy. Nie eliminuje się takich kierunków studiów, których absolwenci nie są poszukiwani na rynku pracy.
Rozważając przyczyny popularności studiów, których ukończenie nie prze- kłada się wprost na gwarancje osiągnięcia określonej pozycji zawodowej, warto przywołać pewne spostrzeżenia Pierre’a Bourdieu. Autor ten wskazywał na rozpo- wszechnienie się wśród przedstawicieli klas uprzywilejowanych „wolności od ko-
2 R. Boudon, Efekt odwrócenia. Niezamierzone skutki działań społecznych, Warszawa 2008, s. 213–214, 222–224, 281–284.
3 Zob. http://rekrutacja.uw.edu.pl/fi les/pdf/statystyki_kandydaci0910.pdf (dostęp: 2 maja 2011).
nieczności ekonomicznej”4. Tendencja ta zaznaczała się w wielu aspektach stylu życia. Z perspektywy niniejszych rozważań ważna jest prawidłowość polegająca na występowaniu związku między zawodowym charakterem studiów a ich popu- larnością wśród osób ulokowanych na mniej korzystnych pozycjach w przestrzeni społecznej. Przedstawiciele klas uprzywilejowanych zaś znacznie częściej decydo- wali się na podjęcie studiów opartych na zdobywaniu wiedzy teoretycznej5.
Tendencji obserwowanych w Polsce nie można oczywiście tłumaczyć po- wszechnością występowania takich — mogących sobie pozwolić na „wolność od konieczności ekonomicznej” — jednostek. Wybór określonej ścieżki edu- kacyjnej przez przedstawicieli klas uprzywilejowanych wiąże się z posiadaniem przez nich odpowiednio wysokich zasobów poszczególnych rodzajów kapitałów
— a więc odpowiada ich obiektywnym możliwościom działania6. Obserwowa- ne w polskich realiach masowe dążenie do podążania taką ścieżką można uznać za próbę kopiowania pewnego wzoru elit. Działanie będące w danym czasie dzia- łaniem racjonalnym, podejmowane przez wiele jednostek, może jednak doprowa- dzić do efektu dalece odmiennego od zakładanego — nie należy bowiem zakła- dać, że pula „nagród” będzie wzrastać wraz z liczbą uczestników gry.
Charakterystyka badanej zbiorowości
Na przełomie czerwca i lipca 2008 roku autor niniejszego artykułu, przygoto- wując pracę magisterską, przeprowadził badanie za pomocą ankiety audytoryjnej wśród studentów socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego. W skład 515-osobowej próby wchodziło 185 studentów studiów stacjonarnych, 127 — niestacjonarnych o specjalizacji komunikacja społeczna i badania rynku, oraz 203 — niestacjonar- nych o specjalizacji praca socjalna i służby społeczne.
Pytania dotyczące cech społeczno-demografi cznych członków objętej bada- niem zbiorowości ujawniły znaczące różnice między trzema wyszczególnionymi powyżej podzbiorowościami. Jeden student studiów stacjonarnych (0,6%) zazna- czył wykształcenie podstawowe w pytaniu o poziom wykształcenia ojca, natomiast ani jedna osoba nie zaznaczyła tej odpowiedzi w pytaniu o poziom wykształcenia matki. Udział ojców z wykształceniem podstawowym wśród studentów niestacjo- narnych studiów o specjalizacji komunikacja społeczna i badania rynku (KSiBR) wynosił 5,7%, matek — 4%. W przypadku studentów specjalizacji praca socjalna i służby społeczne (PSiSS) udziały te wyniosły — odpowiednio — 7,3% oraz 8,9%.
Wykształcenie zasadnicze zawodowe miało 16,4% ojców i 6,1% matek studentów
4 P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Warszawa 2005, s. 70–73.
5 P. Bourdieu, J.-C. Passeron, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa 2006, s. 271–276, 313–314.
6 P. Bourdieu, Th e forms of capital, [w:] Handbook of Th eory and Research in the Sociology of Education, red. J.G. Richardson, New York 1986, s. 46–58.
trybu stacjonarnego, 31,7% ojców i 16,7% matek studentów specjalizacji KSiBR oraz 40,6% ojców i 25,5% matek studentów specjalizacji PSiSS. Wykształcenie wyższe miało 46,3% ojców oraz 44,9% matek studentów studiów stacjonarnych, a co najmniej tytuł doktora — odpowiednio — 6,8% i 6,1%. Wśród studentów niestacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR udziały rodziców z wyższym wy- kształceniem wyniosły — odpowiednio — 21,1% oraz 15,9%, z tytułem wyższym niż magister — 1,6% i 3,2%. Najrzadziej wyższe wykształcenie mieli rodzice stu- dentów specjalizacji PSiSS — 12,1% ojców oraz 12,9% matek, z czego tytuły dok- tora lub wyższe —1,6% i 1%.
Równie znaczące różnice zaznaczyły się w odpowiedziach członków objętej badaniem zbiorowości na pytanie o wykonywane zawody rodziców. Rodzice stu- dentów trybu stacjonarnego znacznie częściej wykonywali zawody wymagające wyższego wykształcenia, wiążące się z wysokimi dochodami oraz prestiżem. Ro- dzice studentów trybu niestacjonarnego — a w szczególności specjalizacji PSiSS
— znacznie częściej wykonywali zawody związane z pracą fi zyczną. Na podstawie zaprezentowanych powyżej danych można uznać, że przeciętny student trybu sta- cjonarnego został wyposażony w wyższe zasoby wszystkich trzech podstawowych rodzajów kapitału, niż miało to miejsce w przypadku studentów trybu niestacjo- narnego, a w szczególności specjalizacji PSiSS.
