nr nr 40 40

Pełen tekst

(1)Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (2). nr. 40 2012.

(2) Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (2).

(3)

(4) Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności (2) Praca zbiorowa pod redakcją dr Iwony Szczepaniak Autorzy: mgr Łukasz Ambroziak mgr Jadwiga Drożdż dr hab. Małgorzata Juchniewicz, prof. nadzw. UWM mgr Agnieszka Judzińska dr Iwona Szczepaniak mgr Mirosława Tereszczuk prof. dr hab. Roman Urban Współpraca: mgr Małgorzata Bułkowska dr inż. Piotr Szajner.

(5) Mgr ukasz Ambroziak jest pracownikiem Instytutu Bada Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie Dr hab. Magorzata Juchniewicz jest pracownikiem Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie Pozostali Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Prac zrealizowano w ramach tematu Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej, w zadaniu Monitoring stanu konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci Celem pracy jest monitoring i ocena zmian konkurencyjnoci polskiego sektora spo ywczego w kolejnych latach po integracji Polski z Uni Europejsk.. Recenzent dr hab. Krzysztof Firlej, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Opracowanie komputerowe Anna Staszczak Korekta Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-252-8. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci 1. Uwagi wstpne ………………………………………………..…...…………….. .. 7 (dr Iwona Szczepaniak) 2. Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi ……………….... 15 (dr Iwona Szczepaniak) 3. Wska nikowa ocena midzynarodowej konkurencyjnoci przemysu spo ywczego …………………………………………………………. 38 (dr Iwona Szczepaniak) 4. Wska nikowa ocena konkurencyjnoci handlu produktami rolno-spo ywczymi …………………………………..………………….……... .. 51 (mgr ukasz Ambroziak, dr Iwona Szczepaniak) 5. Jakociowo-cenowe wska niki konkurencyjnoci w handlu produktami rolno-spo ywczymi Polski ………………………………………….…………… 71 (mgr ukasz Ambroziak, dr Iwona Szczepaniak) 6. Stan przewag cenowych na rynku podstawowych produktów rolnictwa ……… .. 91 (mgr Agnieszka Judziska) 7. Stan przewag cenowych na rynku wybranych produktów przetwórstwa spo ywczego ………………………………………..………...…. 114 (mgr Jadwiga Drod) 8. Ocena wpywu produktywnoci i efektywnoci na pozycj konkurencyjn przemysu spo ywczego ………………………….... 134 (dr hab. Ma gorzata Juchniewicz, prof. dr hab. Roman Urban) 9. Wpyw subsydiów eksportowych i promocji produktów rolno-spo ywczych na pozycj konkurencyjn polskich producentów ywnoci …………………... 151 (mgr Miros awa Tereszczuk) Aneks statystyczny ……………………………………………………….……..….. 175 Literatura ……………………………………………………………………..…….. 237.

(7)

(8) 1. Uwagi wstpne Niniejsze opracowanie jest drugim raportem z wykonania zadania badawczego „Monitoring stanu konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci” (nr 4203). Zadanie to jest czci tematu badawczego „Monitoring rynków rolno-spo ywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej”, realizowanego w ramach Programu Wieloletniego „Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej”. Badania objte tym programem bd kontynuowane do roku 2014 wcznie. Podstawowym celem prac prowadzonych w ramach zadania nr 4203 jest formuowanie ocen, monitoring i prognozowanie zmian konkurencyjnoci polskiego sektora spo ywczego, wynikajcych z postpu integracji europejskiej i dokonujcych si zmian o charakterze globalnym. Ponad osiem lat czonkostwa Polski w Unii Europejskiej (UE) jest to okres na tyle dugi, e mo na nie tylko ocenia wpyw integracji z Uni na polski sektor spo ywczy, w tym na jego konkurencyjno , ale tak e podejmowa próby okrelenia trwaych tendencji rozwojowych. W zadaniu tym wykorzystywana jest dotychczas stosowana metodologia bada1, na bie co aktualizowana oraz uzupeniana o nowe elementy i obszary badawcze. *** W warunkach gospodarki rynkowej nieodcznym elementem funkcjonowania ka dego podmiotu gospodarczego stao si konkurowanie z innymi podmiotami, majce na celu osignicie korzyci z tytuu dziaania na rynku krajowym i midzynarodowym. Mechanizmem umo liwiajcym ocen skutków dziaa gospodarczych jest szeroko rozumiany rynek, na którym dokonuje si selekcja podmiotów pod wzgldem poziomu ich konkurencyjnoci2. Pojcie konkurencyjnoci jest rozmaicie definiowane3. M.J. Stankiewicz konkurencyjno definiuje 1. Metodologia ta zostaa opracowana na potrzeby zadania badawczego pt. „Ocena zmian konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci na Wspólnym Rynku Europejskim i na rynkach innych krajów”, realizowanego w ramach Programu Wieloletniego „Ekonomiczne i spoeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki ywnociowej po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej” w latach 2005-2009. W 2011 roku, wraz z rozpoczciem prac nad bie cym zadaniem badawczym, zostaa ona zaktualizowana i poszerzona o nowe wtki badawcze. 2 J. Misala, Midzynarodowa zdolno konkurencyjna i midzynarodowa konkurencyjno. gospodarki narodowej, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom 2007, s. 14. 3 J. Misala doliczy si ok. 40 definicji konkurencyjnoci, ale niektórzy ekonomici podaj ich znacznie wicej, np. S. Kasiewicz doliczy si ok. 400 definicji konkurencyjnoci (za: J. Misala, Midzynarodowa zdolno …, op. cit., s. 21-24). 7.

(9) jako zdolno do sprawnego realizowania celów na rynkowej arenie konkurencji, przy czym przez sprawno rozumie skuteczno , korzystno i ekonomiczno 4. J. Bossak i W. Biekowski zgadzaj si, e konkurencyjno jest pojciem oceniajcym podmioty gospodarcze uczestniczce w walce konkurencyjnej z punktu widzenia osiganych wyników, ale dodaj, e konkurencyjno jest równie pojciem oceniajcym zdolno tych podmiotów do osigania korzyci w przyszym zmieniajcym si otoczeniu konkurencyjnym5. Konkurencyjno najczciej odnoszona jest do rynku zagranicznego lub globalnego, ale istnieje te pogld, e o sukcesie na tych rynkach decyduje równie wygrana walka konkurencyjna na rynku krajowym i regionalnym. Takie podejcie reprezentuje powszechnie cytowana definicja OECD, z której wynika, e „… konkurencyjno oznacza zarówno zdolno firm, przemysów, regionów, narodów lub ponadnarodowych ugrupowa do sprostania midzynarodowej konkurencji, jak i do zapewniania relatywnie wysokiej stopy zwrotu od zastosowanych czynników produkcji i relatywnie wysokiego zatrudnienia na trwaych podstawach”6. Konkurencyjno , jako cecha podmiotów dziaajcych na rynku w warunkach konkurencji jest klasyfikowana wedug wielu kryteriów. Jedno z kryteriów klasyfikacji zagadnienia konkurencyjnoci mo e stanowi poziom analizy ekonomicznej. W takim ujciu konkurencyjno mo na rozpatrywa w paszczy nie konkurowania mikro-mikro, mikro, mezo, makro i mega (niekiedy to samym z globalnym)7. Przedmiotem szczególnego zainteresowania w literaturze s oceny konkurencyjnoci przedsibiorstw (poziom mikro), sektorów (mezo) oraz gospodarek narodowych (makro). Bdca przedmiotem niniejszego opracowania ocena konkurencyjnoci polskiego sektora ywnociowego jest ocen z perspektywy mezoekonomicznej, tj. reprezentuje spojrzenie na konkurencyjno przez pryzmat sektora i jego najwa niejszych bran . Wybór tej perspektywy oceny wynika z integracji i globalizacji gospodarczej, w tym ujednolicenia uwarunkowa konkurencyjnoci przedsibiorstw dziaajcych w ró nych sektorach, bran ach i krajach, a tak e zbli enia si potrzeb i preferencji konsumentów na caym wiecie. Przesank 4. M.J. Stankiewicz, Konkurencyjno przedsibiorstwa, Wyd. „Dom Organizatora”, Toru 2005, s. 36. 5 J.W. Bossak, W. Biekowski, Midzynarodowa zdolno konkurencyjna gospodarki i przedsibiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, SGH, Warszawa 2004, s. 18. 6 Industrial Structure Statistics 1994, OECD, Paris 1996, s. 17-19, (za: M.J. Stankiewicz, Konkurencyjno ..., op. cit., s. 36). 7 I. Szczepaniak, Ocena wybranych poziomów konkurencyjnoci polskiego sektora ywnociowego, [w:] R. Borowiecki, M. Dziura (red.), Globalne i regionalne wyzwania restrukturyzacji przedsibiorstw i gospodarek, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2012, s. 293-310. 8.

