OCHRONA ROŚLIN - AGROFAGI

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Instytu Rolnictwa, Katedra Agronomii 02-776 Warszawa ul. Nowoursynowska 159

OCHRONA ROŚLIN - AGROFAGI

Dr Anna Wysmułek

anna_wysmulek@sggw.edu.pl

Agrofag

nicień, chwast, wirus, gryzoń) szkodliwy dla roślin uprawnych, zwierząt, produktów wytworzonych lub naturalnych.

Straty w plonach roślin uprawnych zależą od:

 nasilenia występowania chwastów (konkurencyjne w odniesieniu do roślin uprawnych),

 patogenów (powodują choroby)

 szkodników (żerują na roślinach).

Ochrona roślin - całokształt zabiegów

i metod, mających na celu zwalczanie organizmów szkodliwych (chorób, chwastów i szkodników),

a także ograniczenie strat plonu wynikających

z ich występowania.

Ochrona roślin – wiedza z zakresu:



fitopatologii (nauki o chorobach roślin),



entomologii (nauki o owadach),



herbologii (nauki o chwastach).

Zadania ochrony roślin

Ochrona roślin – nie jest czynnikiem plonotwórczym.



stabilizacja plonów (o ich wysokości decyduje uprawa, nawożenie, gleba, odmiana, warunki atmosferyczne);



niedopuszczenie do utraty plonów;



opracowanie nowych metod i środków,

wykorzystywanych w pośredniej lub

bezpośredniej walce z agrofagami.

Bezpieczne stosowanie ochrony roślin wynika z:



wiedzy i przygotowania zawodowego rolnika (znajomość biologii agrofagów i umiejętność ich rozpoznawania),



dostępności środków i metod ochrony,



dobrze funkcjonującej służby doradczej.



proces patogeniczny,



obniżenie ilości oraz jakości plonów roślin,



obniżenie ilości oraz jakości przechowywanych produktów spożywczych,



straty w plonie nawet 12-14% w skali globalnej,



skażenie produktów roślinnych mikotoksynami np. trichotecenami, aflatoksynami i patuliną

(substancje rakotwórcze).

Choroba roślin - długotrwałe zaburzenie funkcji życiowych powodujące zmiany we wzroście i

wyglądzie roślin.

Przyczyny chorób

(tzw. czynniki chorobotwórcze)



nieorganiczne (abiotyczne, fizjologiczne, niepasożytnicze): choroby nieinfekcyjne;



organiczne (biotyczne, pasożytnicze): choroby

infekcyjne.

Patogeny roślin uprawnych, pod względem rodzaju żywiciela, dzielimy na:



monofagiczne - porażające tylko jeden gatunek roślin;



polifagiczne - porażające kilka gatunków roślin.

Rozprzestrzenianie patogenów roślinnych



przenoszenie bezpośrednie – np. choroby wirusowe (zakażenie nasion); rozmnażanie wegetatywne (bulwy, cebule);



pośrednie przenoszenie – z rośliny chorej na inną roślinę za pomocą jakiegoś czynnika zw.

wektorem.

Objawy chorobowe to zaistniałe zmiany w organizmie rośliny wywołane przez czynniki chorobotwórcze.

Objawy chorobowe dzielimy na:



właściwe - odnoszące się do chorej rośliny lub jej tkanek,



tzw. oznaki etiologiczne - różne stadia chorobowe

patogena obecne na roślinach uprawnych.

Objawy chorobowe właściwe dzielą się na następujące grupy:

 więdnięcia,



zmiany zabarwienia,



obumieranie tkanek,



wydzieliny,



zniekształcenia,



narośle,



rany.

Czynniki chorobotwórcze infekcyjne (sprawcy chorób roślin)

 wirusy,



bakterie,



grzyby,



pasożytnicze rośliny nasienne.

Wirusy

Czynniki chorobotwórcze bardzo małej wielkości, które namnażają się jedynie w żywych komórkach.



choroby wirusowe tzw. wirozy,



występują powszechnie,



szkodliwość ich jest bardzo duża,



objawy: mozaikowatość liści, żółtaczki,

zniekształcenia.