Studentów trybu stacjonarnego cechuje najniższy wiek rozpoczęcia studiów — 72,2% rozpoczęło studia w wieku 18 lub 19 lat, czyli w roku, w którym ukończyło szkołę średnią. Dokładnie co piąty student studiów stacjonarnych rozpoczął stu- dia w roku, w którym ukończył 20 lat, co oznacza, że albo ukończył o rok dłuższą szkołę średnią, albo rozpoczął studia socjologiczne po rocznej przerwie. Niemal połowa spośród tych osób studiowała drugi kierunek studiów. Przedział wieku 21–25 lat został wskazany przez 6,7% studentów trybu stacjonarnego, a kolejny przedział — 26–30 lat — przez jednego respondenta (0,6%). W przypadku tych dwóch przedziałów 84,6% osób studiowało drugi kierunek studiów. Można zatem stwierdzić, że utrzymanie ciągłości między średnim a wyższym etapem kształ- cenia wśród studentów studiów stacjonarnych było zjawiskiem powszechnym.
W roku ukończenia 18, 19 lub 20 lat studiowanie socjologii rozpoczęło niemal dwukrotnie mniej studentów trybu niestacjonarnego. W przypadku specjaliza- cji KSiBR udział ten wyniósł 51,6%, a w przypadku specjalizacji PSiSS — 47,7%.
W przedziale 21–25 lat znalazło się — odpowiednio — 28,6% oraz 27,2% osób.
Udziały studentów, którzy rozpoczęli studia w wieku ponad 25 lat, wyniosły 19,8%
oraz 25,2%, przy czym udziały studentów specjalizacji PSiSS w najwyższych prze- działach były znacząco wyższe od udziałów studentów drugiej specjalizacji trybu niestacjonarnego.
Studenci specjalizacji KSiBR najczęściej studiowali drugi kierunek studiów.
Udział takich osób wśród nich wyniósł 35,4%, podczas gdy wśród studentów trybu stacjonarnego — 25,7%, a wśród studentów specjalizacji PSiSS — 20,7%.
Wśród studentów studiów stacjonarnych odnotowany został najwyższy, 40-pro-
centowy, udział osób, które nigdy nie pracowały. Wśród studentów niestacjonar- nych studiów o specjalizacji PSiSS udział ten wynosił 18,2%, a wśród studentów specjalizacji KSiBR — 13,7%. Do czterech miesięcy włącznie pracowało 35,4%
kiedykolwiek pracujących studentów trybu stacjonarnego, 4,2% — niestacjonar- nego o specjalizacji KSiBR, oraz 6,2% — o specjalizacji PSiSS. Wśród kiedykolwiek pracujących studentów specjalizacji PSiSS najwięcej było osób, które pracowały łącznie powyżej trzech lat — 46,2%, podczas gdy wśród studentów specjalizacji KSiBR udział ten wyniósł 36,5%, a wśród studentów studiów stacjonarnych — 7,3%. Warto również podkreślić to, że studenci pierwszej z wymienionych spe- cjalizacji najczęściej, spośród trzech badanych podzbiorowości, pracowali stale w tym samym miejscu pracy.
W przypadku tej specjalizacji odnotowany został również znacząco wyższy udział osób zatrudnionych w instytucjach publicznych. Na szczególną uwagę zasługuje — wynoszący 18,6% — udział pracowników ośrodków pomocy spo- łecznej oraz pokrewnych instytucji zajmujących się zagadnieniami powiązanymi z zakresem studiowanej specjalizacji. Wśród członków dwóch pozostałych pod- zbiorowości odnotowano po jednym przypadku zatrudnienia w tych instytucjach.
Studenci niestacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR najczęściej wykonywa- li pracę w charakterze sprzedawców produktów i usług oraz wszelkiego rodzaju pracowników obsługi klienta. Znaczący okazał się również — wynoszący 22,1%
— udział osób zatrudnionych w fi rmach lub działach fi rm zajmujących się księgo- wością lub innego rodzaju pracą administracyjną. Studenci trybu stacjonarnego częściej decydowali się na podejmowanie pracy sezonowej, dorywczej. Najczęś- ciej wskazywanym pracodawcą były fi rmy zajmujące się badaniami komercyjny- mi. Spośród kiedykolwiek pracujących studentów omawianego trybu wskazało je 27,5% osób — przy czym znaczna większość tych osób swoje obowiązki okreś- liła jako pracę w charakterze ankietera. Takie miejsca pracy, jak puby, restauracje i kawiarnie zostały wskazane przez 23,9% kiedykolwiek pracujących studentów studiów stacjonarnych.
