Tadeusz S. Gałkowski
Opieka psychologiczna nad małym
dzieckiem głuchym
Studia Philosophiae Christianae 6/2, 191-210
1970
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristia n a e ATK
6(1970)2
Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII
G a ł k o w s k i T. S.O pieka psychologiczna n ad m ały m dzieckiem głuchym . M r u g a l s k a A.
P ró b a analizy osobowości n ie letn ich p rzestępców -dziew cząt. N o w а к A.
P erso n alisty c zn a psychologia głębi Ig o ra A. C aruso. G a ł k o w s k i T. S.
K e rlin g e r F. N., F o u n d atio n of b e h a v io ra l research... N ew Y ork 1964.
M elw in H. M arks, T heories in C o n tem p o rary Psychology, New Y ork, 1965.
R esearch on b e h a v io ra l aspects of D eafness, N ew O rlean s 1965.
TADEUSZ S. G A ŁK O W SK I
OPIEKA PSYCHOLOGICZNA NAD MAŁYM DZIECKIEM GŁUCHYM i
P ro b le m y zw iązane z o pieką le k a rsk ą i pedagogiczną nad dzieckiem głuchym w y m a g a ją szerokiego u w zględnienia różnych asp ek tó w p sy chologii rozw ojow ej, defektologicznej, psycholin g w isty k i i p sychoakustyki. U zyskanie pozytyw nych re z u lta tó w w zak resie ro z w ija n ia fu n k c ji ję zy kow ych zap ew n ia dziecku po d staw y dla n o rm alnego poziom u um ysło w ego. S kuteczność p o stęp o w an ia re h a b ilita c y jn e g o zależy w dużym sto p n iu od w czesnego jego podjęcia, co je s t u zasadnione p ra w a m i
roz-1 A rty k u ł o p arty je st na b ad a n ia ch ja k ie a u to r p rze p ro w ad z ał w zw ią zku z p rzygotow yw aniem ro zp raw y dokto rsk iej.
192 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [2 ] w o ju m ow y i m yślenia, a ta k że z n a jd u je p o tw ierd zen ie w św ietle zasad rządzących m echanizm am i k o m p e n sac ji zm ysłów .
P roces diagnozy psychologicznej m ałego dziecka z uszkodzeniem słu chu n astrę c z a w iele tru d n o ści i w y m ag a często licznych k o rek c ji i u zu pełn ień . D odatkow o k o m p lik u je go b ra k odpow iednich m etod testow ych op racow anych i w y sta n d ary zo w an y c h z p rzeznaczeniem dla dzieci 0 uszkodzonym słuchu. N iezm iernie w aż n ą rzeczą je st u w zględnianie cało k ształtu czynników w p ły w ają cy c h n a zachow anie się dziecka, k tó re je s t przedm iotem oceny, a zw łaszcza po staw y rodziców i środow iska
socjalno-ekonom icznego. i
P sycholog p ra c u ją c y w dziedzinie re h a b ilita c ji dziecka z uszkodze niem słuchu m a za zad an ie z je d n e j stro n y określić poziom rozw oju fu n k c ji in te le k tu a ln y c h i sfery em ocjonalnej dziecka, a z dru g iej w in ie n ocenić jego dojrzałość psychologiczną dla w łączen ia do p ro cesu r e h a b ili tacji. P ra k ty k a k lin icz n a w y k azu je, że m im o zap ew n ien ia w szy stk ich n ie zbędnych w a ru n k ó w w łaściw ego p o stęp o w an ia diagnostycznego i p rz e strze g an ia zasad w ażnych dla re h a b ilita c ji, z d a rzają się dość często n iepo w odzenia, k tó re w p ły w a ją w zasadniczy sposób n a dalsze losy dziecka. S urdopsychologia nie m a jeszcze w naszym k ra ju u sta lo n e j tra d y c ji, a w ięc nie należy się dziwić, że psycho lo g o w ie-p rak ty cy z a tru d n ie n i w p o ra d n ia c h i innych ośrodkach przeznaczonych d la dzieci głuchych o dczuw ają b ra k w zorów i założeń, na k tó ry ch m ogliby się oprzeć w sw ej p racy. T ym czasem w n ie k tó ry ch k ra ja c h te n dział psychologii defek to - logicznej zo stał ju ż w odniesieniu do pew nych zagadnień ro zp raco w an y 1 w a rto — w y d aje się — spróbow ać za ad a p to w a n ia do po trzeb naszego k r a ju zarów no różnych m etod d ia gnostyki psychologicznej ja k i p o stę p o w an ia reh a b ilita cy jn eg o . K ilk an aście p o rad n i przeznaczonych w y łącznie dla dzieci głuchych, d ziałający ch w e w szystkich w iększych m ia sta ch m ogłoby dostarczyć ciekaw ego m a te ria łu dośw iadczalnego, w ym agającego analizy psychologicznej i w yciąg n ięcia w niosków p r a k tycznych. N iniejsza p ra c a stan o w i p róbę w y k o rz y sta n ia dośw iadczeń zeb ran y ch przez a u to ra sty k ająceg o się z dziećm i głuchym i w w ieku przedszkolnym , objęty m i opieką C e n traln e j P o ra d n i A udiologiczno-R e- h a b ilita c y jn e j przy In sty tu c ie M a tk i i D ziecka w W arszaw ie. Ma ona na celu w y o d rę b n ie n ie i opisanie podstaw ow ych problem ów i tru d n o ści dotyczących p rac y psychologa i w ysunięcie pew nych po stu lató w , k tó re m ogłyby w przyszłości u sp ra w n ić jego działalność.