Do najgroźniejszych chorób pochodzenia wirusowego o dużym znaczeniu gospodarczym należą:



smugowatość ziemniaka,



liściozwój ziemniaka,



mozaika kędzierzawa i łagodna ziemniaka,



kędzierzawaka płaszczyńcowa buraka,



żółtaczka buraka,



mozaika buraka,



żółta karłowatość jęczmienia

Bakterie

Proste organizmy jednokomórkowe rozmnażające się bardzo szybko przez podziały komórek.



groźne choroby roślin tzw. bakteriozy,



występują mniej licznie, ale szybko się rozprzestrzeniają,



trudne do zdiagnozowania i zwalczania w

porównaniu z chorobami pochodzenia grzybowego.

Bakterie wywołują różnorodne objawy chorobowe właściwe oraz oznaki etiologiczne (gęste wycieki), a najczęściej do nich należą:

 więdnięcia roślin;

 narośla;

 zgnilizny;

 plamistości,

 zgorzele.

Źródła bakterioz:

 materiały rozmnożeniowe,

 resztki pożniwne roślin.

Do groźnych chorób bakteryjnych należą:



czarna nóżka i mokra zgnilizna bulw ziemniaka,



parch zwykły ziemniaka,



guzowatość korzeni,



bakterioza pierścieniowa ziemniaka.

Grzyby

Organizmy cudzożywne, nie zawierające chlorofilu, mogą rozwijać się zarówno na żywych roślinach jak i na martwych częściach roślin.

 występują powszechnie i powodują choroby tzw. mikozy (ok. 85% wszystkich chorób zakaźnych),

 porażają wszystkie części roślin (nadziemne i podziemne),

 pogarszają jakość produktów roślinnych, np. poprzez rozkład tkanek żywiciela i produkcję mikotoksyn.

Źródła chorób grzybowych:

 strzępki grzybni zimującej w glebie,

 zarodniki przenoszone przez wektory.

Grzyby dwudomowe np.

Rdza źdźbłowa - zboża i berberys,

Rdza brunatna - żyto i krzywoszyj polny.

Do najgroźniejszych chorób grzybowych roślin uprawnych zalicza się:

 choroby siewek, podstawy źdźbła, kłosów i korzeni zbóż,

 fuzariozy,

 rdze, sporysz, głownie, śniecie,

 mączniaki prawdziwe i rzekome,

 zarazę i rizoktoniozę ziemniaka,

 chwościk buraka, zgorzele korzeni,

 czerń krzyżowych, zgniliznę twardzikową,

 parcha jabłoni,

 brunatną zgniliznę drzew ziarnkowych.

Choroby siewek, podstawy źdźbła, kłosów i korzeni (tzw. choroby podsuszkowe)

 kompleks chorób: zgorzel podstawy źdźbła, fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni, łamliwość źdźbła,

 porażają, w zależności od warunków pogodowych, od 8 do 14% źdźbeł pszenicy ozimej.

 przyczyniają się do niszczenia podstawy pędów i korzeni, zakłóceń w pobieraniu i transporcie wody i składników pokarmowych

 straty w plonie roślin mogą wynosić nawet do 50%.

 grzyby z rodzaju Fuzarium powodują fuzariozy siewek (zamieranie siewek), a także porażają kłosy (fuzariozy kłosów), przez co obniżają jakość ziarna (obecność mikotoksyn).

Mączniaki prawdziwe i rzekome



objawy chorobowe są widoczne na całych roślinach lub jej częściach,



zakażają rośliny w szerokim zakresie temperatury i wilgotności,



uszkodzenia obejmują nawet do 30% źdźbeł zbóż,



wpływają na obniżenie dorodności ziarna zbóż.

Zaraza ziemniaka



jedna z najgroźniejszych chorób ziemniaka, pomidora i innych gatunków z rodziny

psiankowatych,



występuje powszechnie i powoduje porażenia do 42% roślin,



przyczynia się do spadku plonu oraz pogorszenia jego jakości (porażenie bulw),



straty w plonie, w zależności od warunków

pogodowych, mogą wynosi nawet do 20%.