Przyczyny wyboru kierunku studiów
Mogąc udzielić swobodnej odpowiedzi na pytanie o przyczyny wyboru kie- runku studiów, uczestnicy badania najczęściej umieszczali w swych uzasadnie- niach elementy związane ze zgodnością treści oferowanych na studiach socjolo- gicznych z ich zainteresowaniami. Wśród studentów trybu stacjonarnego udział osób, które zawarły je w swoich uzasadnieniach, wyniósł 61,6%. Jeszcze częściej konstruowali w ten sposób swe wypowiedzi studenci niestacjonarnych stu- diów o specjalizacji KSiBR (69,3%), natomiast najrzadziej — specjalizacji PSiSS (55,2%). Popularność takiego uzasadnienia rozpoczęcia studiów warto zestawić z wielokrotnie rzadziej występującymi uzasadnieniami opartymi na świadomo-
ści perspektyw zawodowych otwierających się w następstwie ukończenia studiów socjologicznych. Wśród studentów trybu stacjonarnego udział osób umieszczają- cych ten element w swych wypowiedziach wyniósł 11,9%, wśród studentów nie- stacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR — 7,1%, specjalizacji PSiSS — 3,9%.
Należy mieć jednak na uwadze to, że wielu spośród studentów trybu niestacjonar- nego ma już za sobą moment rozpoczęcia swej właściwej aktywności zawodowej
— zatem studia socjologiczne mogą być dla nich częściej atutem mającym popra- wić ich sytuację zawodową niż pierwotnym wyborem kształtującym od podstaw ich przyszłą karierę. W przypadku studentów specjalizacji PSiSS za interpretacją taką przemawia — wynoszący 9,9% — udział uzasadnień wskazujących na ko- nieczność podjęcia studiów socjologicznych o tej specjalizacji ze względu na wy- mogi miejsca pracy. Poczynić należy pewne zastrzeżenie: nie ma sprzeczności między podążaniem za z ai nte re s ow an i am i a wyborem p e rsp e kt y w i c z - n e go kierunku studiów. Przeciwstawiając sobie te dwa uzasadnienia, należy mieć świadomość, że — na przykład w przypadku zawodów, którym przypisywany jest etos związany z pomaganiem ludziom — osiągnięcie danej pozycji zawodowej może jednocześnie zaspokajać te same potrzeby, które u pewnej części członków badanej zbiorowości zaspokaja — związane ze sferą z ai nte re s ow ań — poczu- cie p o s z e r z an i a h or y z ontów.
Studenci trybu stacjonarnego wielokrotnie częściej akcentują postrzeganą przez siebie u n iwe rs a l n o ś ć , róż n oro d n o ś ć czy też i nte rdy s c y pl i n ar- n o ś ć studiów socjologicznych. Te elementy uzasadniające zawiera 13% ich wy- powiedzi, podczas gdy wśród studentów obu specjalizacji trybu niestacjonarne- go udziały te wyniosły po 3,9%. W uzasadnieniach tych podkreślana jest wielość możliwości wynikających z takiego charakteru studiów, przy jednoczesnym de- klarowaniu niewiedzy co do tego, czym studenci chcą się w przyszłości zajmo- wać. Przykładem takiego podejścia jest następująca wypowiedź respondenta:
„Nie wiem, co chcę robić w życiu, a to było najbardziej neutralne i najbardziej mnie zainteresowało.” Podkreślić należy, że kierowanie się takimi kryteriami sta- nowi pewnego rodzaju przywilej osób ulokowanych na określonych pozycjach w przestrzeni społecznej. Podążanie przez przynajmniej pięć lat głównie za z a - i nte re s ow an i am i może wynikać z zapewnionego ekonomicznego bezpieczeń- stwa oraz — zwykle nieuświadomionego — posiadania wysokich zasobów kapita- łu społecznego w rozumieniu Pierre’a Bourdieu. Zasoby kapitału ekonomicznego rodziny studenta mogą być nawet relatywnie niskie, o ile jest to rekompensowane wysokimi zasobami drugiego z wymienionych rodzajów kapitału. Przejawia się to zwykle w pozycji zawodowej rodziców, lecz określona sieć kontaktów, składa- jących się na tak rozumiany kapitał społeczny, nie musi zawsze być bezpośrednio transmitowana między pokoleniami. Może być ona wytwarzana już przez nie- związaną ze środowiskiem rodzinnym samodzielną aktywność uczniów, a następ- nie — studentów. Fakt stałego przebywania w określonym środowisku społecz- nym może wyposażać jednostki w określone zasoby informacji, co może zarówno
prowadzić do przyswajania określonych przeświadczeń co do możliwych korzyst- nych następstw danego wyboru, jak i — w wymiarze obiektywnym — zapewniać rzeczywistą przewagę względem osób nieprzebywających w takim środowisku.
Rozważania te warto zestawić z odpowiedziami studentów na pytanie o źródła informacji, z których korzystali, decydując się na wybór studiów socjologicznych.
W trzech podzbiorowościach odnotowane zostały wysokie, wynoszące około 70%, udziały osób, które skorzystały z ofi cjalnych materiałów informacyjnych Uniwersytetu Wrocławskiego — co zapewne wynikało głównie z potrzeby zdo- bycia informacji na temat procedury rekrutacyjnej. Dla znaczącej części objętych badaniem studentów było to jedyne źródło informacji o wybranym kierunku stu- diów. Informacji od studentów lub absolwentów socjologii nie pozyskiwało 62,7%
studentów studiów stacjonarnych. Wśród studentów niestacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR udział osób, które nie zaznaczyły żadnej z tych dwóch od- powiedzi, wyniósł 59,1%, wśród studentów specjalizacji PSiSS — 52,7%. Z forów internetowych oraz wszelkich nienależących do Uniwersytetu Wrocławskiego stron internetowych, które mogłyby dostarczyć bardziej wielostronnych czy kry- tycznych opinii o kierunku studiów, skorzystało — odpowiednio — 11,9%, 10,2%
oraz 13,8% członków trzech omawianych podzbiorowości.