P rzeg ląd dotychczasow ych fo rm o rg anizacyjnych dotyczących opieki n ad dzieckiem głuchym d aje dość różnorodny obraz w zależności od tra d y c ji, k u ltu ry i rozw oju socjalno-ekonom icznego danego k ra ju . Na p o d sta w ie sp raw ozdań z k ilk u o sta tn ic h św iatow ych kongresów na te m a t głuchoty m ożna dostrzec stopniow y postęp w zak resie d oceniania i roz w ija n ia usług w z a k resie opieki psychologicznej w . różnych k raja ch .
[3] Z Z A G A D N I E Ń P S Y C H O L O G I I 193
C oraz częściej sp o ty k a się też w ypow iedzi i pow ażne opraco w an ia w sk a zujące na konieczność najw cześniejszego objęcia re h a b ilita c ją dziecka głuchego. Z k ra jó w anglosaskich do n ajp o w ażn iejszy ch ośrodków z a j m ujący ch się teo rety czn y m i asp ek ta m i i p rak ty c zn y m i rozw iązan iam i dotyczącym i opieki n ad m ałym dzieckiem głuchym należą: H am ilto n (O ntario) w K anadzie, M an ch ester w A nglii oraz C e n tra ln y In s ty tu t G łuchoty w St. Louis USA. W E uropie dość ciekaw e pró b y re h a b ilita c ji małych- dzieci z uszekodzeniem słuchu zostały p o d ję te i uw ieńczone sukcesem zaró w n o w k ra ja c h zachodnich ja k i Z w iązku R adzieckim i k ra ja c h d em o k ra cji ludow ej. W o parciu o założenia, ja k ich dostarczyły p ra c e W ygotskiego, L eontiew a, G alp erin a, Ł u rii i w ielu innych psycho logów zajm u jąc y ch się w zajem nym zw iązkiem m iędzy rozw ojem ję zy k a i m ow y, zostały u sta lo n e zasady p o stęp o w an ia reh a b ilita c y jn e g o i p e d a gogiki w o dniesieniu do dzieci głuchych. W In sty tu c ie D efektologii w M oskw ie o pracow ane zostały przez Z ykow a fo rm y n a u c za n ia m ow y p alcow ej, tzw . daktylologii, k tó re sto su je się ta k że w re h a b ilita c ji dzieci w w iek u przedszkolnym . W Polsce zespół PAN , za jm u jąc y się p ro b le m a ty k ą m yślen ia i m ow y u m ały ch dzieci, w sk ła d którego w eszli S zu- m an, G ep p erto w a, P rzełączn ik o w ą, K o w alski, w y d a ł szereg opracow ań książkow ych z a w ierając y ch w iele cennych w ytycznych dla ro zw ija n ia system u językow ego u osobników głuchych. B a d an ia L. G ep p erto w ej, dotyczące u jm o w a n ia sto su n k ó w i u m ie ję tn o ści po słu g iw an ia się fo rm am i przyim kow ym i przez dzieci głuche w w iek u szkolnym , w y k az ały po w ażne b ra k i w e w łaściw ym posłu g iw an iu się nim i prze^ dzieci. Ś w iadczy
1 0 o konieczności w iększego, aniżeli się to pow szechnie czyni, docenia
n ia znaczenia okresu przedszkolnego d la ro zw o ju m ow y. L a ta szkolne to okres, w k tó ry m rozpoczęcie n a u k i m ow y ustnej n a p o ty k a n a tr u d ności p rz e ra sta ją c e o b iektyw ne m ożliw ości dziecka. N ależy zatem ja k najw cześniej p rzy stęp o w ać do ro zw ija n ia m ow y u dzieci głuchych, aby w w iek u la t 7-iu, gdy z n a jd ą się w szkole, p o tra fiły k o rzy stać z form języków ych zgodnie z przeznaczonym dla nich p ro g ram em zajęć szkolnych.
P o stu la t te n s ta ł się głów nym celem działalności 13 p o rad n i audio- lo g iczn o -reh a b ilita cy jn y ch , stw orzonych przez P olski Z w iązek G łuchych. Z a tru d n ie n i w n ic h psycholodzy, poza p rze p ro w ad z an ie m okresow ych b a d a ń diagnostycznych, w sp ó łp ra c u ją z logopedam i za jm u jąc y m i się re h a b ilita c ją m ow y, k tó ra pozostaje w b ardzo ścisłym p ow iązaniu z d a nym i psychologii. Dzieci głuche z n a jd u ją się ta k że pod opieką innych ośrodków specjalistycznych, ta k ich ja k sz p ita le i oddziały la ry n g o lo giczne, p o rad n ie fo n iatry czn e, p rzychodnie zdrow ia psychicznego. Dość często dzieci te b y w a ją k ie ro w a n e n ie p o trzeb n ie n a leczenie p sy c h ia try cz n e lu b też z pow odu b łęd n ej oceny poziom u um ysłow ego um iesz czane w zak ład ach i szkołach sp ecjaln y ch dla opóźnionych um ysłowo.
*194 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [4] W p la n ac h perspek ty w iczn y ch , dotyczących opieki nad dzieckiem g łu chym w naszym k r a ju p ro je k tu je się: a) w prow adzenie do porad n i p ed iatry cz n y ch b ad a ń m ający ch na celu w czesne w y k ry w a n ie zaburzeń słuchu i m ow y, b) u tw orzenie k lin ik fo n iatry c zn y c h p rzy w szystkich ak ad em iach m edycznych, c) zorganizow anie w e w szy stk ich m ia sta ch w ojew ódzkich p o rad n i dla rodziców dzieci głuchych, d) um ożliw ienie u zy sk an ia p rotez słuchow ych przez w szystkie dzieci głuche, dla k tó ry ch są one w skazane.