(10) prowadzenia bada na tym poziomie jest tak e fakt, e róda przewagi konkurencyjnej sektora czy bran y nie s sum przewag przedsibiorstw, a efektem wzajemnego oddziaywania na siebie podmiotów sektora (bran y) oraz interakcji zachodzcych midzy nimi a otoczeniem. Analiza konkurencyjnoci na poziomie mezo uwzgldnia efekt synergii i pozwala lepiej oceni pozycj konkurencyjn polskiego sektora ywnociowego. Literatura przedmiotu i wska niki przyjte do oceny konkurencyjnoci na poziomie sektorowym wskazuj, e konkurencyjno na poziomie mezo najczciej oceniana jest w aspekcie wyników handlu zagranicznego poszczególnymi produktami lub ich grupami oraz pozycj produktów bran y na rynku wiatowym czy na rynkach regionalnych8. W literaturze czsto mo na znale opinie, e rynek zagraniczny jest trudniejszy dla producentów ni rynek krajowy, a wic rzeczywisty poziom konkurencyjnoci sektora mo na stwierdzi tylko na podstawie wyników osiganych przez producentów na rynku midzynarodowym9. Zintensyfikowanie w ostatnich latach bada dotyczcych midzynarodowej konkurencyjnoci ma równie cisy zwizek z procesami integracyjnymi i globalizacyjnymi na wiecie. Procesy te, wystpujce z ró nym nat eniem w wielu obszarach ycia spoecznego i gospodarczego, wywieraj bowiem znaczcy wpyw na funkcjonowanie i perspektywy rozwoju przedsibiorstw i tworzonych przez nie sektorów. Wedug S. Kowalczyka „Zjawiskiem nierozcznym od globalizacji jest rozwój handlu wiatowego. To synonim i sia napdowa samej globalizacji”10. W tych warunkach budowanie, wzmacnianie i utrzymanie midzynarodowej konkurencyjnoci to szczególne wyzwanie, a jednym z najwa niejszych przejawów ksztatowania si pozycji konkurencyjnej podmiotów stay si wyniki handlu zagranicznego. Stosunkowo czsto za konkurencyjne wobec innych uznaje si tak e sektory, w których funkcjonujce przedsibiorstwa s bardziej efektywne i produktywne ni podmioty innych sektorów. S. Figiel i W. Rembisz pisz wprost, e „o konkurencyjnoci przedsibiorstw decyduje ich efektywno ekonomiczna podlegajca obiektywnej weryfikacji na rynku”11. Takie podejcie do konkuren8. M.in. J. Misala, Midzynarodowa zdolno …, op. cit., s. 14-45; J. Misala, Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki narodowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 63-85; K. Pawlak, W. Poczta, Midzynarodowy handel rolny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 41-77. 9 M. Olczyk, Konkurencyjno . Teoria i praktyka, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.PL, Warszawa 2008, s. 53-54. 10 S. Kowalczyk, Globalizacja, agrobiznes i produkcja ywnoci, [w:] S. Kowalczyk, Bezpieczestwo ywnoci w erze globalizacji, SGH, Warszawa 2009, s. 19-78. 11 S. Figiel, W. Rembisz, Wybrane aspekty teoretyczne mikroekonomicznych uwarunkowa konkurencyjnoci przedsibiorstw, [w:] M. Juchniewicz (red.), Zarz dzanie przedsibior9.

(11) cyjnoci jest zgodne z tez sformuowan przez M.E. Portera, e podstaw konkurencyjnoci jest efektywno wykorzystania czynników produkcji, która zale y zarówno od jakoci i waciwoci produktów, jak i od sprawnoci ich wytwarzania12. Wielu ekonomistów uznaje z kolei produktywno za zasadniczy czynnik konkurencyjnoci, przesdzajcy o zdolnoci do wykorzystania posiadanych zasobów, jednoczenie podkrelajc kluczow rol produktywnoci w strategiach konkurowania przedsibiorstw. M.E. Porter, kadc wrcz znak równoci midzy konkurencyjnoci a produktywnoci, za niezwykle istotne uwa a okrelenie czynników, które je determinuj13. Pozytywny zwizek midzy konkurencyjnoci i produktywnoci wykazuj zarówno badania teoretyczne, jak i obserwacje empiryczne. Uwzgldniajc powy sze, w prowadzonych w IERiG-PIB od 2005 roku badaniach konkurencyjnoci polskiego sektora ywnociowego14 podkrela si, e producenci ywnoci w Polsce powinni by konkurencyjni w porównaniu do przedsibiorstw funkcjonujcych na Wspólnym Rynku Europejskim (WRE), jak i na rynkach trzecich, a tak e konkurencyjni wobec zagranicznych firm obecnych na rynku krajowym. Takie podejcie jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, e konkurencyjno sektora to zdolno do sprostania konkurencji midzynarodowej, a wic realizowania znaczcego eksportu, ale tak e zdolno do utrzymania wysokiego poziomu i tempa rozwoju rynku wewntrznego. Skutkuje to przyjciem na u ytek niniejszych bada definicji konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci, jako zdolnoci do lokowania si krajowych producentów ywnoci na rynkach zagranicznych – zarówno na rynku unijnym, jak i na rynkach trzecich – oraz zdolnoci rozwijania eksportu. W ocenie midzynarodowej konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci wykorzystywane s dwa rodzaje miar, tj. miary wynikowe i miary czynnikowe. Miary wynikowe pozwalaj na ocen ksztatowania si ró nych cech handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi w przeszoci, a zatem wiadcz o pozycji konkurencyjnej. Ocena pozycji konkurencyjnej ma charakter ex post. Podstawowymi miarami wynikowymi su cymi do oceny midzyna-. stwem w warunkach konkurencji, Cz I, Wyd. Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, Olsztyn 2006, s. 15. 12 M.E. Porter, Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 198. 13 Ibidem, s. 191. 14 M.in. I. Szczepaniak (red.), Ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci po akcesji do Unii Europejskiej (synteza), seria „Program Wieloletni 2005-2009”, Raport nr 150, IERiG-PIB, Warszawa 2009; I. Szczepaniak (red.), Monitoring i ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci (1), seria „Program Wieloletni 2011-2014”, Raport nr 25, IERiG-PIB, Warszawa 2011. 10.

(12) rodowej konkurencyjnoci w ujciu mezo (tak e mikro) s ró nego rodzaju wska niki oparte na wynikach handlu zagranicznego (m.in. relacje importowo-eksportowe, saldo obrotów bie cych) oraz dodatkowo na wynikach produkcyjnych (m.in. poziom penetracji importowej rynku wewntrznego, poziom specjalizacji eksportowej, wska nik orientacji eksportowej), a tak e wska niki kosztowo-cenowe. Istnieje równie caa rzesza mierników syntetycznych, konstruowanych w zale noci od potrzeb w oparciu o ró norodne metody15. Miary czynnikowe umo liwiaj wnioskowanie o przyczynach osignicia przez producentów ywnoci okrelonej pozycji konkurencyjnej oraz mo liwociach dalszego ich konkurowania na rynkach zagranicznych, innymi sowy wiadcz o zdolnoci konkurencyjnej. Ocena zdolnoci konkurencyjnej opiera si na wska nikach ex ante. Miary czynnikowe obejmuj ilociowe i jakociowe wska niki su ce do oceny poszczególnych czynników konkurencyjnoci. Skupiaj si one zatem na analizie róde konkurencyjnoci (determinant przyszej pozycji konkurencyjnej), a w efekcie na ocenie zdolnoci do sprostania konkurencyjnoci midzynarodowej. Istnieje bardzo wiele klasyfikacji miar czynnikowych, ale najogólniej mo na je podzieli na cztery grupy: miary stopnia wykorzystania zasobów ludzkich i jakoci kapitau ludzkiego (równie pozostaych skadników kapitau intelektualnego), miary zasobów kapitaowych ( róda finansowania kapitau, inwestycji), miary postpu technologicznego i organizacyjnego (efektywno wykorzystania kapitau i zasobów ludzkich, poziom innowacyjnoci, nakady na badania i rozwój) oraz miary dotyczce regulacji i instytucji, czyli uwarunkowa wynikajcych z funkcjonowania w otoczeniu makroekonomicznym16. Oprócz wymienionych grup, istniej czynniki, które trudno zakwalifikowa do której z nich. W niniejszej ocenie konkurencyjnoci zastosowano zarówno miary wynikowe, jak i czynnikowe, uznajc je za równie wa ne. Biorc pod uwag obecny potencja gospodarczy i osignit pozycj konkurencyjn oraz czynniki decydujce o potencjale wzrostu gospodarczego, zwizane ze zdolnoci konkurencyjn, jak równie wzajemne pomidzy nimi interakcje, mo na bowiem znacznie peniej wnioskowa o poziomie konkurencyjnoci.. 15. J. Misala, Midzynarodowa konkurencyjno …, op. cit. M.J. Rado, Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, [w:] W. Biekowski i inni, Czynniki i miary midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarek w kontekcie globalizacji – wstpne wyniki bada, „Prace i Materiay”, nr 284, Instytut Gospodarki

(13) wiatowej, SGH, Warszawa 2008.. 16. 11.

(14) *** Z uwagi na przewiadczenie, e w warunkach globalizacji gospodarka konkurencyjna musi odznacza si nie tylko konkurencyjnoci rynku wewntrznego, ale przede wszystkim powinna posiada konkurencyjno midzynarodow, jednym z najwa niejszych przejawów ksztatowania si pozycji konkurencyjnej polskich producentów ywnoci stay si wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi, którym to zagadnieniom powicono drugi, trzeci i czwarty rozdzia niniejszego raportu. Rozdzia drugi (dr Iwona Szczepaniak) w sposób syntetyczny przedstawia wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi w kolejnych latach po integracji Polski z Uni Europejsk. Przedmiotem oceny s ogólne tendencje oraz struktura geograficzna i towarowa handlu rolno-spo ywczego, jak równie rola tej wymiany w polskim handlu zagranicznym ogóem oraz udzia Polski w unijnym handlu rolno-spo ywczym. Dane, które wykorzystano w ocenie tych wyników pochodz gównie z Centrum Informatycznego Handlu Zagranicznego (CIHZ) i Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC)17 oraz z EUROSTAT. Dane te dotycz na ogó lat 2003-2011, a w niektórych przypadkach równie I pórocza 2012 roku. W rozdziale trzecim (dr Iwona Szczepaniak) zaprezentowano analiz wska nikowej konkurencyjnoci polskiego przemysu spo ywczego (zarówno caego przemysu, jak i poszczególnych jego dziaów) po wejciu Polski do UE, któr przeprowadzono w oparciu o dwa wska niki, tj.: (1) wska nik pokrycia importu eksportem (TC), czyli relacja wartoci eksportu do wartoci importu, oraz (2) wska nik orientacji eksportowej (OE), czyli udzia wartoci eksportu (równie eksportu netto) w wartoci produkcji sprzedanej. Analiza ta dotyczy obrotów handlu zagranicznego ogóem oraz samej wymiany handlowej z UE i zostaa przeprowadzona dla lat 2004-2011 oraz dodatkowo dla I pórocza 2012 roku. ródem danych byy informacje Gównego Urzdu Statystycznego (GUS) oraz CIHZ i CAAC. Systematyczna ocena ww. relacji jest jednym z wa niejszych elementów oceny konkurencyjnoci polskiego sektora spo ywczego po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej. W rozdziale czwartym, autorstwa mgr. ukasza Ambroziaka (Instytut Bada Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie) i dr Iwony Szczepaniak, omówiono zmiany konkurencyjnoci polskiego handlu rolno-spo ywczego, wyko17. Dane z CIHZ i CAAC s czciowo publikowane w: Handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi. Stan i perspektywy, nr 19-36, „Analizy Rynkowe” z lat 2004-2012, IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa. 12.