Na czynnik dostępności jako przyczynę wyboru studiów socjologicznych wskazało 22,7% studentów trybu stacjonarnego, 11% — niestacjonarnego o spe- cjalizacji KSiBR oraz 11,8% — PSiSS. Rozważając tę przyczynę podjęcia studiów socjologicznych, warto przeanalizować odpowiedzi studentów na następujące py- tania: po pierwsze, czy równocześnie z ubieganiem się o przyjęcie na studia so- cjologiczne ubiegali się również o przyjęcie na inne kierunki studiów, po drugie, czy któryś z tych kierunków studiów był dla nich ważniejszym celem niż socjolo- gia, po trzecie, czy dostali się na inne kierunki studiów. Na podstawie odpowiedzi na te pytania możliwe jest utworzenie hierarchii kierunków studiów. Za wyżej od socjologii waloryzowane kierunki studiów można by uznać te, na które ba- dani studenci się nie dostali, choć wskazywali je jako ważniejszy cel na etapie rekrutacji. Kierunki studiów, na które członkowie badanej zbiorowości dostali się, lecz nie uważali ich za ważniejszy cel oraz nie podjęli ich jako drugich kierunków studiów, uznać by można za niżej waloryzowane od socjologii. Za waloryzowane na podobnym poziomie można by uznać takie kierunki, które przez część studen- tów były defi niowane jako ważniejszy cel, lecz przez innych zostały odrzucone — pomimo sukcesu w drodze rekrutacji.
Udział studentów trybu stacjonarnego ubiegających się o przyjęcie na przy- najmniej jeden inny kierunek studiów wynosił 79,5%, niestacjonarnego trybu o specjalizacji KSiBR — 39,4%, PSiSS — 29,1%. Wśród studentów studiów stacjo- narnych za najistotniejszy należy uznać udział osób wyżej waloryzujących studia psychologiczne — spośród osób, które potrafi ły wskazać ważniejszy od socjolo- gii cel rekrutacji, 30,2% wskazało na ten kierunek studiów. Należy mieć jednak na uwadze, że część osób mogła, prognozując swe niepowodzenie w drodze rekru-
tacji, zaniechać prób ubiegania się o przyjęcie na psychologię — dotyczyć może to również osób, które zdawały na inne kierunki studiów, traktując je jako opcje asekuracyjne na wypadek niedostania się na socjologię. Za drugi wyżej walory- zowany od socjologii kierunek studiów można uznać prawo. Politologię, stosunki międzynarodowe, dziennikarstwo i komunikację społeczną oraz fi lologie obce można uznać za kierunki waloryzowane na podobnym do socjologii poziomie
— zbliżona jest bowiem proporcja wskazań tych kierunków jako ważniejszych ce- lów względem braku takich wskazań, połączonych z potwierdzeniem dostania się na te kierunki. Opcjami asekuracyjnymi byłyby: fi lologia polska (lub biblioteko- znawstwo), administracja, ekonomia (lub pokrewne kierunki), pedagogika (lub resocjalizacja), kulturoznawstwo, etnologia oraz fi lozofi a. Wśród studentów stu- diów niestacjonarnych da się zaobserwować zbliżone tendencje. Ujawnione rów- nież zostało szczególne znaczenie psychologii, a zbiór kierunków znajdujących się w obszarze ich zainteresowań skupiał się głównie na kierunkach społecznych lub humanistycznych.
Satysfakcja ze studiowania
Pierwszym z zadanych studentom pytań dotyczących satysfakcji było za- mknięte pytanie o stopień zadowolenia ze studiowania socjologii. Stopień ten wy- rażony został na pięciostopniowej skali Likerta7. Najwyższy stopień zadowolenia najczęściej deklarowali studenci niestacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR (30,7%), rzadziej odpowiedź ta była zaznaczana przez studentów trybu stacjo- narnego oraz niestacjonarnego o specjalizacji PSiSS (odpowiednio — 22,2% oraz 22,7%). Niższy stopień wyrażający pozytywną waloryzację deklarowany był przez względnie zbliżone odsetki studentów wszystkich trzech badanych podzbioro- wości — 52,4% wśród studentów studiów stacjonarnych, 54,3% wśród studen- tów niestacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR oraz 58,1% — o specjalizacji PSiSS. Środkowa wartość na skali, wyrażająca stosunek ambiwalentny, zaznaczona została — odpowiednio — przez 17,8%, 9,4% oraz 15,3%. Niższy stopień wyraża- jący negatywną waloryzację zadeklarowany został przez 6,5% studentów studiów stacjonarnych, 4,7% studentów niestacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR oraz 3% — o specjalizacji PSiSS. W całej objętej badaniem zbiorowości pięć osób zadeklarowało najniższy stopień satysfakcji ze studiowania socjologii, stanowiąc 1,1% studentów studiów stacjonarnych, 0,8% — niestacjonarnych o specjalizacji KSiBR oraz 1% — o specjalizacji PSiSS.