O gólną sy tu a cję w zak resie opieki n ad dzieckiem głuchym w k ra ja c h eu ro p e jsk ic h c h a ra k te ry z u je sp raw o zd an ie Ś w iatow ej O rganizacji Z d ro w ia (W.H.O.) dotyczące 27 k ra jó w będących członkam i te j organizacji. T ylko 12 k ra jó w za p ew n ia otrzy m y w an ie przez dzieci ap a ra tó w s łu chow ych; w 8 k ra ja c h pro w ad zi się re je s tra c ję dzieci głuchych w w iek u przedszkolnym ; w 10 k ra ja c h koszty za p ro tezo w an ia dzieci głuchych p o k ry w a n e są przez państw o. Ś w iato w a F e d e ra c ja G łuchych sk u p ia ją ca w iele narodow ych zw iązków głuchych p o d ejm u je n ie u sta n n ie w ysiłki zm ierzające do p o p raw y obecnego sta n u ro zw oju opieki i u słu g w tej dziedzinie. W śród ek sp ertó w w sp ó łp rac u jąc y ch ze Ś w iato w ą F e d e ra c ją G łuchych z n a jd u je się ta k ż e w ielu w y b itn y c h psychologów znanych ze sw ych b ad a ń w z a k resie głuchoty.
B a d an ia p rzep ro w ad zan e przez nich m ożna podzielić n a dw a typy w ed łu g zasadniczych p rzedm iotów za in te re so w ań : je d n e dotyczyły p o ró w n y w a n ia poziopnu różnych fu n k c ji um ysłow ych u dzieci głuchych z dziećm i słyszącym i, a dru g ie obejm ow ały ro zm a ite asp ek ty rozw oju języka. Je śli chodzi o m etody, ja k im i p osługiw ali się badacze zasłużeni n a polu surdopsychologii, to m ożna w yróżnić w śró d nich sta n d a rd o w e te sty zw iązane z oceną fu n k c ji in te le k tu a ln y c h i n ie k tó re te ch n ik i p ro je k c y j n e / a z dru g iej stro n y e k sp ery m en ty o ry g in aln e m ające n a celu prześledzenie zależności n ie k tó ry ch procesów um ysłow ych od m owy.
B a d an ia testo w e za w ie ra ją c e pró b y bezsłow ne zostały zapoczątko w a n e przez P in tn e ra i P a te rs o n a w 1917 roku. Do b ard z iej znanych au to ró w k o n ty n u u ją cy c h te n k ie ru n e k b ad a ń należą: M yklebust, B u r ch a rd S m ith, T em plin, L evine. W yniki ty c h b a d a ń w sk az u ją n a w pływ b ra k u m ow y n a obniżenie poziom u rozw oju n ie k tó ry ch fu n k c ji in te le k tu a ln y c h (pojem ność pam ięci, sp o strzeg an ia w zrokow e) u osobników głu ch y ch w p o ró w n a n iu ze słyszącym i. W nioski z tych b a d a ń n 'e m a ją je d n a k c h a ra k te ru stw ie rd z eń ro zstrzy g ający ch o statecznie o niższym poziom ie in te lig e n cji ogólnej u osób głuchych.
E k sp ery m e n ty opisyw ane przez O lérona, F u rth a , P u fia lla i innych w y k az ały m niej lu b bard ziej isto tn e różnice w poziom ie w y k o n y w an ia z ad ań i posługiw ania się m yśleniem bezsłow nym u dzieci głuchych, w p o ró w n a n iu ze słyszącym i. C iekaw e są ro zw ażan ia F u rth a , k tó ry dowodzi, że n a sk u te k b ra k u op an o w an ia fu n k c ji językow ych u dzieci
[5] Z Z A G A D N I E Ń P S Y C H O L O G I I 195 głuchych, nie m a ją one ta k ie j sty m u lac ji poznaw czej i m o ty w acji do spontanicznego rozw oju um ysłow ego ja k ą sp o ty k a się u dzieci słyszą cych. A u to r te n w sk az u je ta k że na konieczność w czesnego pod ejm o w an ia u dzieci głuchych p rac y n ad ro zw ijan iem m yślen ia bezsłow nego, ob ej m ującego p rz y sw a ja n ie sobie podstaw ow ych zasad logicznych. N aw ią zuje p rzy ty m w sw ych k oncepcjach do te o rii zw iązanych z ep istem o logią genetyczną P iag e ta. '
In n ą obszerną dziedziną b ad a ń psychologicznych je s t różnicow anie głuchoty w sto su n k u do innych typów zaburzeń, k tó re m ogą istnieć u dziecka niezależnie od niej. N ależą do nich zab u rzen ia em ocjonalne, niedorozw ój um ysłow y i u szkodzenia.m ózgow e z objaw am i afazji. R oz p o zn aw an ie i różnicow anie tych zab u rzeń w y m ag a op an o w an ia przez psychologa w ielu m etod diagnostycznych oraz dużego dośw iadczenia klinicznego.