(15) rzystujc nastpujce wska niki konkurencyjnoci: (1) wska nik ujawnionych przewag komparatywnych w eksporcie B. Balassy (RCA) i (2) wska nik Lafaya (LFI) oraz dodatkowo (3) wska nik intensywnoci handlu wewntrzgaziowego H. Grubela i P. Lloyda (GL). Analiz t przeprowadzono zarówno na poziomie handlu zagranicznego ogóem, jak i dla samej wymiany handlowej z Uni Europejsk. Obejmuje ona lata 2003-2011 i opiera si na danych handlowych z bazy WITS – World Integrated Trade Solution. Zaprezentowana w rozdziale pitym jakociowo-cenowa analiza strategii konkurowania na rynku midzynarodowym (przeprowadzona wg metody K. Aigingera), wykorzystujca tzw. wska nik „waga-cena”, stanowi nowy wtek badawczy w realizowanym zadaniu. Autorzy rozdziau, mgr ukasz Ambroziak i dr Iwona Szczepaniak, podjli prób odpowiedzi na pytanie, na czym opieraa si dotychczas midzynarodowa konkurencyjno polskiego sektora rolno-spo ywczego. Czy podstawowymi narzdziami konkurowania byy ni sze koszty produkcji (strategia kosztowa), które umo liwiay oferowanie ni szych cen produktów, czy te podmioty stosoway raczej pozacenowe instrumenty konkurowania, w tym szeroko rozumian jako produktów (strategia wyró niania). Innymi sowy, czy Polska wykorzystywaa gównie przewag w kosztach wytwarzania i eksportowaa towary ni szej jakoci, lecz atrakcyjne cenowo, czy te ze wzgldu na silny stopie powiza handlowych z krajami UE próbowaa konkurowa w segmentach wysokiej jakoci, uznajc je za bardziej obiecujce? Kontynuujc analiz czynników konkurencyjnoci, w dwóch kolejnych rozdziaach przeprowadzono analiz stanu przewag cenowych polskich producentów ywnoci nad producentami z innych krajów czonkowskich Unii Europejskiej. W rozdziale szóstym mgr Agnieszka Judziska przedstawia, w oparciu o dane Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (opracowywane w ramach Zintegrowanego Systemu Rolniczej Informacji Rynkowej), przewagi cenowe na rynku podstawowych produktów rolnictwa, po raz pierwszy wzbogacajc je o analiz relacji cenowych wzgldem rynku wiatowego. W rozdziale siódmym mgr Jadwiga Dro d ukazaa nasze przewagi cenowe na rynku niemieckim w zakresie wybranych produktów przetwórstwa spo ywczego. Materia do tych porówna pochodzi ze róde statystyki polskiej i niemieckiej. Kolejn cz raportu stanowi analiza wpywu efektywnoci i produktywnoci na pozycj konkurencyjn polskiego przemysu spo ywczego, dokonana przez dr hab. Magorzat Juchniewicz, prof. Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie (UWM) oraz prof. dr. hab. Romana Urbana. Autorzy w przeprowadzonej analizie pozytywnie zweryfikowali tez mówic, e rosnca efektywno przetwórstwa rolno-spo ywczego oznacza nie tylko wzrost jego 13.

(16) potencjau konkurencyjnego, ale tak e popraw zdolnoci konkurowania i pozycji konkurencyjnej. Wskazano ponadto, e niski udzia produktywnoci cakowitej we wzrocie produkcji wiadczy o tym, e mo liwa jest poprawa potencjau konkurencyjnego podmiotów przemysu spo ywczego przez zastosowanie innowacyjnych rozwiza z zakresu zarzdzania i organizacji przedsibiorstw. W analizie tej wykorzystano dane GUS. Unia Europejska, uznajc subwencje eksportowe za zakócajce handel i konkurencyjno midzynarodow, stopniowo odchodzi od subsydiowania eksportu produktów rolno-spo ywczych. Na znaczeniu zyskuj natomiast porednie formy wsparcia eksportu, a wród nich dziaania promocyjno-informacyjne. Obu tym instrumentom Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) powicono rozdzia dziewity, autorstwa mgr Mirosawy Tereszczuk. W rozdziale tym podjto równie prób oceny wpywu tych instrumentów na konkurencyjno polskiego sektora ywnociowego. ródem informacji byy dane Agencji Rynku Rolnego (ARR).. 14.

(17) 2. Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi. 2.1. Obroty oraz saldo wymiany handlowej produktami rolno-spoywczymi – tendencje ogólne i dynamika Handel zagraniczny jest jednym z najwa niejszych czynników ksztatujcych stosunki midzynarodowe i determinujcych rozwój gospodarczy pastw. Warto wiatowych obrotów handlowych wzrasta znacznie szybciej ni wiatowy produkt krajowy brutto. W konsekwencji systematycznie zwiksza si udzia handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego. Historia gospodarcza dostarcza wiele przykadów dynamicznego rozwoju pastw oraz sektorów gospodarki, który by efektem intensywnej wymiany handlowej z zagranic18. Okres czonkostwa Polski w Unii Europejskiej zaznaczy si systematycznym wzrostem i popraw wyników handlu produktami rolno-spo ywczymi (tab. 2.1, wykres 2.1). Pozytywne zmiany widoczne byy ju w 2003 roku, kiedy to m.in. na skutek realizacji porozumie rolnych z lat 2000 i 200219, procesów dostosowywania si polskich przedsibiorstw przemysu spo ywczego do wymogów jednolitego rynku europejskiego (JRE), w tym przeprowadzania inwestycji umo liwiajcych firmom spenienie standardów unijnych, oraz poznawania przez nie regu i procedur obowizujcych w UE, Polska po raz pierwszy staa si eksporterem netto produktów rolno-spo ywczych, uzyskujc dodatnie saldo obrotów w wysokoci 454 mln euro i odnotowujc dwucyfrowe tempo wzrostu eksportu i importu. W roku akcesji obroty polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi byy o blisko 30% wiksze ni w 2003 roku, do czego, oprócz ww. czynników, przyczynio si wczenie Polski do JRE (a wic zniesienie ostatnich, najdu ej utrzymywanych barier w handlu rolno-spo ywczym)20 oraz objcie jej Wspóln Polityk Roln i handlow. Dynamiczny rozwój handlu rolno-spo ywczego w kolejnych latach nastpowa m.in. dziki pozyskaniu znacznych rodków z funduszy unijnych, napywowi bezporednich inwestycji zagranicznych oraz wejciu zagranicznych 18. P. Szajner, Polski handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi, „Biuletyn Informacyjny”, nr 4, ARR, Warszawa 2012, s. 1-14. 19 E. Kaliszuk, Konsekwencje systemowe akcesji Polski do Unii Europejskiej dla obrotów handlowych, [w:] E. Kaliszuk, K. Marczewski (red.), Wp yw cz onkostwa w Unii Europejskiej na stosunki gospodarcze Polski z zagranic , IBRKK, Warszawa 2009, s. 11-62. 20 E. Kaliszuk, A. Wadyniak, Analiza zmian warunków wymiany z zagranic , [w:] Polska w Unii Europejskiej. Dowiadczenia pierwszego roku cz onkostwa, UKIE, Warszawa 2005, s. 218. 15.

(18) inwestorów strategicznych do wielu polskich przedsibiorstw. Du o naszych przedsibiorstw stao si czciami firm zagranicznych, zostajc tym samym automatycznie wczone w procesy globalizacji i specjalizacji midzynarodowej. Nie bez znaczenia bya tak e aktywno midzynarodowych sieci handlowych, które dokonujc zakupów polskich artykuów spo ywczych na potrzeby caych sieci, na swój sposób promoway polsk ywno . Tak e same przedsibiorstwa realizoway wiele dziaa su cych uzyskaniu trwaych przewag konkurencyjnych i umocnieniu ich pozycji na rynkach zagranicznych (poprawa jakoci i bezpieczestwa ywnoci, wdra anie innowacji, dziaania informacyjno-promocyjne, rozwój kapitau intelektualnego). Tabela 2.1. Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi (w mln euro). Saldo. Import. Eksport. Strumie handlu. Kierunek Ogóem UE-25/27a UE-15 UE-10/12a Pozostae kraje Ogóem UE-25/27a UE-15 UE-10/12a Pozostae kraje Ogóem UE-25/27a UE-15 UE-10/12a Pozostae kraje. 2003. 2005. 2007. 2009. 2010. 2011. 4 010,4 2 616,7 2 041,6 575,1 1 393,7 3 556,9 2 175,9 1 848,5 327,4 1 381,0 453,5 440,8 193,1 247,7 12,7. 7 028,0 5 190,8 4 063,0 1 127,8 1 837,2 5 373,5 3 388,2 2 938,0 450,2 1 985,3 1 654,5 1 802,6 1 125,0 677,6 -148,1. 9 942,5 11 277,6 13 507,2 15 223,5 8 001,4 9 066,9 10 705,8 11 906,6 5 941,2 6 698,8 7 992,7 8 789,0 2 060,2 2 368,1 2 713,1 3 117,6 1 941,1 2 210,7 2 801,4 3 316,9 7 972,3 9 111,0 10 921,1 12 628,2 5 347,4 6 320,4 7 481,9 8 813,3 4 484,6 5 448,9 6 421,4 7 511,4 862,8 871,5 1 060,5 1 301,9 2 624,9 2 790,7 3 439,2 3 814,9 1 970,2 2 166,6 2 586,1 2 595,3 2 654,0 2 746,6 3 223,9 3 093,3 1 456,6 1 249,9 1 571,3 1 277,6 1 197,4 1 496,7 1 652,6 1 815,7 -683,8 -580,0 -637,8 -498,0. I-VI 2012b 7 847,9 5 901,6 4 346,0 1 555,6 1 946,3 6 354,6 4 391,3 3 676,4 714,9 1 963,3 1 493,3 1 510,3 669,6 840,7 -17,0. a. do 2006 roku dane dla UE-25, od 2007 roku dla UE-27 (odpowiednio dla UE-10 i UE-12); dane wstpne

(19) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksu 2.1.. b. Obroty handlowe Polski produktami rolno-spo ywczymi, dziki utrzymujcemu si wzrostowi wartoci zarówno eksportu, jak i importu, zwikszay si przez wikszo analizowanego okresu. Wyjtek stanowi jedynie rok 2009, gdy obroty zmalay o przeszo 5% w porównaniu z rokiem poprzednim, gównie na skutek zmniejszonego popytu ze strony gównych odbiorców (eksport spad o ponad 1%), ale tak e zmniejszenia importu do Polski (o blisko 10%). Zmiany. 16.