Studenci mieli następnie za zadanie uzasadnić zadeklarowany stopień zado- wolenia. Najczęściej umieszczany w wypowiedziach jest roz wój umożliwia-
7 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 479–481.
ny dzięki studiowaniu socjologii. Kategoria ta odpowiada w znacznym zakresie wyborowi kierunku studiów ze względu na z ai nte re s ow an i a czy też potrze- bę p o s z e r z an i a h or y z ontów. Najpopularniejsza była ona wśród studentów trybu stacjonarnego (71,2%), nieco mniejszy udział odnotowany został wśród studentów niestacjonarnych studiów o specjalizacji PSiSS (62,9%), a najmniejszy
— o specjalizacji KSiBR (57,6%). Udziały te warto zestawić z udziałami wypowie- dzi zawierającymi w sobie pozytywnie waloryzowane elementy, zaklasyfi kowane do kategorii p e rsp e kt y w i c z n o ś c i. Wyniosły one — odpowiednio — 4,2%, 10,3% oraz 3%. Jeśli uzasadnienia stopnia satysfakcji zawierały w sobie elementy negatywnie waloryzowane, to członkowie badanej zbiorowości najczęściej wska- zywali na program studiów. Jeśli rozpatrywać jedynie wypowiedzi zawierające w sobie jakikolwiek negatywny aspekt, kategoria ta wystąpiła dokładnie w poło- wie wypowiedzi studentów trybu stacjonarnego, w 37,9% — studentów specjali- zacji KSiBR oraz 46% — PSiSS. Wystąpienia tych elementów w zestawieniu z całą badaną zbiorowością stanowią — odpowiednio — 23,2%, 17,3% oraz 19,7%. Ne- gatywne waloryzowanie programu studiów wyrażało się w różnych natężeniach.
Częste są wypowiedzi oparte na schemacie polegającym na zadeklarowaniu pozy- tywnej waloryzacji studiów ze względu na pewne aspekty z zastrzeżeniem o po- mniejszeniu poziomu satysfakcji ze względu na niektóre przedmioty znajdujące się w ofercie dydaktycznej Instytutu. Zdarzają się jednak również wypowiedzi wyrażające zdecydowaną dezaprobatę dla całokształtu studiów socjologicznych, czego przykładem może być następująca wypowiedź: „Moje oczekiwania okazały się nieadekwatne do stylu, zasad, obszarów poruszanych w toku studiów. Nasta- wiona byłam na więcej ćwiczeń praktycznych, a studiowanie socjologii okazało się zdobywaniem wiedzy w większości przypadków teoretycznej”.
Studenci w dalszej części ankiety mieli za zadanie wskazać maksymalnie po trzy najciekawsze ich zdaniem przedmioty. Podobnie jak w przypadku stu- diów psychologicznych na tle innych kierunków studiów, na które usiłowali się dostać członkowie badanej zbiorowości, znaczenie psychologii jest również na tym etapie rozważań szczególne. Psychologia społeczna została wskazana jako jeden z trzech najciekawszych przedmiotów przez 44% studentów studiów sta- cjonarnych oraz po 48,8% studentów dwóch specjalizacji studiów niestacjonar- nych. Za niepotrzebną została uznana przez jednego studenta studiów stacjo- narnych oraz po dwóch studentów obu specjalizacji studiów niestacjonarnych.
Studenci, którzy uznali psychologię społeczną za jeden z ulubionych przedmio- tów, w znacznej większości w kolejnym pytaniu uznali ją za przedmiot przygo- towujący do pracy zawodowej — 33,5% zaznaczyło odpowiedź „zdecydowanie tak”, 46,4% — „raczej tak”, 10,9% — „ani tak, ani nie”, 7,5% — „raczej nie”, a 1,7%
— „zdecydowanie nie”.
Interpretując rozkład odpowiedzi, podkreślić należy, że psychologia społeczna w programie dydaktycznym studiów socjologicznych jest jednym z tych przed- miotów, które mają za zadanie poprzedzić bądź uzupełnić właściwą wiedzę so-
cjologiczną. Innymi przykładami takich przedmiotów są fi lozofi a, socjobiologia i ekonomia, które — również znajdując się na początku okresu studiowania — wielokrotnie rzadziej były uznawane przez studentów za najciekawsze przedmio- ty. Na uwagę zasługują niskie udziały — zawierających w sobie głównie wiedzę stricte socjologiczną — mikrostruktur oraz makrostruktur społecznych. Wstęp do socjologii, osiągając wprawdzie wyższe odsetki wskazań w omawianym pyta- niu, również był znacząco rzadziej od psychologii społecznej uznawany za najcie- kawszy przedmiot.
Nie należy oczywiście zakładać, że objęci badaniem studenci socjologii prze- widują możliwość wykonywania zawodu psychologa. Należałoby raczej założyć, że wiedza psychologiczna jest przez nich postrzegana jako ważny atut sprzyjający wykonywaniu innych zawodów. Zawody takie oparte byłyby głównie na posługi- waniu się miękkimi umiejętnościami, a zaliczać by się mogły — na przykład — do branży związanej z zarządzaniem zasobami ludzkimi.
Obok psychologii społecznej na szczególną uwagę zasługuje kategoria przed- miotów związanych z komunikacją społeczną. Niezbędne jednak jest zastrzeżenie o niewspółmierności tej kategorii dla trzech objętych badaniem podzbiorowości.
Na program dydaktyczny specjalizacji KSiBR oraz noszącą tę samą nazwę specja- lizację studiów stacjonarnych składa się grupa przedmiotów związanych z komu- nikacją społeczną, w przypadku zaś studiów o specjalizacji PSiSS oraz pozostałych specjalizacji studiów stacjonarnych kategoria ta zawiera w sobie jeden przedmiot.