W audiologii dziecięcej w y stę p u je w iele aspektów psychologicznych, k tó re d o m a g ają się u w zgędnienia przez psychologa p racu jąceg o z dziećm i głuchym i. D otyczą one zarów no oceny re a k c ji słuchow ych n a dźw ięki i m ow ę, ja k p ro b lem aty k i zw iązanej z p rotezow aniem oraz tren in g iem słuchow ym . Tzw. o rien tacy jn e m etody b a d a n ia słuchu, dość pow szechnie stosow ane w p rzy p a d k u m ałych dzieci, z a w ie ra ją w iele cen nych dla psychologa okazji do p rze p ro w ad z an ia o bserw acji u zu p e łn ia jący ch w y n ik i jego b ad ań . Odnosi się to do ta k ic h fu n k c ji ja k łatw ość i szybkość tw o rze n ia się odruchów w aru n k o w y ch , czas rea k c ji, okres la te n c ji re a k c ji na bodźce słuchow e, zm ienność i labilność re a k c ji itp. B ad an ia, obejm u jące au d io m etrię to n a ln ą oraz słow ną w ra z z bardzo często łączonym i z nią m eto d am i elektrofizjologicznym i (EEG, EDPi, c h ro n a k sy m etria , e lek tro n y sta g m o g rafia i inne), a ta k że w y k o rzy stan iem k o m p u te ró w do analizy uzyskanych w yników , m ogą dostarczyć psy ch o logow i ta k że w iele ciekaw ych in fo rm acji, pod w aru n k ie m , że zapozna się z isto tą tych b ad a ń , sposobam i ich p rze p ro w ad z an ia i p o tra fi w tej dziedzinie n aw iązać w spółpracę z perso n elem le k a rsk im oraz la b o ra to ry jn y m .
A p a ra ty słuchow e m im o n iew ątp liw y ch korzyści dla dziecka, ja k ie w nich tk w ią , sta n o w ią przed m io t ożyw ionych sporów zarów no -wśród p rak ty k ó w -k lin ic y stó w , zajm u jący ch się re h a b ilita c ją dzieci głuchych, ja k i sp e cja listó w z z a k resu p sy c h o ak u sty k i oraz psychofizyki. J a k na to w sk az u je w iele w ynik ó w b ad a ń z tego zak resu , obiektyw nym p a r a m e tro m fizycznym bodźców w zrokow ych, słuchow ych i innych nie od p o w iad a ją je d n o stk i n atężen ia odbieranego przez człow ieka w rażenia. D latego ilościow e sk ale m ierzące k o n tin u u m fizyczne, d la p otrzeb p sy chologii zm ysłów m uszą pozostaw ać w pow iązan iu fu n k cjo n a ln y m z k o n tin u u m psychofizycznym . W sk ła d m etod p o m ia ru psychofizycz nego, k tó ra m a m iejsce m. in. w b ad a n ia ch audiologicznych, w chodzi
196 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [6] m ierzenie rów nych odległości m iędzy w rażen iam i, p o ró w n y w an ie p ozui- nie rów n y ch odstępów m iędzy w rażen iam i, fra k cjo w a n ie, p o d w aja n ie bodźców, m eto d a sta łe j sum y. W szystkie te m eto d y w chodzą w za k res tzw. sk a l stosunkow ych p ozw alających na b ogate w y k o rz y sta n ie różnych typów o pracow ań statystycznych. W ścisłym p o w iązan iu ze sta ty sty k ą m a te m a ty c z n ą pozostaje ta k że te o ria d etek c ji sygnałów , w y k o rz y stu ją ca d an e z teo rii decyzji. W spółczesna p sy ch o ak u sty k a w sk az u je na szerokie m ożliw ości u d oskonalenia m etod audiologicznych w op arciu o najnow sze osiągnięcia psychologii spostrzeżeń zm ysłow ych.
Rodzice dziecka (głuchego ja k o osoby n ajb a rd z ie j odpow iedzialne za losy dziecka i p ozostające -z nim w ciągłym k o n ta k cie nie m ogą po zostać je d y n ie b ie rn y m i o b se rw ato ra m i procesu re h a b ilita c ji, lecz po w in n i być do niego w łączeni w sposób czynny. W spólną tro sk ę o re z u l ta ty re h a b ilita c ji, ja k a łączy rodziców i specjalistów za jm u jąc y ch się dzieckiem należy w y k o rzy stać dla w p ro w a d ze n ia rodziców w zak res ich now ych obow iązków i zad ań zw iązanych z p ra c ą n ad dzieckiem w dom u. W w ielu ośrodkach audiologicznych tw o rzą się gru p y rodziców d y sk u tu ją c y c h w spólnie ze sp e cja listam i n a te m a t b ra k ó w i po trzeb ich dzieci. W tra k c ie tych sp o tk ań m ożna dokonyw ać oceny psychologicznej różnych p o sta w w obec dziecka i w obec procesu re h a b ilita c ji. Te w spólne g ru p o w e d y sk u sje m ogą sta ć się ta k że okazją dla od d ziały w an ia psycho te rap eu ty czn eg o zm ierzającego do p rz e k sz ta łc a n ia niew łaściw ych po sta w u rodziców i w y tw o rz en ia ta k ich , k tó re będ ą w pływ ać pozytyw nie n a re z u lta ty re h a b ilita c ji. W K linice J o h n T rący w Los A ngeles pro w ad zi się od w ielu la t k o resp o n d e n cy jn e k u rsy dla rodziców dzieci głuchych i a k c ja ta zostaje w p ro w a d za n a ta k że w k ra ja c h eu ro p ejsk ich , a w o s ta t nim czasie z p ew nym i m od y fik acjam i znalazła m iejsce w Polsce. W po ra d n ia c h działających pod au sp icjam i Polskiego Z w iązku G łuchych rodzice o trzy m u ją sp e cja ln ie dla nich w y d an y w fo rm ie osobnych listów p o rad n ik , będący tłu m aczen iem am ery k ań sk ieg o k u rsu k o resp o n d e n cyjnego. Na pod staw ie a n k ie t przep ro w ad zan y ch przez W ydział R e h a b ilita c ji D ziecka Polskiego Z w iązku G łuchych oraz w tra k c ie sp o tk a ń z rodzicam i na k u rsa c h sp ecjaln ie dla nich organizow anych m ożna się było p rzekonać, że ta fo rm a in s tru k ta ż u je s t p o trz e b n a i skuteczna.