(20) te wynikay ze spowolnienia gospodarczego, wywoanego przez wiatowy kryzys finansowy. We wszystkich latach w strukturze obrotów dominowa eksport. W 2011 roku warto obrotów handlowych Polski produktami rolno-spo ywczymi wyniosa prawie 28 mld euro. Bya wic prawie czterokrotnie wy sza ni w roku poprzedzajcym akcesj, blisko trzykrotnie wiksza ni w roku akcesji i o 14% wy sza ni w 2010 roku. Eksport osign warto ponad 15,2 mld euro i by o przeszo 11,2 mld euro wy szy ni na pocztku analizowanego okresu. Import po akcesji rós nieco wolniej. W 2011 roku jego warto przekroczya 12,6 mld euro i bya o ponad 9 mld euro wy sza ni w 2003 roku. Tak wic mimo trudnej sytuacji gospodarczej na wiecie, wzrost obrotów handlowych by kontynuowany. Od momentu przystpienia Polski do UE dodatnie saldo wymiany handlowej produktami rolno-spo ywczymi systematycznie wzrastao. Wyjtek stanowi rok 2008, gdy nadwy ka ta wyra nie zmniejszya si (o ponad 32% w stosunku do roku poprzedniego) na skutek znacznie wikszego wzrostu importu ni eksportu. W 2011 roku warto salda obrotów wyniosa prawie 2,6 mld euro, czyli bya tylko nieznacznie wy sza ni w roku 2010, ale jednoczenie wy sza o ponad 2,1 mld euro w porównaniu z okresem przedakcesyjnym. Stabilizacj salda handlu zagranicznego mo na w innym ujciu traktowa jako negatywny objaw wpywu wiatowego kryzysu gospodarczego na rynek wewntrzny. Podobnie mo na traktowa spowolnienie dynamiki polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi, które nastpio w I póroczu 2012 roku, i którego róde równie upatruje si w pogbiajcej si recesji gospodarczej w Unii Europejskiej21. W I póroczu 2012 roku, w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego, eksport ywnoci wzrós o 10,7% (do 7,8 mld euro), a import tylko o 2,4% (do 6,4 mld euro). Wy sza dynamika eksportu ni importu spowodowaa znaczny wzrost salda wymiany handlowej – do 1,5 mld euro, wobec 0,9 mld euro przed rokiem. Poprawa salda bya przede wszystkim wynikiem spowolnienia dynamiki importu, ale to tak e mo e wskazywa na pogorszenie si koniunktury w sektorze rolno-spo ywczym. Zmiany strumieni handlu produktami rolno-spo ywczymi w okresie czonkostwa Polski w UE spowodoway du e wahania wska nika pokrycia importu tych produktów ich eksportem (TC – Trade Coverage). We wszystkich latach poziom tego wska nika by jednak wy szy od jednego (wykres 2.1), co pozwala 21. Handel zagraniczny i midzynarodowa konkurencyjno polskiego sektora rolno-spoywczego, [w:] A. Kowalski (red.), Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnociowej w 2011 roku, IERiG-PIB, Warszawa 2012. 17.

(21) sdzi , e w caym analizowanym okresie Polska posiadaa przewagi komparatywne w handlu zagranicznym produktami rolno-spo ywczymi (zarówno w handlu z krajami UE, jak i w handlu ogóem)22. Wykres 2.1. Wska nik pokrycia importu produktów rolno-spo ywczych eksportem tych produktów (TC) 1,7 1,53. 1,6. 1,62. 1,5. 1,43. 1,31. 1,35. 1,34. 1,23 1,31. 1,2. 1,32 1,25. 1,1 1,0. 1,43. 1,37. 1,4 1,3. 1,50. 1,19 1,13. 1,24. 1,24. 1,21. 1,23. 2009. 2010. 2011. I-VI 2012a. 1,13. 0,9 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. TC w handlu Polski z UE. TC w handlu Polski ogóem. a. dane wstpne

(22) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksu 2.1.. Najwy szy poziom wska nika TC w handlu rolno-spo ywczym ogóem wystpi w latach 2005-2006, kiedy to warto eksportu przekraczaa warto importu o ponad 30%. Na najni szym poziomie wska nik ten uksztatowa si natomiast w 2008 roku (1,13). Poczwszy od 2009 roku mamy do czynienia ze stabilizacj wska nika TC na poziomie nieco wy szym od 1,2, co oznacza, e warto eksportu przekracza warto importu o ponad 20% (w 2011 roku o 21%). Wska nik pokrycia importu produktów rolno-spo ywczych z krajów UE eksportem tych produktów do Unii by wy szy ni w handlu rolno-spo ywczym ogóem i w pocztkowym okresie po akcesji szybciej wzrasta – a do 1,62 w 2006 roku. W kolejnych okresach nastpowa zamiennie spadek tego wska nika (2007-2008), jego wzrost (2009-2010) i ponowny spadek w 2011 roku. W tym ostatnim okresie relacja wartoci eksportu rolno-spo ywczego do UE do importu z Unii wyniosa 1,35. Na podobn wysoko wska nika TC wskazuj wstpne dane za I pórocze 2012 roku (1,34). 22. W rozdziale 3, przy okazji analizy wska nika pokrycia importu produktów przemysu spo ywczego ich eksportem, szczegóowo omówiono ten wska nik i jego interpretacj. Z kolei analiza przewag komparatywnych w polskim handlu produktami rolno-spo ywczymi, przy u yciu innych wska ników, kontynuowana jest w rozdziale 4. 18.

(23)

(24) rednioroczn dynamik handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi oszacowano wykorzystujc koncepcj procentu skadanego23. Wedug tej metody eksport w latach 2003-2011 wzrasta rednio o 18,1% rocznie, a import o 17,2% rocznie. Wy sza dynamika wzrostu eksportu ni importu skutkowaa popraw dodatniego salda obrotów handlowych, które w tym okresie wzrastao rednio o 24,4% rocznie (tab. 2.2). W ujciu bezwzgldnym rednioroczne przyrosty obrotów handlowych produktami rolno-spo ywczymi obliczono wykorzystujc analiz prostej regresji liniowej. Wspóczynnik kierunkowy w równaniu liniowej funkcji trendu jest interpretowany jako rednioroczny przyrost wartoci obrotów handlowych24. W takim ujciu eksport w latach 2003-2011 wzrasta przecitnie o 1,35 mld euro rocznie, a import o 1,12 mld euro. W efekcie nadwy ka eksportu nad importem zwikszaa si redniorocznie o 0,23 mld euro (wykres 2.2, tab. 2.2). Tabela 2.2. Dynamika handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi. Saldo. Import. Eksport. Strumie handlu. Kierunek Ogóem UE-25/27a UE-15 UE-10/12a Pozostae kraje Ogóem UE-25/27a UE-15 UE-10/12a Pozostae kraje Ogóem UE-25/27a UE-15 UE-10/12a Pozostae kraje. 2011 2003 = 100 2007 = 100 379,6 153,1 455,0 148,8 430,5 147,9 542,1 151,3 238,0 170,9 355,0 158,4 405,0 164,8 406,4 167,5 397,6 150,9 276,2 145,3 572,3 131,7 701,7 116,6 661,6 87,7 733,0 151,6 -273,2c, d 72,8.

(25) rednie roczne tempo zmian w latach 2003-2011 2010 = 100 w mld euro w procentach 112,7 1,35 18,1 111,2 1,14 20,9 110,0 0,82 20,0 114,9 0,32 23,5 118,4 0,21 11,4 115,6 1,12 17,2 117,8 0,83 19,1 117,0 0,71 19,2 122,8 0,12 18,8 110,9 0,29 13,5 100,4 0,23 24,4 95,9 0,31 27,6 81,3 0,11 26,6 109,9 0,20 28,3 78,1 -0,08 -15,4c, d. a. do 2006 roku dane dla UE-25, od 2007 roku dla UE-27 (odpowiednio dla UE-10 i UE-12); dane wstpne; c dynamika liczona w stosunku do 2004 roku; d saldo handlu rolno-spo ywczego Polski z krajami spoza UE od 2004 roku jest ujemne, w zwizku z tym wska niki jego dynamiki nale y rozumie nastpujco: w latach 2004-2011 ujemne saldo wymiany pogbio si ponad 2,7-krotnie, a rednie roczne tempo spadku tego salda wynosio w tym okresie 15,4%

(26) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksu 2.1. b. 23. B. Luderer, V. Nollau, K. Vetters, Mathematical Formulas for Economists, Springer, Chemnitz, Dresden 2009, s. 34. 24 Handel zagraniczny i midzynarodowa konkurencyjno …, op. cit. 19.

(27) Wyznaczone funkcje trendu zarówno wartoci eksportu, jak i importu rolno-spo ywczego charakteryzoway si w okresie czonkostwa Polski w UE bardzo podobnym przebiegiem oraz wysokim stopniem dopasowania do danych empirycznych (wykres 2.2). Wyniki analizy regresji byy statystycznie istotne, co potwierdziy bardzo wysokie wartoci wspóczynników determinacji R2 (odpowiednio 0,9852 i 0,9664), które wskazuj równie na siln autokorelacj wyrazów w szeregu czasowym. Analiza wartoci salda obrotów produktami rolno-spo ywczymi, przeprowadzona dla lat 2003-2011, tak e wykazaa wyra ny jego trend wzrostowy. Zaznaczon lini trendu cechowa jednak nieco ni szy wspóczynnik determinacji R2 (0,7457). Wykres 2.2. Polski handel produktami rolno-spo ywczymi (w mld euro; linie trendu) 16,0 eksport 12,0. import. y = 1,3517x + 2,8108 R² = 0,9852. saldo y = 1,1167x + 2,2442 R² = 0,9664. 8,0. y = 0,235x + 0,5666 R² = 0,7457. 4,0. Linia trendu eksportu Linia trendu importu Linia trendu salda. 0,0 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

(28) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksu 2.1.. W caym okresie czonkostwa Polski we Wspólnocie eksport produktów rolno-spo ywczych zwikszy si blisko czterokrotnie, import trzyipókrotnie, a saldo handlu zagranicznego tymi produktami prawie szeciokrotnie.. 2.2. Struktura geograficzna handlu produktami rolno-spoywczymi Powizania handlowe polskiego sektora rolno-spo ywczego z zagranic s asymetryczne, tj. dominujcymi partnerami w tej wymianie pozostaj kraje czonkowskie UE (aneks 2.2). Jest to konsekwencj penej integracji z Uni Europejsk i wprowadzenia Wspólnej Polityki Rolnej i handlowej. Gospodarcza integracja regionalna jest zarówno etapem wczania si w procesy globalizacyjne, 20.