Wśród studentów trybu stacjonarnego 17,4% osób wskazało przynajmniej jeden z przedmiotów związanych z komunikacją społeczną. Wśród studentów niestacjo- narnych studiów o specjalizacji PSiSS na komunikację społeczną wskazało 10,9%
osób. Udziały te, lokując omawianą kategorię — odpowiednio — na czwartym oraz ósmym miejscu pod względem liczby wskazań, nie zasługiwałyby na uwagę w odniesieniu do dwóch wymienionych podzbiorowości. Jednak 74-procentowy udział tych wskazań wśród studentów studiów o specjalizacji KSiBR powoduje, że komunikacja społeczna, obok psychologii — jako pewien obszar wiedzy — za- sługuje na szczególną uwagę.
Za istotny dla niniejszych rozważań należy uznać — odnotowany dla tej pod- zbiorowości — wielokrotnie niższy udział przedmiotów związanych z rynkiem, zarządzaniem i marketingiem oraz statystyczną analizą danych. Przedmioty te łącznie stanowią zasób wiedzy przydatnej osobie planującej podjęcie pracy w branży badań rynkowych. Na wiedzę tę składają się w pewnym stopniu zarów- no twarde, jak i miękkie umiejętności. Udział wskazań przedmiotów związanych ze statystyczną analizą danych, opartych na zdobywaniu twardych umiejętno- ści, jest marginalny. Względnie popularna kategoria przedmiotów związanych z rynkiem, zarządzaniem i marketingiem, zawierająca w sobie więcej elementów powiązanych z miękkimi umiejętnościami, wskazana została przez blisko cztero- krotnie mniej studentów niż kategoria przedmiotów związanych z komunikacją społeczną.
Przedmiotom związanym z komunikacją społeczną objęci badaniem studenci przypisali jeszcze wyższy stopień przygotowywania do podjęcia pracy zawodo- wej, niż miało to miejsce w przypadku — przewyższającej poziom uśredniony dla ogółu przedmiotów — psychologii społecznej. Odpowiedź „zdecydowanie tak”
zaznaczyło 46,1% osób, „raczej tak” — 44,7%, „ani tak, ani nie” — 8,5%, „raczej nie” — jedna osoba, a odpowiedzi „zdecydowanie nie” nie zostały odnotowane.
Rozkłady te prowadzą do tezy o preferowaniu przez studentów specjalizacji KSiBR tych elementów programu dydaktycznego, które są postrzegane jako sprzyjające podjęciu zawodu opartego na posługiwaniu się miękkimi umiejętnościami. Roz- ważając zróżnicowanie w ramach podzbiorowości studentów studiów stacjonar- nych, wybór jako specjalizacji komunikacji społecznej i badań rynku również częś- ciej wiązałby się z takim nacechowaniem badanych studentów.
Przedstawiona specyfi ka odpowiedzi studentów specjalizacji KSiBR nie odpo- wiada na zasadzie analogii specyfi ce odpowiedzi studentów specjalizacji PSiSS.
Analogia taka miałaby wyznaczać obszary wiedzy o takim znaczeniu dla tej dru- giej specjalizacji, jakie miała komunikacja społeczna w odniesieniu do pierwszej.
Wyłączając opisany wcześniej przypadek psychologii społecznej, na podstawie odpowiedzi studentów studiów o specjalizacji PSiSS nie odnotowano udziału o zbliżonej wysokości względem tego, jaki wśród studentów specjalizacji KSiBR miały przedmioty związane z komunikacją społeczną. Na uwagę zasługują: wy- noszący 31,8% udział kategorii przedmiotów związanych z prawem, 20,9% — podstaw medycyny, 13,9% — kategorii przedmiotów związanych z problemami społecznymi i zagadnieniami dotyczącymi pomocy społecznej oraz 11,9% — so- cjologii małżeństwa i rodziny.
Za najbardziej odpowiadającą nazwie omawianej specjalizacji można uznać kategorię przedmiotów związanych z problemami społecznymi oraz zagadnienia- mi dotyczącymi pomocy społecznej. Część zaś zakresu merytorycznego socjologii małżeństwa i rodziny stanowiłaby ważne źródło wiedzy wprowadzającej w obsza- ry szczególnie ważne dla tak ukierunkowanej specjalizacji studiów socjologicz- nych. Kategorie te występowały jednak znacząco rzadziej w wypowiedziach stu- dentów specjalizacji PSiSS niż — odległe od dyscypliny — przedmioty związane z prawem oraz podstawy medycyny. Oceniając stopień, w jakim przedmioty zwią- zane z prawem przygotowują do podjęcia pracy zawodowej, po wykluczeniu bar- dziej ogólnego przedmiotu, jakim jest encyklopedia prawa, otrzymano następu- jący udział odpowiedzi: „zdecydowanie tak” — 55,1%, „raczej tak” — 36,7%, „ani tak, ani nie” oraz „raczej nie” — po 4,1%. Dla kategorii przedmiotów związanych z problemami społecznymi oraz zagadnieniami dotyczącymi pomocy społecznej udziały te wyniosły — odpowiednio — 37,1%, 42,9%, 11,4%, 8,6%, a odpowiedź
„zdecydowanie nie” również i w tym wypadku nie została odnotowana.