Rizoktonioza ziemniaka



patogeny wywołują następujące objawy

chorobowe: ospowatość bulw, zgniliznę kiełków i próchnienie podstawy łodygi,



największe szkody powoduje zgnilizna kiełków,



nasilenie choroby zależy od warunków środowiska w czasie od posadzenia bulw do zbioru,



wpływa przede wszystkim na obniżenie plonu

bulw.

Chwościk buraka

Objawy: okrągłe, wgłębne, dwubarwne plamy.

Obniża ilość i jakość plonu.

Czerń krzyżowych

Objawy: kiełki, szyjka korzeniowa siewek i części nadziemne.

Liście, łuszczyny - brunatnoczarne lub czarnobrunatne plamy.

Szkodniki roślin

Roślinożerne organizmy zwierzęce, których działalność (odżywianie) powoduje uszkodzenia roślin i produktów roślinnych.



występują powszechnie na polach oraz w magazynach,



powodują straty bezpośrednie i straty pośrednie,



średnie straty w plonach powodowane przez

szkodniki wynoszą ok. 10-20%.

Podziały szkodników

 monofagiczne - żywiące się tylko jednym, określonym gatunkiem roślin;

 polifagiczne - żerujące na wielu gatunkach roślin z różnych rodzin botanicznych;

 oligofagiczne - występujące na roślinach należących do tej samej rodziny.

Typy uszkodzeń powodowanych przez szkodniki:

 zwijanie liści;

 tworzenie galasów, wyrośli i nabrzmień;

 wygryzanie w roślinach chodników;

 minowanie liści.

Typy Gromady Robaki obłe Nicienie

Stawonogi Skorupiaki

Wije

Pajęczaki Owady

Mięczaki Ślimaki

Kręgowce Ptaki

Ssaki (gryzonie)

Charakterystyka podstawowych szkodników

roślin uprawnych

Nicienie

 bardzo małe zwierzęta,

 żerują w glebie, a nieliczne gatunki pasożytują w nadziemnych częściach roślin,

 najczęściej uszkadzają rośliny mechanicznie,

 wektory chorób roślin.

Do groźnych szkodników roślin uprawnych z gromady nicieni należą:

 mątwiki: ziemniaczany i burakowy,

 węgorki,

 niszczyk zjadliwy.

Roztocza

 pożyteczne roztocza - dobroczynek szklarniowy,

 szkodniki roślin szklarniowych - przędziorki i szpeciele,

 roztocza żerujące w magazynach - rozkruszek mączny.

Owady



najważniejsza gospodarczo i najliczniejsza grupa zwierząt zaliczanych do szkodników,



żerują na różnych częściach roślin,



rozwijają się na zewnątrz lub wewnątrz roślin.



powodują szkody bezpośrednie oraz są wektorami patogenów roślin.



gatunki pożyteczne.

Owady - podgromada uskrzydlone i rzędy:

 prostoskrzydłe,

 pluskwiaki równoskrzydłe,

 pluskwiaki różnoskrzydłe,

 chrząszcze,

 motyle,

 błonkówki,

 muchówki.