(29) jak i form wzmocnienia wewntrznych si, tak aby mo na byo sprosta globalnej konkurencji i ochroni si przed negatywnymi skutkami globalnych przemian. Europejska integracja gospodarcza zakada swobodny przepyw towarów, usug, kapitau oraz osób na obszarze Wspólnoty. Krajowi producenci ywnoci, którzy speniaj okrelone standardy sanitarne, weterynaryjne, fitosanitarne oraz dobrostanu zwierzt i ochrony rodowiska, uzyskali nieograniczony dostp do ogromnego rynku zbytu, liczcego ok. 500 mln konsumentów, którzy w wikszoci s lepiej sytuowani i charakteryzuj si wy sz si nabywcz. W 2011 roku udzia krajów UE-27 w polskim eksporcie rolno-spo ywczym wyniós 78,2%, w tym krajów „Pitnastki” 57,7% (tab. 2.3). Dodatnie saldo wymiany z krajami Unii wynioso prawie 3,1 mld euro. Tak wysoki udzia Unii Europejskiej w strukturze geograficznej wywozu oraz tak wysoka warto salda obrotów z krajami Wspólnoty s kolejnym argumentem potwierdzajcym tez, e polski sektor ywnociowy jest konkurencyjny i odniós sukces na JRE. Tabela 2.3. Struktura obrotów handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi (w procentach) Kierunek Unia Europejska EFTA Kraje rozwinite gospodarczo Kraje bakaskie Kraje WNP Kraje rozwijajce si Ogóem. 2004 80,5 0,9 3,5 0,9 8,8 5,3 100,0. Eksport 2009 2010 80,4 80,4 0,9 0,9 3,3 3,3 1,2 1,2 9,0 9,0 5,2 5,2 100,0 100,0. 2011 78,2 0,8 2,9 1,1 10,0 7,0 100,0. 2004 62,3 4,0 3,8 1,4 2,1 26,3 100,0. Import 2009 2010 69,5 69,4 4,3 4,3 2,8 2,8 0,3 0,3 2,6 2,6 20,5 20,5 100,0 100,0. 2011 69,8 4,2 2,5 3,9 0,3 19,3 100,0.

(30) ród o: opracowanie w asne na podstawie: Handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi. Stan i perspektywy, nr 21-36, „Analizy rynkowe” z lat 2005-2012, IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa.. Liczcym si rynkiem zbytu polskiej ywnoci s tak e kraje WNP, których udzia w polskim eksporcie rolno-spo ywczym w 2011 roku wyniós 10%. Udzia krajów WNP w poszczególnych latach podlega du ym wahaniom, czego gównym powodem bya polityka handlowa Rosji, odgrywajcej wiodc rol gospodarcz w tej grupie pastw. Rosja stosunkowo czsto wprowadzaa ró ne ograniczenia w dostpie do swojego rynku, co negatywnie wpywao na wyniki w eksporcie oraz sytuacj rynkow i ekonomiczn niektórych bran (np. misnej, owocowo-warzywnej). Wydaje si jednak, e w najbli szych latach Rosja bdzie bardziej przewidywalnym partnerem handlowym, gdy od 2012 roku jest czonkiem

(31) wiatowej Organizacji Handlu (WTO) i jest zobowizana przestrze-. 21.

(32) ga w handlu zagranicznym regu okrelonych przez t organizacj. Nie oznacza to jednak dla Polski wielkich szans na tym rynku, gdy rynek rosyjski jest coraz bardziej wymagajcy i charakteryzuje si coraz silniejsz konkurencj. W rosyjskim rolnictwie i przemyle spo ywczym nastpuj bowiem dynamiczne zmiany strukturalne, które s efektem napywu du ych inwestycji ze strony zarówno rosyjskiego kapitau, jak i korporacji transnarodowych. Z pozostaych krajów znaczc pozycj w eksporcie ywnoci zajmuj jeszcze pastwa rozwijajce si gospodarczo (7%). Kraje rozwinite gospodarczo maj natomiast stosunkowo niewielki udzia w eksporcie, co wynika przede wszystkim z ich protekcjonistycznej polityki handlowej, na któr skadaj si wysokie stawki celne i wymagania jakociowe. Struktura geograficzna polskiego importu rolno-spo ywczego tak e charakteryzuje si dominujcym udziaem UE-27 (w 2011 roku 69,8%), w tym pastw UE-15 (59,5%). Du e iloci produktów rolno-spo ywczych Polska sprowadza ponadto z krajów rozwijajcych si gospodarczo (19,3%). S to przede wszystkim produkty rolne pochodzce z innych stref klimatycznych (owoce poudniowe, kawa i herbata, tyto, przyprawy oraz ryby), zwikszajce ró norodno krajowej poda y ywnoci i potencja przetwórczy polskiego przemysu spo ywczego. Pozostae kierunki geograficzne maj relatywnie mae znaczenie w imporcie ywnoci do Polski. W latach 2004-2011 w polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spo ywczymi z UE-27 nastpowaa systematyczna poprawa salda. W latach 2010 i 2011 dodatnie saldo wymiany tymi produktami z krajami Wspólnoty osigno rekordowe wartoci, odpowiednio 3,2 i 3,1 mld euro, co wyra nie oznacza, e polscy producenci ywnoci s konkurencyjni na rynku unijnym (wykres 2.3). O ile do 2007 roku saldo to byo przede wszystkim generowane przez wymian z krajami UE-15, o tyle od 2008 roku jego ródem jest gównie handel z nowymi pastwami czonkowskimi. Czonkostwo w Unii Europejskiej nadao nowy, bardzo silny impuls wymianie handlowej polskimi produktami rolno-spo ywczymi z krajami UE-12. Odmienna sytuacja wystpuje w obrotach handlowych z krajami spoza UE. W latach 2004-2008 ujemne saldo obrotów handlowych ywnoci z tymi krajami systematycznie si pogbiao – a do 0,9 mld euro. W kolejnych trzech latach ujemny bilans handlowy nieznacznie si zmniejszy i ustabilizowa na poziomie ok. 0,5-0,6 mld euro. Ujemne saldo w handlu zagranicznym z krajami trzecimi byo wynikiem du ego deficytu w wymianie z pastwami rozwijajcymi si gospodarczo (1,4 mld euro) oraz krajami EFTA (0,4 mld euro). Sytuacj czciowo poprawiaa przewaga eksportu nad importem w wymianie z pastwami WNP (ok. 1 mld euro) 22.

(33) oraz krajami bakaskimi i innymi pastwami rozwinitymi gospodarczo (po ok. 125 mln euro)25. Dodatnie saldo w handlu zagranicznym z krajami czonkowskimi Unii Europejskiej z nadwy k pokrywa jednak deficyt w wymianie handlowej z krajami spoza UE i w efekcie krajowy sektor rolno-spo ywczy uzyskuje dodatni bilans handlowy. Wykres 2.3. Saldo obrotów handlowych produktami rolno-spo ywczymi Polski (w mln euro) 3 500 3 000 Spoza UE-27. 2 500 2 000. UE-12. 1 500 1 000. UE-15. 500 0. Ogóem. -500 -1 000 -1 500 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

(34) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksu 2.1.. Ograniczenie zainteresowania producentów do rynku europejskiego oraz mniejsza aktywno i ekspansja handlowa na pozostaych rynkach zagranicznych mo e okaza si w przyszoci zagro eniem dla polskiego sektora ywnociowego. Silne powizanie z jednym rynkiem zbytu bywa bowiem ryzykown strategi eksportow. Rynek Wspólnoty jest niewtpliwie bardzo rozwinity, wzgldnie stabilny i przewidywalny, ale mo liwoci lokowania na nim polskich produktów rolno-spo ywczych s ograniczone. Stay wzrost produkcji ywnoci w Polsce ju teraz wymaga energicznych dziaa, ukierunkowanych na poszukiwanie nowych rynków zbytu. Strategia dywersyfikacji rynków i ekspansji eksportowej wydaje si rozsdnym rozwizaniem tak e z uwagi na du e wahania koniunktury na rynkach zewntrznych. Dywersyfikacja rynków zbytu wi e si jednak z wieloma. 25. Handel zagraniczny produktami…, op. cit. 23.

(35) problemami, zwizanymi m.in. z dystrybucj, transportem, logistyk, jak równie dostosowaniem do odmiennych gustów i wymaga konsumentów26.. 2.3. Struktura towarowa handlu produktami rolno-spoywczymi W polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spo ywczymi dominuj produkty przemysu spo ywczego. Wedug szacunków IERiG-PIB udzia produktów przemysu spo ywczego w cakowitym eksporcie rolno-spo ywczym wynosi okoo 80-85% i jest znacznie wikszy ni przecitnie w UE-27. Relatywnie mniejszy jest natomiast udzia produktów przemysu spo ywczego w imporcie rolno-spo ywczym, który wynosi ok. 70% (wykres 2.4). Saldo w handlu produktami przemysu spo ywczego poczwszy od 1997 roku jest dodatnie, a od 2004 roku szybko wzrasta, podczas gdy deficyt w handlu zagranicznym artykuami rolnymi od zawsze by i jest bardzo gboki. Wykres 2.4. Udzia produktów przemysu spo ywczego w handlu produktami rolno-spo ywczymi (w procentach) 90 85 80. eksport. 85. 84 81. 82. 82. 80. 80. 80. 70. 70. 2009. 2010. 75 70. 72 68. 69. 68. 67. import. 68. 65 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2011.