Jeśliby szczegółowe przedmioty związane z prawem uznać za elementy pro- gramu dydaktycznego w znaczącym stopniu przekazujące twarde umiejętności, można by sformułować tezę o odmiennym rozłożeniu akcentów w ramach pre-
ferencji studentów dwóch specjalizacji studiów niestacjonarnych. W większym stopniu zainteresowani pracą w instytucjach publicznych zajmujących się pomocą społeczną studenci specjalizacji PSiSS częściej waloryzują wyżej te obszary prawa, które wiążą się z pracą urzędniczą, niż — na przykład — pogłębianie wiedzy so- cjologicznej, dotyczącej uwarunkowań problemów społecznych.
Studenci trybu stacjonarnego znacząco częściej niż studenci obu specjalizacji trybu niestacjonarnego nie przypisują przedmiotom uznanym przez siebie za naj- ciekawsze właściwości związanych z przygotowywaniem do pracy zawodowej.
Rozważając to zjawisko, warto zwrócić szczególną uwagę na historię myśli so- cjologicznej oraz współczesne teorie socjologiczne. Studenci studiów stacjonar- nych częściej niż studenci obu specjalizacji studiów niestacjonarnych uznawali je za najciekawsze przedmioty. Historia myśli socjologicznej (HMS) znalazła się w 15,2% odpowiedzi, podczas gdy wśród studentów specjalizacji KSiBR udział ten wynosił 5,5%, a wśród studentów specjalizacji PSiSS — 9%. Współczesne teo- rie socjologiczne (WTS) zostały uznane za jeden z najciekawszych przedmiotów przez 11,4% studentów studiów stacjonarnych, wśród studentów obu specjalizacji studiów niestacjonarnych dwie osoby umieściły ten przedmiot w swej odpowiedzi.
Studenci studiów stacjonarnych najrzadziej spośród trzech objętych badaniem podzbiorowości umieszczali HMS wśród przedmiotów uznanych za niepotrzebne
— uczyniło tak 7,3%; wśród studentów niestacjonarnych studiów o specjalizacji KSiBR udział ten wynosił 26,7%, a wśród studentów specjalizacji PSiSS — 20,6%.
Oba wymienione przedmioty mają szczególnie istotną wspólną cechę: będąc przedmiotami o charakterze teoretycznym, nie dostarczają takich treści, które by w sposób bezpośredni przygotowywały do wykonywania pracy zawodowej.
HMS oraz WTS są modelowymi przedmiotami czysto teoretycznymi — cały ich zakres skupia się na zasobach wiedzy poprzedzającej bądź konstytuującej so- cjologię, rozumianą jako jedna z dyscyplin akademickich. Wszelkie odniesienia do badań empirycznych, bądź innych komercyjnych zastosowań wiedzy socjolo- gicznej, są jedynie egzemplifi kacją procesów tworzenia się lub różnicowania tak rozumianej dyscypliny.
Taka charakterystyka tych przedmiotów zawarta jest również w wypowie- dziach członków badanej zbiorowości. Następujące trzy wypowiedzi stanowią przykład uzasadnień wyboru HMS jako jednego z trzech niepotrzebnych przed- miotów: „Czysta teoria, która do niczego się nie przyda”, „Za bardzo jak dla mnie fi lozofi czny”, „Dużo teorii, właściwie nie przyda się w pracy zawodowej.” Odwrot- na sytuacja, polegająca na wyborze tego przedmiotu jako jednego z najciekaw- szych, nie oznacza oczywiście przeciwstawnego postrzegania jego atrybutów — dowodem na to są odpowiedzi studentów na pytanie o stopień przygotowywania do podjęcia pracy zawodowej. Odpowiedź „zdecydowanie tak” zaznaczona zosta- ła przez 3,8% osób oceniających przydatność HMS w przyszłej pracy zawodowej,
„raczej tak” — 18,9%, „ani tak, ani nie” — 26,4%, „raczej nie” — 22,6%, „zdecydo- wanie nie” — 28,3%. Udziały te diametralnie różnią się od udziałów właściwych
dla ogółu przedmiotów. Studenci, którzy pozytywnie waloryzowali ten przedmiot w omawianym aspekcie, uważali zapewne, że wiedza z niego wyniesiona przyczy- nia się do p o s z e r z an i a h or y z ontów. Bezpośrednią korzyść z treści o charak- terze czysto teoretycznym mogą odnieść jedynie przedstawiciele specyfi cznych zawodów, takich jak pracownicy akademiccy lub publicyści — nie należy zakła- dać, że badani studenci błędnie przypisują stosowalność takiej wiedzy w innych zawodach.
Podsumowanie
Pierwotną przesłanką podziału objętych badaniem studentów na trzy pod- zbiorowości były kryteria formalne. Odnotowane jednak zostały znaczne różnice między studentami trybu stacjonarnego i niestacjonarnego, a także — w obrębie drugiego z wymienionych trybów — między dwoma specjalizacjami. Te cechy społeczno-demografi czne, które można by uznać za wskaźniki wysokich pozio- mów zasobów poszczególnych rodzajów kapitału, zaznaczały się wielokrotnie częściej wśród studentów studiów stacjonarnych. Na przeciwległym biegunie usy- tuowali się studenci niestacjonarnych studiów o specjalizacji PSiSS.