O prócz rodziców odpow iednie szkolenie i zapoznanie z zasadam i re h a b ilita c ji w in n o objąć p erso n e l pedagogiczny i p ie lęg n iarsk i, k tó ry sty k a się n a co dzień z dziećm i głuchym i. Z najom ość podstaw ow ych w ytycznych dla p o stęp o w an ia w ychow aw czego, o p arty c h n a danych psychologii rozw ojow ej i defektologicznej, p ozw ala u n ik n ą ć różnych tru d n o ści w procesie re h a b ilita c ji i przyspieszyć osiągnięcie pożądanych efektów .
B ad an ia m oje objęły 47 dzieci, w tym 27 chłopców i 20 dziew czynek, k tó re k o rzy sta ły z opieki C e n traln e j P o ra d n i A udiologiczno-R
ehabi-17] Z Z A G A D N I E Ń P S Y C H O L O G I I 197
lita c y jn e j w In sty tu c ie M atki i Dziecka. O bserw acje dotyczyły okresu re h a b ilita c ji, k tó ry trw a ł przeciętn ie 14,7 m iesięcy, a w iek dzieci w chw ili p rzy ję cia do P o ra d n i w ynosił przeciętn ie 2,63 la ta. D odatkow y m a te ria ł dośw iadczalny stan o w iły w y n ik i o bserw acji p rzep ro w ad zan y ch na O d dziale F o n iatry c zn y m A kadem ii M edycznej w W arszaw ie, oraz w Z a k ład zie dla Dzieci G łuchych w M ichalinie. M ożliwość p o ró w n a n ia ró ż nych fo rm p o stę p o w an ia re h a b ilita cy jn eg o uzyskałem dzięki k ró tk im pobytom w in sty tu ta c h dla dzieci głuchych w Rzym ie, P a ry ż u i W iedniu.
Je śli chodzi o ro d zaj testów , ja k i został w y k o rz y sta n y przeze m nie w odniesieniu do e k sp ery m en taln e j g ru p y 47 dzieci, to zastosow ałem trzy m etody: S k alę R ozw oju Psychom otorycznego B ru n et-L ézin e, M ię dzynarodow ą S k alę W ykonaw czą L e ite ra oraz V inelandzką S k alę D oj rzałości Społecznej Doiła. W S k ali L e ite ra w yróżniłem z a d an ia w iążące się w y ra źn ie z ta k im i fu n k c ja m i ja k o rie n ta c ja p rze strzen n a , k o jarzen ie, k la sy fik a c ja i uogólnianie. N a p o d staw ie uzyskanych u dzieci w ynik ó w sta ra łe m się p o rów nyw ać osiągnięcia, ja k ie m ieli b a d a n i w tych próbach, z oceną ich rozw oju językow ego w zak resie m ow y b ie rn e j i czynnej. S k a lą L e ite ra p rze b ad an y c h zostało d w u k ro tn ie 34 spośród dz'eci w cho dzących do gru p y ek sp ery m en taln e j, a w iększość z nich uzyskała w y niki n a poziom ie norm y in te le k tu a ln e j. 11 dzieci zostało p rzeb ad an y c h S k alą R ozw oju Psychom otorycznego B ru n et-L é zin e u zy sk u jąc przeciętn y iloraz rozw ojow y 93. W skali te j, k tó ra o b ejm u je cztery sfery rozw ojow e, św iad o m :e ograniczyłem się do oceny tylk o trzech, w y łączając m ow ę, poniew aż u dzieci głuchych ta fu n k c ja nie m ogła być dobrze rozw inięta. M ożna zatem przy jąć, że u zyskane w y n ik i zn ajd o w ały się ta k że n a p o ziom ie norm y. N ato m iast b ad a n ia V inelandzką S k alą D ojrzałości D olla u ja w n iły u 16 dzieci, z k tó ry c h połow a re k ru to w a ła się ze środow iska o w yższym sta n d a rd z ie socjo-ekonom icznym , a połow a ze środow iska niższego, pew ne obniżenie ilorazu dojrzałości społecznej. M ożna to tłu m aczyć o g raniczeniem po la dośw iadczeń życiow ych u dzieci głuchych, nie d ysponujących ta k w ażn y m in stru m e n te m poznaw czym , ja k im je st m ow a.
B ad an e dzieci nie b yły w y b iera n e w edług ja k ich ś sztyw nych k r y te rió w selekcji, poniew aż w b ad a n ia ch chodziło o to, aby uzyskać re a ln y obraz tru d n o ści i po trzeb w zak resie opieki psychologicznej obejm u jącej przeciętne, zgłaszające się do p o rad n i audiologicznych, dzieci. Nie u w szy stk ich spośród nich u d aje się zastosow ać te sam ę m etody te s to w e, a zatem psycholog m usi m ieć ich k ilk a do sw ej dyspozycji.