(36) ród o: obliczenia M. Bu kowskiej na podstawie danych EUROSTAT.. Uksztatowana struktura towarowa handlu produktami rolno-spo ywczymi jest korzystna dla polskiej gospodarki i potwierdza tez o proeksportowym charakterze rozwoju krajowego przemysu spo ywczego. Eksportujc produkty przetworzone producenci czerpi znacznie wiksze korzyci z wartoci dodanej ni eksportujc tylko surowce, niezbdne do ich wytworzenia. Przemysowe przetwórstwo ywnoci z przeznaczeniem na eksport umo liwia ponadto lepsze wykorzystanie zasobów, a tym samym pozwala czerpa korzyci skali. Eksport 26. I. Szczepaniak, Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi, [w:] I. Szczepaniak (red.), Monitoring i ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci (1), seria „Program Wieloletni 2011-2014”, Raport nr 25, IERiG-PIB, Warszawa 2011, s. 13-31. 24.

(37) produktów przetworzonych sprzyja tak e promocji polskiego sektora ywnociowego na rynkach zewntrznych. Z kolei import surowców, a nastpnie ich przetwórstwo w kraju, jest bardziej korzystny ni import wyrobów gotowych, gdy sprzyja poprawie salda handlu zagranicznego, a tak e umo liwia wytwarzanie wikszej wartoci dodanej, lepsze wykorzystanie potencjau ekonomicznego oraz powstawanie nowych miejsc pracy. Import tych produktów ma z jednej strony charakter uzupeniajcy poda rynkow i wzbogacajcy ofert krajowych producentów, a z drugiej strony charakter przetwórczy, gdy cz produktów jest przetwarzana w krajowych przedsibiorstwach, a nastpnie reeksportowana. Import przetwórczy, ukierunkowany na eksport, rozwija si przede wszystkim dziki ni szym kosztom produkcji w polskim przemyle spo ywczym, co potwierdza tez o posiadaniu przeze cenowo-kosztowych przewag konkurencyjnych. Rozwój eksportu produktów rolno-spo ywczych po wejciu do Unii Europejskiej, obok wzrostu chonnoci rynku krajowego, by jednym z najwa niejszych czynników rozwoju przemysu spo ywczego. Udzia eksportu w produkcji sprzedanej tego przemysu wykazywa systematyczn tendencj wzrostow i w latach 2003-2011 zwikszy si o ponad 15 punktów procentowych (z ok. 14 do 29%). W tym czasie eksport przej ponad 50% przyrostu produkcji przemysu spo ywczego. Oznacza to, e bez rozwoju eksportu, bdcego efektem integracji z UE, przyrost produkcji sektora (w cenach staych) byby w ostatnich latach o okoo poow ni szy27. Sprzeda zagraniczna bya nie tylko wa nym kanaem zbytu dla krajowego przemysu spo ywczego, gdy zagospodarowywaa du cz rosncej poda y produktów tego sektora, ale tak e stymulowaa koniunktur w wielu bran ach i przyczynia si do wzrostu rentownoci sprzeda y przemysu spo ywczego (ze wzgldu na wy sze ceny uzyskiwane w eksporcie produktów, lokowanych gównie na rynku unijnym). Wyniki handlu zagranicznego podstawowymi produktami rolno-spo ywczymi w latach 2004-2011 wskazuj, e rozwój wymiany handlowej t grup produktów by zjawiskiem powszechnym, ale jednoczenie bardzo zró nicowanym (por. aneksy 2.3 i 2.4, tab. 2.4). Zjawisko to wiadczy równie o zró nicowaniu konkurencyjnoci poszczególnych dziaów produkcji ywnoci. Pod tym wzgldem zwracaj uwag nastpujce kwestie:. 27. Rozwój produkcji przemys u spoywczego, [w:] R. Mroczek (red.), Procesy dostosowawcze polskiego przemys u spoywczego do zmieniaj cego si otoczenia rynkowego (2), seria „Program Wieloletni 2011-2014”, Raport nr 35, IERiG-PIB, Warszawa 2012. 25.

(38) x. W strukturze eksportu rolno-spo ywczego we wszystkich latach przewa ay produkty pochodzenia rolinnego (w 2011 roku stanowiy one ponad 53% wartoci wywozu ogóem), chocia w ostatnich latach (2010-2011) wy sz dynamik wzrostu wykazywa eksport produktów pochodzenia zwierzcego.. x. Dziaami produkcji ywnoci o szczególnie du ej wartoci eksportu byy: produkcja i przetwórstwo misa, produkcja i przetwórstwo ryb, przetwórstwo mleka, produkcja i przetwórstwo owoców, warzyw i ziemniaków, produkcja cukru i wyrobów cukierniczych, a tak e produkcja tytoniu i wyrobów tytoniowych. S to na ogó dziay cile zwizane z krajowym rolnictwem, chocia cz z nich importuje tak e niektóre surowce do produkcji (np. przemys misny, rybny, owocowo-warzywny). Dziay te charakteryzoway si tak e wysok przewa nie dynamik wzrostu eksportu. Tabela 2.4. Struktura wyników handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi (wedug wartoci, w procentach) Produkty. Zwierzta, miso i przetwory Produkty mleczarskie Ryby i przetwory Zbo a i przetwory Roliny oleiste i przetwory Owoce, warzywa, ziemniaki i przetwory Cukier i przetwory Kawa, herbata i przetwory Tyto i papierosy Napoje bezalkoholowe i alkoholowe Pozostae produkty rolno-spo ywcze Produkty rolno-spoywcze ogóem. Eksport 2004 18,6 10,7 6,6 3,6 2,2 25,2 11,3 2,3 2,5 3,0 14,0 100,0. 2011 21,9 9,0 7,5 5,5 3,3 14,1 9,1 3,6 8,5 3,1 14,3 100,0. Import 2004 7,2 1,4 9,1 7,2 13,0 21,5 4,3 9,3 3,1 3,0 20,9 100,0. 2011 12,9 3,8 9,1 6,4 13,2 18,1 5,4 8,0 3,6 4,3 15,2 100,0. Saldo 2004 78,4 59,7 -6,7 -15,0 -54,6 45,0 48,2 -34,4 -1,2 2,7 -22,1 100,0. 2011 65,9 34,4 -0,4 1,4 -44,7 -4,9 27,0 -18,2 32,4 -2,5 9,7 100,0.

(39) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksów 2.3 i 2.4. x. W strukturze importu rolno-spo ywczego jeszcze wiksza bya dominacja produktów pochodzenia rolinnego (w 2011 roku produkty te stanowiy ponad 66% wartoci przywozu ogóem), chocia do 2009 roku znacznie wy sz dynamik wzrostu wykazywa na ogó import produktów pochodzenia zwierzcego (w latach 2010-2011 relacje te odwróciy si).. x. Grupami produktów rolno-spo ywczych o szczególnie du ej wartoci importu byy: roliny oleiste i ich przetwory (gównie olej palmowy, sojowy i sonecznikowy oraz ruta sojowa), miso i jego przetwory, owoce i ich przetwory, 26.

(40) ryby i ich przetwory oraz grupa zo ona z kawy, herbaty i kakao. W ostatnim okresie wzroso równie znaczenie importu zbó i ich przetworów. W wikszoci dziaów o wysokim udziale i dynamice importu zakupy zagraniczne miay charakter surowcowy. x. Dziaami odznaczajcymi si du nadwy k eksportu nad importem byy: sektor misny (cznie z drobiarskim), mleczarski, wtórne przetwórstwo zbó , sektor cukrowniczy i cukierniczy oraz sektor tytoniowy. Sektory te nale do bran przemysu rolno-spo ywczego, które w procesie produkcji wykorzystuj surowce dostarczane przez podstawowe dla dochodów rolniczych gazie polskiego rolnictwa.. x. Gównymi grupami produktów o ujemnym saldzie obrotów handlowych byy: roliny oleiste i ich przetwory, kawa, herbata i kakao, alkohole, ryby i ich przetwory oraz owoce, warzywa, ziemniaki i ich przetwory. Wikszo z tych bran uzale niona jest od importu surowców pochodzcych z innych stref klimatycznych.. Dynamika handlu zagranicznego wybranymi produktami przemysu spo ywczego w latach 2003-2011 (por. aneksy 2.5 i 2.6) wykazuje du e zró nicowanie. Sporód tych produktów najwiksz dynamik eksportu odnotowano w grupie tytoniu i wyrobów tytoniowych, olejów, margaryn i pozostaych tuszczów, przetworów zbo owych i wyrobów ciastkarskich, wina, piwa oraz misa i przetworów z misa. W grupach tych wysoka na ogó bya równie dynamika wzrostu importu. Trwa tendencj wzrostow wykazywa ponadto import przetworów mleczarskich i ziemniaczanych, a tak e sodyczy, makaronów i od ywek. W pozostaych grupach produktów zarówno eksport, jak i import charakteryzoway si okresowymi wahaniami.. 2.4. Znaczenie wymiany handlowej produktami rolno-spoywczymi w handlu zagranicznym ogóem Handel rolno-spo ywczy od lat jest wa n czci polskiego handlu zagranicznego (wykres 2.5). Udzia eksportu rolno-spo ywczego w eksporcie ogóem w latach 2000-2004 ksztatowa si w granicach 8-9%, w kolejnych latach wzrós do blisko 10%, a poczwszy od 2009 roku oscyluje w granicach 11-12%. Udzia importu rolno-spo ywczego w imporcie ogóem by ni szy i w latach 2000-2008 waha si w przedziale 6-7%. Od 2009 roku udzia produktów rolno-spo ywczych w caym naszym imporcie nieprzerwanie przekracza 8%. W 2011 roku wska niki te wyniosy odpowiednio 11,1 i 8,3%, a w I póroczu 2012 roku nieznacznie jeszcze wzrosy. 27.

(41) Wykres 2.5. Udzia handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi w polskim handlu zagranicznym (w procentach) 15. 11,7. 12 9,8 9. 8,4. 9,6. 9,8. 11,2 11,1. 11,5. 9,8. 8,8 8,7. 6 5,9. 6,2. 2003. 2004. 6,6. 6,3. 6,6. 2005. 2006. 2007. 8,1. 8,3. 8,6. 2010. 2011. I-VI 2012*. 7,1. 3. udzia w eksporcie. 2008. 2009. udzia w imporcie. * dane wstpne

(42) ród o: opracowanie w asne na podstawie Handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi. Stan i perspektywy, nr 21-36, „Analizy Rynkowe” z lat 2005-2012, IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa oraz niepublikowanych danych Centrum Analitycznego Administracji Celnej (CAAC)..