Powszechne wśród studentów studiów stacjonarnych było rozpoczęcie kształ- cenia na uczelni w roku ukończenia szkoły średniej. Aż 40% z nich nigdy nie pra- cowało, a wśród pracujących dominowały osoby pracujące dorywczo lub głów- nie w celu pozyskania doświadczenia. Wśród studentów trybu niestacjonarnego ciągłość ta została zachowana jedynie przez około połowę z nich, a znacząca ich część rozpoczęła studia socjologiczne po ponad pięciu latach od momentu ukończenia szkoły średniej. Studenci specjalizacji KSiBR najczęściej studiowali drugi kierunek studiów, a najmniej było wśród nich osób, które nigdy nie pra- cowały. Najczęściej byli oni pracownikami sektora prywatnego, głównie sprze- dawcami wszelkiego rodzaju produktów lub usług, pracownikami obsługi klienta oraz pracownikami zajmującymi się księgowością lub innego rodzaju pracą ad- ministracyjną. Studenci specjalizacji PSiSS zaś najczęściej zatrudnieni byli przez podmioty sektora publicznego, a niemal co piąty — w instytucjach zajmujących się pomocą społeczną. Najrzadziej studiowali drugi kierunek studiów. Ich średni staż pracy był najdłuższy oraz najwięcej było wśród nich osób, które pracowały niezmiennie w jednym miejscu.
Studenci najczęściej deklarowali wybór kierunku studiów ze względu na swe z ai nte re s ow an i a czy też potrzebę p o s z e r z an i a h or y z ontów. Wielokrotnie rzadziej zamieszczali w swych uzasadnieniach elementy związane z perspektywa- mi zawodowymi, jakie otwierają się dla nich w następstwie ukończenia studiów socjologicznych. Decydując się na wybór kierunku studiów, większość spośród nich nie dążyła do pozyskania takich zasobów informacji, które umożliwiłyby w sposób pewny zweryfi kowanie, czy wybierany kierunek studiów ma szanse za-
spokoić sformułowane przez nich oczekiwania. Niemal co czwarty student trybu stacjonarnego przyznał, że wybrał studia socjologiczne ze względu na kryterium ich dostępności. Znajduje to swe potwierdzenie również we wnioskach, jakie moż- na wyciągnąć na podstawie pytań o fakty. Odnotowany został bowiem znaczący udział osób, które wyżej waloryzowały inne kierunki studiów, lecz ich nie podjęły, ponieważ nie przeszły procedury rekrutacyjnej. Szczególnie dotyczy to studiów psychologicznych.
Objęci badaniem studenci socjologii deklarowali zwykle wysoki stopień za- dowolenia ze studiowanego kierunku studiów. Uzasadniając swe zadowolenie, najczęściej podkreślają roz wój, który zawdzięczają studiowaniu socjologii. Po- dobnie jak miało to miejsce w przypadku uzasadnień wyboru kierunku studiów, wielokrotnie rzadziej podkreślane są wszelkie aspekty związane z zapewnianiem dobrej pozycji na rynku pracy. Blisko połowa członków objętej badaniem zbio- rowości umieściła psychologię społeczną wśród trzech przedmiotów uznanych za najciekawsze. Znaczna większość tych osób uznała ją za przedmiot przygo- towujący do pracy zawodowej. Studenci niestacjonarnych studiów o specjaliza- cji KSiBR preferowali przedmioty związane z komunikacją społeczną. Kategorie przedmiotów, które tematycznie odpowiadają drugiemu członowi nazwy ich spe- cjalizacji, uzyskały wielokrotnie mniej wskazań. Studenci zaś specjalizacji PSiSS preferowali te przedmioty, które opierały się w większym stopniu na zapewnia- niu twardych umiejętności, związanych — przykładowo — z obszarami prawa znajdującymi zastosowanie w pracy urzędniczej. Studenci trybu stacjonarnego, częściej od studentów studiów niestacjonarnych, wśród przedmiotów uznawa- nych za najciekawsze umieszczali przedmioty o charakterze czysto teoretycznym.
Również znacząco rzadziej uznawali takie przedmioty za niepotrzebne. Znaczna większość takich osób nie postrzegała ich jednak jako przygotowujących do pracy zawodowej.
Bibliografi a
Boudon R., Efekt odwrócenia. Niezamierzone skutki działań społecznych, Ofi cyna Naukowa, Warszawa 2008.
Bourdieu P., Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Scholar, Warszawa 2005.
Bourdieu P., Th e forms of capital, [w:] Handbook of Th eory and Research in the Sociology of Educa- tion, red. J.G. Richardson, Greenwald Press, New York 1986.
Bourdieu P., Passeron J.-C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 2006.
Frankfort-Nachmias C., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka, Poznań 2001.
Główny Urząd Statystyczny, Mały Rocznik Statystyczny Polski, wydania 2000–2010, Warszawa.
Students’ expectations of university studies on the example of sociological studies at the University of Wrocław
Summary
Th e article presents the results of research carried out among sociology students at the Univer- sity of Wroclaw. Th e fi rst part of the article gives an overview of the general factors that have aff ected Polish students’ choices for a particular fi eld of study over the last two decades. In the second part of the article, the author discusses the socio-demographic diff erences among respondents. Th e third part of the article presents reasons for choosing sociology given by the respondents. Th e fourth part of the articles discusses the students’ satisfaction with the fi eld of study chosen. Th e article concludes with a brief summary.