O cena sta n u em ocjonalnego doko n y w an a b y ła n a p odstaw ie w y w iad u z m a tk ą, o b serw acji za chow ania się dziecka podczas b a d a n ia oraz w tra k c ie zajęć logopedycznych z dzieckiem . Ć w iczenia m ow y sta n o w iły b ardzo ciekaw y i bogaty m a te ria ł dla in te rp re ta c ji psychologicznej, poniew aż u d aw a ło się podczas p rze p ro w ad z an ia ich uchw ycić n ie k tó re
1 δ8 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [8 ]
cechy, nie zaw sze ła tw e do zao b serw o w an ia podczas b a d a n ia dziecka w gabinecie psychologicznym . U w idaczniały się np. m echanizm y m o ty w ac ji o dgryw ającej bardzo isto tn ą rolę w re h a b ilita c ji, a k tó re j nie m ożna ocenić na drodze jednorazow ego sp o tk a n ia p rzebiegającego z r e guły w sztucznych d la dziecka w a ru n k a c h . Z ajęcia re h a b ilita c y jn e p o zw a lają ta k że na p ełn iejszą ocenę osobowości dziecka, a zw łaszcza jego re a k c ji em ocjonalnych, z a in te re so w ań i m ożliw ości do w sp ó łd z iałan ia z osobam i dorosłym i.
R e je stro w a n ie zachow ania się dziecka poddanego o d d ziaływ aniu zorganizow anej grupy rów ieśników , co m a m iejsce w przedszkolu, u ja w nia w iele zjaw isk m ając y ch znaczenie dla re h a b ilita c ji, k tó re z kolei nie w y stę p u ją p rzy in d y w id u a ln y ch k o n ta k tc h z dzieckiem . N aw iązanie skutecznej i trw a łe j w sp ó łp racy z dzieckiem głuchym p rzy sp a rz a często pow ażnych tru d n o ści, przed k tó ry m i logopeda sta je b ezrad n y . O b ser w ow ane przeze m nie zajęcia re h a b ilita c y jn e p rze p ro w ad z an e grupow o w ośrodkach dla m a ły ch dzieci głuchych p o tw ie rd z iły w całej ro zc ią głości hipotezę o pozytyw nych w p ły w ach grupy n a zachow anie się dziecka głuchego, ch a rak te ry z u jąc eg o się tru d n y m k o n ta k te m z osobam i dorosłym i.
W śród różnych typów zab u rzeń em ocjonalnych, ja k ie w y stę p o w a ły u b a d a n y ch przeze m nie dzieci, do najczęstszych n ależały re a k c je u n i k an ia, negatyw izm , n ap a d y złości i ag re sja. W w ielu p rzy p a d k ach n a le żało je tra k to w a ć ja k o re a k c je fru s tra c y jn e n a pozbaw ienie dziecka m ożliw ości po ro zu m iew an ia się z otoczeniem w sk u te k głuchoty. In n e ich podłoże w iązało się z istn iejący m i niezależnie od głuchoty i bardzo często w y w ołanym i tą sam ą przyczyną co głuchota uszkodzeniam i ośrod kow ego u k ła d u nerw ow ego. U dzieci tego typ u , k tó re c h a rak te ry z o w a ły się n asilonym i o b jaw am i zab u rzeń e m o c jo n a ln y c h ,, p ro sz o n a o k o n su l ta c je n eu ro p sy c h iatry c zn e i p rze p ro w ad z an o różne d odatkow e b a d a n ia ta k ie ja k EEG, R tg czaszki, b ad a n ia p ły n u m ózgow o-rdzeniow ego i inne. Na p o d staw ie w yw iadów środow iskow ych i rozm ów z rodzicam i, w p rzy p a d k u n ie k tó ry ch dzieci m ożna było p o d e jrz e w a ć ,. że na o bser w o w an e u dziecka za b u rzen ia w sferze em ocjonalnej m a w p ły w w y chow yw anie przez rodziców . W b ad a n ia ch m oich w y stą p iły w y ra źn e zależności pom iędzy za b u rzen iam i em ocjonalnym i a w a ru n k a m i środo w iskow ym i i stosunkiem rodziców do procesu reh a b ilita c ji. P o staw a rodziców w sposób bard zo w y ra ź n y rz u tu je na zachow anie się dziecka kalekiego. T ro je spośród b a d a n y ch przeze m n ie dzieci m iało rodziców głuchych, a jedno m iało głuchego ojca. Poza je d n y m spośród nich dzieci te c h a rak te ry z o w a ły się ła tw y m k o n ta k te m i n ie sp ra w ia ły tru d n o ści w ychow aw czych. M ożna to uzasadnić ja k się w y d a je sta łą łącznością k o m u n ik a ty w n ą za p o śred n ictw em m ow y m igow ej, ja k a od początku łączyła te dzieci ze sw ym i rodzicam i. Rodzice głusi p rz y jm u ją swe
[9] Z Z A G A D N I E Ń P S Y C H O L O G I I 199 głuche dziecko i a k c e p tu ją ła tw iej jego b ra k i bez sta w ia n ia w a ru n k u op an o w an ia m ow y u stn e j, k tó ra sp ra w ia dziecku ta k w ielk ie tru d n o ści, a n iek ied y je s t przeszkodą nie do przebycia.