(43) rednioroczne tempo wzrostu polskiego eksportu produktów rolno-spo ywczych na rynek wiatowy byo w latach 2004-2011 wyra nie wy sze ni caego polskiego eksportu, co odzwierciedlao tak e sytuacj w eksporcie do pastw Unii Europejskiej (wykres 2.6). Do 2008 roku eksport rolno-spo ywczy przewa nie rós szybciej ni cay eksport, a w 2009 roku zmala w mniejszym stopniu. W latach 2010-2011 stopy wzrostu zarówno eksportu produktów rolno-spo ywczych na rynek wiatowy, jak i eksportu tych produktów do krajów UE-15 byy zbli one do tempa zmian caego polskiego eksportu do tych krajów. Eksport rolno-spo ywczy do pastw spoza UE-27 do 2008 roku rós wolniej ni cay polski eksport do tych pastw, zarówno redniorocznie, jak i w poszczególnych latach analizowanego okresu. W 2009 roku eksport rolno-spo ywczy zmala w mniejszym stopniu ni cay nasz eksport, a w latach 2010-2011 obie stopy wzrostu byy wzgldnie wyrównane.. 28.

(44) Wykres 2.6. Zmiany polskiego eksportu rolno-spo ywczego i eksportu ogóem (w stosunku do roku poprzedniego, w procentach) Rynek wiatowy 60. 70. 50. 60. 40. 50. UE-15. 40. 30. 30. 20. 20. 10. 10. 0. 2011. 2010. 2009. 2008. 2007. 2011. 2010. 2009. 2008. 2003. rolno-spoywczy. 2007. -30 2006. -30. 2005. -20 2011. -10. -20 2010. 0. -10. 2009. 10. 0. 2008. 20. 10. 2007. 20. 2006. 30. 2005. 40. 30. 2004. 50. 40. 2004. 60. 50. 2003. 2006. Poza UE-27. UE-12. 60. 2005. 2003. 2011. 2010. 2009. 2008. 2007. 2006. 2005. -30 2004. -20. -30 2003. -10. -20. 2004. 0. -10. ogóem.

(45) ród o: . Ambroziak, M. B aszczuk-Zawi a, Analiza zmian w handlu artyku ami rolno-spoywczymi Polski, materia niepublikowany, IERiG-PIB, Warszawa 2012..

(46) rednioroczne tempo wzrostu polskiego importu produktów rolno-spo ywczych ze wszystkich krajów wiata byo w latach 2004-2008 wy sze ni caego importu z tych krajów (wykres 2.7). Podobna sytuacja miaa miejsce w imporcie z pastw UE, przy czym szczególnie du a ró nica wystpia w imporcie z UE-15. Rok 2009 przyniós mniejszy spadek importu rolno-spo ywczego ni caego polskiego importu zarówno, jeli chodzi o nasz cakowit wymian handlow, jak i wymian z krajami Unii. W nastpnym roku stopa wzrostu importu rolno-spo ywczego bya wyjtkowo nieco ni sza ni caego polskiego importu (podobnie jak z pastw UE-12), ale w 2011 roku relacja ta ponownie si odwrócia. 29.

(47) Wykres 2.7. Zmiany polskiego importu rolno-spo ywczego i importu ogóem (w stosunku do roku poprzedniego, w procentach) Rynek wiatowy. 2003. rolno-spoywczy. 2010. 2009. 2011 2011. -40 2010. -30. -40. Spoza UE-27. 2004. -20. -30 2011. -10. -20. 2010. 0. -10. 2009. 10. 0. 2008. 20. 10. 2007. 30. 20. 2006. 30. 2005. 40. 2004. 40. 2003. 50. 2009. 2011. UE-12 50. 2008. -40. 2008. -40. 2007. -30. 2007. -20. -30. 2005. -20. 2005. -10. 2004. -10. 2003. 0. 2010. 0. 2009. 10. 2008. 20. 10. 2007. 20. 2006. 30. 2005. 30. 2004. 40. 2003. 40. 2006. UE-15. 50. 2006. 50. ogóem.

(48) ród o: . Ambroziak, M. B aszczuk-Zawi a, Analiza zmian w handlu artyku ami rolno-spoywczymi Polski, materia niepublikowany, IERiG-PIB, Warszawa 2012.. Import rolno-spo ywczy z krajów spoza UE-27 do 2008 roku rozwija si wolniej ni cay import z tych krajów. Zaamanie importu rolno-spo ywczego, jakie miao miejsce w 2009 roku byo tak e mniejsze ni importu ogóem. W latach 2010-2011 wzrost importu rolno-spo ywczego by ponownie mniejszy ni caego importu.. 30.

(49) Sektor rolno-spo ywczy jest jedn z nielicznych gazi gospodarki narodowej, która uzyskuje dodatni bilans w wymianie handlowej28. W warunkach znaczcego deficytu, który wystpuje w polskim bilansie handlowym i patniczym, wysoka nadwy ka w handlu produktami rolno-spo ywczymi ma zatem ogromne znaczenie. Szerokie powizania z rynkami zagranicznymi su nie tylko pozyskiwaniu rynków zbytu dla polskiej ywnoci, ale stay si tak e czynnikiem stabilizujcym cay rynek wewntrzny, ograniczajcym uzale nienie bie cej sytuacji od waha koniunktury na rynkach zewntrznych i gry politycznej. Dodatnie saldo handlu zagranicznego produktami rolno-spo ywczymi, szybsza dynamika eksportu rolno-spo ywczego ni caego eksportu na rynek wiatowy i rosncy udzia ywnoci w polskim eksporcie ogóem wyra nie potwierdzaj pozytywne zmiany strukturalne, jakie dokonay si w polskim rolnictwie i przemyle spo ywczym oraz ich rosnce znaczenie dla gospodarki narodowej.. 2.5. Udzia Polski w wymianie handlowej produktami rolno-spoywczymi Unii Europejskiej Z porównania redniego tempa wzrostu eksportu rolno-spo ywczego Polski i krajów Unii Europejskiej (intra EU i extra EU) wynika, e w pierwszych latach czonkostwa (2003-2006) tempo to w Polsce wynioso 29,1% i byo czterokrotnie wy sze ni w caej Wspólnocie (6,6%), a zwaszcza w porównaniu z krajami UE-15 (5,6%). Wzrost polskiego eksportu rolno-spo ywczego by tak e wy szy od stopy wzrostu eksportu pozostaych nowych pastw czonkowskich, chocia w tym przypadku ró nica bya mniejsza (w UE-11 wzrasta on o 19,7% rocznie). Poprawa midzynarodowej pozycji konkurencyjnej polskiego sektora ywnociowego bya zatem szczególnie du a (tab. 2.5). W latach 2007-2011 tempo wzrostu eksportu rolno-spo ywczego Polski byo ju ni sze ani eli we wczeniejszym okresie i wynioso 10,2%. Nadal byo jednak znacznie wy sze ni w caej Wspólnocie (6,0%), a zwaszcza w porównaniu z krajami UE-15 (5,3%). Wzrost polskiego eksportu rolno-spo ywczego by natomiast ni szy w porównaniu ze stop wzrostu eksportu pozostaych nowych pastw czonkowskich (UE-11), która w tym okresie wyniosa 14% (tab. 2.5). Dobr koniunktur i nowe mo liwoci sprzeda y najwyra niej wykorzystaa nie tylko Polska, ale wikszo krajów UE-12.. 28. W polskim handlu zagranicznym ogóem od wielu lat wystpuje ujemne saldo obrotów, które niekorzystnie wpywa na produkt krajowy brutto. W 2011 roku eksport i import wzrosy w stosunku do roku poprzedniego o 13,6%, a ujemne saldo handlu zagranicznego pogorszyo si o prawie 15% i wynioso a 15,9 mld euro (za: Handel zagraniczny produktami…, op. cit.). 31.

(50) Sytuacja w imporcie rolno-spo ywczym po akcesji Polski do UE przedstawia si nieco inaczej.

(51) rednie tempo wzrostu polskiego importu zarówno w latach 2003-2006, jak i w latach 2007-2011 (odpowiednio 22,3% i 11,2%) byo znaczco wy sze ni w krajach UE-15 (5,8% i 4,9%) i niewiele wy sze ni w krajach UE-11 (19,8% i 8,4).

(52) wiadczy to o wyjtkowo szybkim rozwoju importu rolno-spo ywczego Polski na tle innych krajów Unii Europejskiej. Tabela 2.5. Tempo wzrostu eksportu i importu produktów rolno-spo ywczych Polski na tle Unii Europejskiej (intra EU i extra EU, rednio w latach, w procentach) Wyszczególnienie UE-27. Eksport. Import. 2003-2006. 2007-2011. 2003-2006. 2007-2011. 6,6. 6,0. 6,7. 5,3. UE-15. 5,6. 5,3. 5,8. 4,9. UE-12. 23,0. 12,7. 20,4. 9,2. UE-11. 19,7. 14,0. 19,8. 8,4. Polska. 29,1. 10,2. 22,3. 11,2.

(53) ród o: obliczenia M. Bu kowskiej na podstawie danych EUROSTAT.. Na uwag zasuguje równie fakt, e szybki wzrost obrotów handlowych produktami rolno-spo ywczymi, jaki dokona si w nowych pastwach czonkowskich z chwil wstpienia do UE, nie wpyn znaczco na zmiany tempa wzrostu wymiany handlowej pastw „Pitnastki”. Rozszerzenie UE nie zaburzyo zatem równowagi handlowej Wspólnoty. Rozwój eksportu rolno-spo ywczego w okresie czonkostwa Polski w UE przyczyni si do podwojenia naszego udziau w cakowitym eksporcie rolno-spo ywczym UE (cznie w eksporcie wewntrznym i zewntrznym UE – intra EU i extra EU) – z 1,7% w 2003 roku do 3,2% w 2007 roku i 3,7% w 2011 roku (wykres 2.8). Mimo niewtpliwego postpu, jaki dokona si w tej dziedzinie, Polska nadal nie nale y do najbardziej liczcych si eksporterów ywnoci na wiecie. Porównanie analizowanych wczeniej wska ników pokrycia importu produktów rolno-spo ywczych eksportem tych produktów w Polsce ze wska nikami uzyskanymi na poziomie caej Unii Europejskiej wskazuje, e wska nik ten w UE by du o ni szy ni w Polsce i w latach 2003-2011 nie przekracza jednego (oscylowa w granicach 0,95-0,98). Pozwala to sdzi , e Polska – odwrotnie ni caa UE – posiada przewagi komparatywne w handlu zagranicznym produktami rolno-spo ywczymi.. 32.