Gatunek szkodnika

Uszkadzana część rośliny

Typ i rodzaj szkodnika

Rośliny żywicielskie

Ploniarka zbożówka

liście zbóż muchówki pszenica, jęczmień, trawy, kukurydza

Skrzypionki liście chrząszcze wszystkie gatunki zbóż, trawy Omacnica

prosowianka

liście, kolby motyle zboża, trawy

Mszyce liście, źdźbła, kłosy pluskwiaki równoskrzydłe

zboża, ziemniak, burak, warzywa kapustne, rzepak, rzepik, gorczyca Mątwik

ziemniaczany

korzenie nicień ziemniak, pomidor, chwasty

z rodziny psiankowatych Stonka

ziemniaczana

liście, pędy chrząszcze rośliny z rodziny psiankowatych

Mątwik burakowy

korzenie nicień komosowate, kapustowate

Chowacze liście, łodygi, szyjki korzeniowe, łuszczyny

chrząszcze rośliny z rodziny kapustowatych

Słodyszek rzepakowy

pąki kwiatowe chrząszcze rzepak, rzepik, kapusta

Ważniejsze szkodniki roślin uprawnych

Gatunek szkodnika

Typ i rodzaj

Przechowywane produkty

Wołek zbożowy chrząszcze ziarno zbóż i kukurydzy, kasze

Mklik mączny motyl produkty mączne, kasze Rozkruszek

mączny

roztocza wszelkie materiały organiczne

Rozkruszek drobny

roztocza różne produkty żywnościowe, kwiaty, gerbery i chryzantemy w szklarni

Ważniejsze szkodniki magazynowe

Chwasty

Chwasty są to wszystkie rośliny, które występują tam gdzie nie powinny tj. na polach, w sadach, ogrodach i warzywach.

Do chwastów należą:

 rośliny dziko rosnące, występujące w agrofitocenozach,

 zdziczałe rośliny uprawne,

 obce rośliny uprawne.

 w Polsce liczba gatunków chwastów wynosi od 300 do 400, z czego ok. 50 gatunków stanowi zagrożenie dla produkcji rolniczej,

 większość gatunków należy do tych samych rodzin co rośliny uprawne,

 powodują straty zarówno w wysokości plonów jak i obniżają ich jakość,

 straty w plonach wynoszą ok. 10 - 20% i stanowią stałe, poważne zagrożenie dla roślin uprawnych we wszystkich systemach

rolniczych.

Zachwaszczenie – zbiorowisko roślin niepożądanych w danej uprawie.

Stan zachwaszczenia – skład gatunkowy w łanie (bioróżnorodność).

Stopień zachwaszczenia – liczba chwastów na jednostce powierzchni.

Szkodliwość chwastów

 konkurencja z roślinami uprawnymi o wodę, światło i składniki pokarmowe,

 zacienianie roślin uprawnych oraz wyleganie łanu,

 rozprzestrzenianie chorób i szkodników,

 utrudnianie zbioru roślin uprawnych,

 zwiększenie nakładów pracy,

 pogarszanie jakości uzyskiwanego surowca roślinnego,

 utrudnianie przemiału ziarna,

 obniżanie jakości mleka,

 zatrucia u zwierząt.

Pożyteczna rola chwastów

 źródło materii organicznej i składników pokarmowych,

 ochrona przed szkodnikami i chorobami,

 właściwości allelopatyczne chwastów,

 bioindykacja jakości gleby i skażeń siedliska,

 źródło pokarmu: np. rośliny pyłko- i nektarodajne,

 miejsce bytowania pożytecznych organizmów,

 cenna pasza dla zwierząt,

 źródło pokarmu dla ludzi,

 ziołolecznictwo i medycyna weterynaryjna,

 źródło barwników,

 podnoszenie walorów estetycznych krajobrazu.

Źródła zachwaszczenia

 gleba - “bank” nasion chwastów,



obornik, ziemia kompostowa,



miedze, nieużytki, przydroża,



materiał siewny.

Przyczyny masowego pojawiania się chwastów



wprowadzanie uproszczonych płodozmianów,



wzrost poziomu mechanizacji,



uproszczenie technologii zbioru,



uproszczenie uprawy roli,



poziom nawożenia mineralnego,



niewłaściwe stosowanie herbicydów,



nowe formy zbóż,



odłogowanie gruntów.

Właściwości biologiczne chwastów

 wysoka plenność generatywna i wegetatywna,

 zachowanie zdolności kiełkowania w glebie,

 temperatura i nierównomierność kiełkowania,

 zróżnicowanie długości cyklu życiowego (rozwojowego),

 łatwość w pobieraniu składników pokarmowych,

 odporność na niesprzyjające warunki zewnętrzne,

 piętrowość chwastów w łanie,

 zróżnicowane wymagania wodne.