W zw iązku z oddziaływ aniem na sferę em o cjo n aln ą dziecka w y ła n ia się p o trze b a psy ch o terap ii. S tanow i ona p ro b lem aty k ę , k tó ra nie została jeszcze ro zp raco w an a, a ze w zględu n a sw ą złożoność i doniosłość w y m a g a pow ażnych, szeroko zakro jo n y ch studiów . W p ra k ty c e logope dycznej tk w ią duże m ożliw ości pod tym w zględem , poniew aż u m ie ję tn e w p la ta n ie elem entów zabaw ow ych do ćw iczeń m ow y m a znaczenie p rze ciw w aru n k u jąc e w sto su n k u do n iepożądanych re a k c ji em ocjonal nych. Z ajęcia w ychow aw cze, gry i zabaw y, a ta k że w y k o rz y sty w an ie k o n ta k tó w z ró w ieśn ik a m i, m ogą sku teczn ie służyć ja k o czynniki p sy choterapeutyczne. W p rz y p a d k u tych dzieci, u k tó ry ęh pom im o za p ew n ie n ia w szelkich n iezbędnych d la w łaściw ej re h a b ilita c ji w a ru n k ó w i d łu g o trw ały ch w ysiłków , nie u d ało się uzyskać n a w e t w sk rom nym z ak resie o p an o w a n ia m ow y u stn e j, należy w ziąć pod uw agę m ożliw ość n au czen ia form m ow y m igow ej. P o d k reślić trzeb a, że trw a ją c y od w ielu la t spór pom iędzy zw olennikam i ty c h dw óch system ów p o ro zu m ie w an ia się, w o sta tn ic h czasach ro zstrzyga się na korzyść m ow y u stn e j (neooralizm ), a jednocześnie coraz w ięcej sp o ty k a się w y p o w iedzi p ro p ag u ją cy c h m ow ę palcow ą (daktylologia).
C elem zo rie n to w an ia się w ch a rak te ry sty cz n y ch dla rodziców dzieci głuchych p o sta w ac h w p ły w ający ch na proces re h a b ilita c ji p rz e p ro w adziłem b a d a n ia za pom ocą sp ecjaln ie w ty m celu sk o n stru o w an e j a n k iety , na gru p ie rodziców uczestniczących w k u rsa c h szkoleniow ych. B yła to g ru p a osób, k tó re raczej b y ły p rze k o n an e co do słuszności zasady ścisłej w sp ó łp racy z ośrodkam i specjalistycznym i w opiece n ad dzieckiem . W ypow iedzi b ad a n y ch św iadczyły o tym , że w iększość z nich p o s:a d a w łaściw y sto su n ek do po trzeb dziecka, m im o dość rozbieżnych poglądów n a te m a t problem ów w ychow aw czych. P o ró w n an ie w łasnej oceny postępów dziecka ze stro n y rodziców z rep rez en to w an y m i przez nich po g ląd am i na sp ra w y w y ch o w an ia i re h a b ilita c ji, w y k az u je duże znaczenie atm o sfery ro dzinnej oraz p o d k re śla w pływ n ag ro d y n a w y niki uczenia się, będ ącej w łaściw szym w zm ocnieniem aniżeli k a ra .
P ołow a spośród b ad a n y ch dzieci w y k az y w a ła poziom ub y tk ó w słuchu w ynoszący p rze cię tn ie od 80—95 db dla obu uszu. W iększość dzieci, bo 53°/o, nie uzy sk ała p o p raw y w tra k c ie okresu dzielącego p ierw sze b a d a nie od pow tórnego, k tó re było w y k o n y w an e po upływ ie około 12 m ie sięcy. Dość znaczna liczba je d n ak , bo 18 (38%), u zy sk ała p ew n ą popraw ę, co m ożna tłum aczyć łącznym oddziaływ aniem ćw iczeń logopedycznych, tre n in g u słuchow ego oraz k o rzy stan iem z a p a ra tu w zm acniającego przez dziecko. Z p rzeprow adzonych przeze m nie b a d a ń w y n ik a dość isto tn a zależność pom iędzy ogólną oceną psychologiczną a p o staw ą dziecka
200 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [ 1 0 ] w obec a p a ra tu w zm acniającego, w y ra ż a ją c ą się w spółczynnikiem ko re la c ji .48, (istotnym na poziom ie 0,01). U ja w n iła się ta k że zależność pom iędzy ty p em pobudliw ości n erw o w ej, a pew n y m i czynnikam i audio- logicznym i, ta k im i ja k w iek w k tó ry m rozpoznano głuchotę, n asilenie uby tk ó w słuchu i k o rzy sta n ie z p rotezy słuchow ej przed zgłoszeniem się do po rad n i. W y stąp iła ta k ż e w y ra ź n a zależność pom iędzy stosunkiem , ja k i dziecko p rze jaw ia ło w obec zajęć re h a b ilita c y jn y c h , a stopniem zysku ja k i d a w a ła proteza. Zależność ta w z ra sta ła w tra k c ie p rocesu re h a b ilita c ji i p rzy p o w tó rn ej ocenie dziecka w y ra ż a ła się d w u k ro tn ie w iększym w spółczynnikiem k o rela cji w ynoszącym 48 (istotnym n a po ziom ie 0,01).