(54) Wykres 2.8. Udzia Polski w eksporcie rolno-spo ywczym Unii Europejskiej (intra EU i extra EU, w procentach) 4,0 3,0 2,0 1,0. 3,3. 3,7. 3,7. 3,8. 2,7. 3,2. 3,5. 2,9. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. I-VI 2012. 2,1. 1,7. 0,0 2003. 2004.

(55) ród o: obliczenia M. Bu kowskiej na podstawie danych EUROSTAT.. Niezbyt mocn pozycj Polski na rynku unijnym potwierdza analiza struktury eksportu UE (intra EU i extra EU), w której Polska w 2011 roku, z udziaem okoo 3,7%, znalaza si na jedenastym miejscu (przed rokiem z takim samym udziaem na miejscu dziewitym), pozostajc daleko w tyle za najwikszymi eksporterami ywnoci, takimi jak: Holandia, Francja czy Niemcy (wykres 2.9). Z ca pewnoci pozycja Polski na unijnym rynku rolno-spo ywczym nie odpowiada ani potencjaowi ekonomicznemu, ani te ambicjom i oczekiwaniom naszych producentów ywnoci. Wzrost orientacji eksportowej, szybki rozwój i dobra sytuacja ekonomiczno-finansowa przemysu spo ywczego pozwalaj jednak mie nadziej, e pozycja ta w kolejnych latach bdzie si poprawia . Wykres 2.9. Udzia poszczególnych krajów w eksporcie rolno-spo ywczym Unii Europejskieja (intra EU i extra EU, w procentach) 20. 15. 2003. 2011. 10. 3,7. 5. a. otwa. Estonia. Rumunia. Sowenia. Litwa. Sowacja. Bugaria. Luksemburg. Czechy. Finlandia. Portugalia. Wgry. Grecja. Polska. Szwecja. Austria. Irlandia. Dania. Wielka Brytania. Belgia. Wochy. Niemcy. Hiszpania. Francja. Holandia. 0. na wykresie nie ma danych dotyczcych Cypru i Malty, jako majcych minimalne znaczenie

(56) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksu 2.7. 33.

(57) Do optymistycznych wniosków na przyszo skania równie analiza wartoci salda wymiany handlowej produktami rolno-spo ywczymi UE (intra EU i extra EU). Otó Polska w 2011 roku z saldem obrotów w wysokoci 2,6 mld euro znalaza si na ósmym miejscu (przed rokiem z takim samym saldem na miejscu szóstym) wród dziesiciu krajów Unii Europejskiej posiadajcych dodatnie saldo tej wymiany (pozostae kraje UE s importerami netto ywnoci) – wykres 2.10. Wykres 2.10. Saldo obrotów handlowych produktami rolno-spo ywczymi poszczególnych krajów Unii Europejskiej (intra EU i extra EU, w mld euro) 25. 2003. 15. 2011. 2,6. 5 -5 -15. Holandia. Dania. Francja. Irlandia. Belgia. Hiszpania. Wgry. Polska. Bugaria. Litwa. Estonia. otwa. Sowacja. Sowenia. Austria. Luksemburg. Czechy. Rumunia. Finlandia. Grecja. Szwecja. Wochy. Portugalia. Niemcy. Wielka Brytania. -25. a. na wykresie nie ma danych dotyczcych Cypru i Malty, jako majcych minimalne znaczenie

(58) ród o: opracowanie w asne na podstawie aneksu 2.7.. Jak wynika z wczeniejszych analiz, polski handel zagraniczny produktami rolno-spo ywczymi jest zdominowany przez produkty przemysu spo ywczego. W 2011 roku udzia produktów przemysu spo ywczego w polskim eksporcie rolno-spo ywczym wyniós blisko 85% (wykres 2.11), podczas gdy przecitnie w UE tylko 74%. Polska nale y jednoczenie do tych pastw UE, w których udzia ten nale y do najwy szych (w latach 2010-2011 zajmowaa pod tym wzgldem drug pozycj wród krajów Unii Europejskiej). Taka struktura eksportu, jak ju wspomniano, jest zjawiskiem bardzo korzystnym, gdy podmioty sektora realizujc wy sz warto dodan lepiej wykorzystuj posiadane zasoby i osigaj wiksze zyski.. 34.

(59) Wykres 2.11. Udzia produktów przemysu spo ywczego w eksporcie rolno-spo ywczym ogóem w 2011 roku 100%. 84,5% 80%. 74,4%. 73,8%. 67,2% 60%. 40%. 20%. UE-27. UE-15. UE-12. Bugaria. Rumunia. Sowacja. Sowenia. Wgry. Grecja. Litwa. Hiszpania. otwa. Czechy. Szwecja. Francja. Luksemburg. Holandia. Portugalia. Belgia. Estonia. Wochy. Dania. Finlandia. Niemcy. Wielka Brytania. Polska. Austria. Irlandia. 0%. a. na wykresie nie ma danych dotyczcych Cypru i Malty, jako majcych minimalne znaczenie

(60) ród o: obliczenia M. Bu kowskiej na podstawie danych EUROSTAT.. 2.6. Przewidywania odnonie rozwoju handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi Proeksportowy charakter rozwoju polskiego sektora rolno-spo ywczego i jego silne powizanie z rynkami zagranicznymi, wród których dominujc rol odgrywa rynek Unii Europejskiej (co de facto oznacza powizanie z jednym rynkiem zbytu), powoduje, e sektor ten staje si coraz bardziej wra liwy na zmiany czynników determinujcych handel rolno-spo ywczy. Podstawowe znaczenie maj tu dwie grupy czynników, tj.: koniunktura na rynkach zewntrznych (w tym zwaszcza zaamania koniunktury lub kryzysy gospodarcze), odpowiadajca równie za zmiany cen na rynku wiatowym, oraz polityka handlowa, której jednym z instrumentów s kursy walutowe. Koniunktura gospodarcza na rynkach zewntrznych jest kluczowym czynnikiem stymulujcym rozwój handlu zagranicznego polskimi produktami rolno-spo ywczymi. Koniunktura warunkuje bowiem w du ej mierze warunki lokowania towarów na zagranicznych rynkach zbytu. W tej chwili mamy do czynienia z bardzo wysokimi wiatowymi cenami wikszoci produktów pochodzenia rolniczego. Publikowane przez FAO indeksy cen ywnoci na rynku wiato35.

(61) wym od 2007 roku utrzymuj si na bardzo wysokim poziomie i wskazuj na jej realne dro enie29. Dynamiczny wzrost cen produktów rolno-spo ywczych z jednej strony jest potwierdzeniem dobrej koniunktury na wiatowym rynku ywnoci, ale z drugiej strony drogie produkty rolne i drogie przetwory spo ywcze s dodatkowym czynnikiem – obok stagnacji dochodów – hamujcym popyt na ywno , zarówno na rynku krajowym, jak i na rynkach wiatowych, szczególnie w krajach zagro onych recesj i kryzysem gospodarczym. Do wzrostu cen produktów pochodzenia rolniczego przyczynio si wiele czynników, takich jak: dynamiczny rozwój krajów rozwijajcych si (który prowadzi do znacznie wy szego popytu na ywno , a szczególnie na produkty pochodzenia zwierzcego), inflacja, wzrost cen kopalnych surowców energetycznych, produkcja biopaliw, zmieniajce si warunki klimatyczne itd. Ponadto za jedn z gównych przyczyn gwatownych zmian cen ywnoci uznaje si dziaania spekulacyjne midzynarodowych instytucji finansowych i korporacji transnarodowych (KTN)30. Polityka handlowa jest czci polityki gospodarczej i su y realizowaniu celów w sferze handlu zagranicznego i stosunków midzynarodowych31. Po akcesji do Unii Europejskiej polityka handlowa w sektorze ywnociowym staa si elementem Wspólnej Polityki Rolnej i uwzgldnia wszystkie uwarunkowania wynikajce z regulacji rynkowych oraz zasad wsparcia rolnictwa i gospodarki ywnociowej. Polityka handlowa obejmuje tak e narzdzia sterujce, które s wynikiem wielostronnych i bilateralnych porozumie handlowych, oraz instrumenty dotyczce caej gospodarki, w tym kurs walutowy32. Kurs walutowy jest jednym z najwa niejszych narzdzi sterujcych w handlu zagranicznym, gdy decyduje w du ej mierze o opacalnoci transakcji handlowych33. Bardzo dobre wyniki handlu zagranicznego produktami rolno29. W 2011 roku indeks cen ywnoci wedug FAO (2002-2004 = 100) wyniós 228%, w tym cukru 369%, olejów i tuszczów 252%, zbó 247%, produktów mleczarskich 221% i misa 177% (za: Food Outlook Global Market Analysis, FAO, May 2012). 30 P. Chechelski, Makroekonomiczne determinanty wp ywaj ce na wzrost i niestabilno cen ywnoci na wiecie w pierwszej dekadzie XXI wieku, [w:] R. Borowiecki, M. Dziura (red.), Globalne i regionalne wyzwania restrukturyzacji przedsibiorstw i gospodarek, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wyd. Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012, s. 201-221. 31 J. Rymarczyk, Handel zagraniczny organizacja i technika, PWE, Warszawa 1996. 32 P. Szajner, Perspektywy eksportu polskich produktów mleczarskich w zmieniaj cych si uwarunkowaniach, seria „Studia i Monografie”, nr 146, IERiG-PIB, Warszawa 2009, s. 10. 33 Od poowy 2004 r. a do poowy 2008 r. miaa miejsce znaczna aprecjacja zotego (wedug notowa NBP redni kurs EUR/PLN wynosi: w 2004 r. – 4,5340; w 2005 r. – 4,0354; w 2006 r. – 3,8951; w 2007 r. – 3,7829, w 2008 r. – 3,5166), która nie spowodowaa jednak du ego 36.