Rozsiewanie i rozprzestrzenianie się nasion chwastów:



materiał siewny,



ptaki i inne zwierzęta,



wiatr,



woda,



człowiek,



obornik i gnojowica.

Podziały chwastów

 miejsce występowania



sposób odżywiania



wysokość (piętra w łanie),



rodzina botaniczna,



biologia.

Podział chwastów na grupy biologiczne:

1. krótkotrwałe

 roczne:

 jare:

 jare krótkotrwałe (efemerydy)

 jare właściwe: wcześnie wschodzące i późno wschodzące

 ozime

 dwuletnie

2. trwałe (wieloletnie)

Chwasty jare krótkotrwałe

 Gwiazdnica pospolita

 Rzodkiew świrzepa

 Starzec zwyczajny

 Żółtlica drobnokwiatowa

Chwasty jare właściwe

 Rdest plamisty

 Rdestówka powojowata (rdest powojowy)

 Komosa biała

 Owies głuchy

 Szarłat szorstki

 Chwastnica jednostronna

 Poziewnik szorstki

 Włośnice: sina i zielona

Chwasty ozime

 Fiołek polny

 Mak polny

 Maruna bezwonna

 Miotła zbożowa

 Przytulia czepna

 Tasznik pospolity

 Jasnota różowa

 Chaber bławatek,

 Przetaczniki: perski, rolny, polny, bluszczykowy

Chwasty wieloletnie

 Ostrożeń polny

 Mlecz polny

 Perz właściwy

 Powój polny

 Skrzyp polny

Chwasty zbóż ozimych i jarych Zboża ozime

 miotła zbożowa,

 wyczyniec polny,

 perz właściwy,

 przytulia czepna,

 maruna bezwonna,

 fiołek polny,

 jasnoty,

 przetaczniki,

 chwasty jare np. rdesty, gorczyca polna,

 chwasty trwałe.

Zboża jare

 gwiazdnica pospolita,

 gorczyca polna,

 rdesty,

 komosa biała,

 owies głuchy,

 przytulia czepna,

 fiołek polny,

 jasnoty,

 przetaczniki.

Chwasty w rzepaku ozimym:

 fiołek polny,

 maruna bezwonna,

 gwiazdnica pospolita,

 przytulia czepna,

 jasnoty,

 tobołki polne,

 miotła zbożowa,

 perz właściwy,

 samosiewy zbóż.

Chwasty okopowych Ziemniak

 komosa biała,

 żółtlica drobnokwiatowa,

 psianka czarna,

 przytulia czepna,

 fiołek polny,

 gorczyca polna,

 szarłat szorstki,

 prosowate i in.

Burak cukrowy

 gwiazdnica pospolita,

 komosa biała,

 szarłat szorstki,

 rdesty,

 przytulia czepna,

 tasznik pospolity,

 tobołki polne,

 przetaczniki,

 prosowate i in.

Kierunki zmian w zachwaszczeniu

 powolne zanikanie odrębności zbiorowisk chwastów występujących w zbożach i okopowych,

 ustępowanie z pól chwastów wrażliwych na szeroko stosowane herbicydy,

 nasilanie występowania chwastów z rodziny Poaceae,

 nasilanie występowania chwastów azotolubnych,

 nasilanie występowania chwastów wijących,

 migracja niektórych gatunków ruderalnych na pola uprawne,

 zanikanie gatunków przenoszonych z materiałem siewnym,

 wzrost udziału gatunków wieloletnich oraz chwastów piętra przyziemnego.

W ochronie roślin przed chwastami dla rolnika ważne wydaje się:

 znaczenie chwastów na polach uprawnych,

 powstawanie banku nasion w glebie,

 występowanie chwastów w zależności od czyn. siedliska,

 pojawianie się na zmian w strukturze zachwaszczenia,

 rozpoznanie zjawiska konkurencji chwastów,

 określenie progów zagrożenia dla niektórych gatunków,

 określenie krytycznych okresów konkurencji chwastów dla wybranych roślin uprawnych.