Ć w iczenia logopedyczne p rze p ro w ad z an e z dzieckiem w p o rad n i m iały p rzede w szystkim c h a ra k te r in stru k ta ż o w y i odbyw ały się p rze w ażnie w obecności m a tk i, k tó re j d em o n stro w an o ćw iczenia, ja k ie z dzieckiem w in n a w y konyw ać w domu. P rz ed rozpoczęciem ćw iczeń u zyskiw ano od m a tk i in fo rm ac je n a te m a t d y n am ik i procesu p rz y sw a ja n ia sobie przez dziecko m a te ria łu językow ego, k tó ry zo stał w y zn a czony poprzednio. Z ajęcia trw a ły p rze cię tn ie od £0—40 m in u t i odbyw ały się najczęściej raz na tydzień. Ja k o m a te ria ł pom ocniczy w y k o rz y sty w an o d o b ran e odpow iednio d ro b n e przed m io ty codziennego uży tk u , zabaw ki, o brazki i książeczki obrazkow e d la dzieci przedszkolnych. Poza tym do ćw iczeń b yły w y k o rz y sty w an e sp e cja ln e zeszyty, w k tó ry ch m a tk i zam ieszczały m a te ria ł ilu s tra c y jn y i n ap isy odnoszące się do a k tu aln ie przez dziecko p rzy sw ajan e g o m te ria łu językow ego. W tra k c ie k o lejn y ch sp o tk a ń m a tk i o trzy m y w ały pojedyncze zeszyty k u rsu k o re s pondencyjnego dla rodziców opracow ane w fo rm ie listów (polska a d a p ta c ja K u rsu J o h n T rący z Los A ngeles) z a w ierając y ch w skazów ki od noszące się do p ostępow ania w y ch o w aw c zo -re h ab ilita cy jn e g o z dziec k iem głuchym w o k reślonym w ieku.
W spólnie z in n y m i psychologam i p ra c u ją c y m i w C e n tra ln e j P o ra d n i A udiologiczn o -R eh ab ilitacy jn ej zo stały opracow ane p rzy k ła d y zajęć przeznaczonych dla rodziców p rac u jąc y ch w dom u nad dzieckiem . O bejm ow ały one pięć działów : lokom ocję, o d działyw anie n a zm ysły, fu n k c je ko jarzen io w e i pam ięciow e, n aw y k i życia codziennego oraz m ow ę podzieloną na d w a działy: b ie rn ą i czynną. W czasie sp o tk a ń psychologa z m a tk a m i u d zielane im były szczegółowe w sk az an ia w o p a r ciu o w y n ik i b ad a ń psychologicznych oraz o w sp o m n ian e w yżej układ y ' zajęć reh a b ilita c y jn y c h . P od staw o w y m m a te ria łe m le k sy k aln y m dla p rzep ro w ad zan y ch z dziećm i ćw iczeń b y ły tzw . te k sty słow nikow e o p ra cow ane przez zespół psychologów , logopedę i językoznaw cę. O dnoszą się one do dzieci w w iek u od 12 m iesięcy do la t 4 i zostały o p arte n a cytow anych ju ż uprzed n io p rac ach ośrodka k rak o w sk ieg o dotyczą cych rozw oju słow nika u dzieci n o rm aln y ch (prace S zum ana, G ep p
er-Z er-Z A G A D N I E Ń P S Y C H O L O G I I 2 0 1
tow ej, P rzełącznikow ej). Do tych te k stó w zostały dołączone opisy sy tu a c ji zabaw ow ych, k tó re m ogą posłużyć za okazję do posługiw ania się m a te ria łe m językow ym . Zasób słow nictw a, k tó re p o tra k to w a n e je st ja k o w zorcow y zestaw , nie obow iązujący w sposób sztyw ny, je s t znacznie m niejszy an iżeli zasób sło w n ictw a dziecka n o rm aln ie słyszącego. O b ej m u je on około 400 słów najczęściej stosow anych w życiu codziennym . P oza k ry te ria m i psychologicznym i, o p arty m i n a p ra w a c h rozw oju u m y słow ego dziecka, p rzy u sta la n iu zestaw ów słów dla poszczególnych okresów w iek u b ra n o pod uw agę k ry te ria fonologiczne tzn. łatw ość w y m aw ia n ia danego słow a oraz łatw ość o dczytyw ania tego słow a z u k ła d u ust, co m a doniosłe znaczenie dla dzieci głuchych. M a te ria ł słow nikow y b y ł w iązan y z cecham i sensorycznym i p rzedm iotów d o stęp nych dziecku głuchem u.
O bserw u jąc d ynam ikę procesu p rz y sw a ja n ia sobie przez dzieci g łu che system u językow ego m ożna było przek o n ać się o p rzy d a tn o ści o p ra cow anych przez P ia g e ta k o ncepcji w y jaśn iający c h la k ty rozw ojow e. A sy m ilacja ja k o proces poznaw czy u ja w n iła się w sw ych trzech stad iach w rozw oju m ow y u obserw ow anych dzieci. R e h a b ilita c ja logopedyczna u a k ty w n ia ła opanow ane ju ż przez dziecko schem aty językow e d o p ro w ad zając do organizacji now ych s tr u k tu r i całości. O bserw ow ałem duże tru d n o ści u b ad a n y ch dzieci w zak resie k o o rd y n o w a n ia poszczególnych system ów i schem atów językow ych.
J a k w y n ik a z za reje stro w a n y c h przeze m nie danych, n ajw ięcej t r u d ności p rzy sp a rz ały dzieciom ćw iczenia m a jąc e n a celu o p anow yw anie słow nika czynnego, połączone z a rty k u la c ją poszczególnych głosek i w y razów . N ajw iększe tru d n o ści w y stą p iły w o panow yw aniu tych .fonemów, k tó re w y m ag a ją n ajb a rd z ie j p recyzyjnych ru ch ó w języka, i jednocześnie są n a jtru d n ie js z e do o dczytyw ania z ust. W k arc ie logopedycznej b y ły re je stro w a n e oceny w sk a li pięciostopniow ej odnoszące się do m ow y b ie rn e j, czynnej, fu n k c ji głosu, postaw y dziecka w obec ćw iczeń oraz częstości w izy t w p oradni. Na ogół rozw ój m ow y b ie rn e j (słow nika w ew nętrznego) zw iązanej z ro zum ieniem w y p o w iad a n y ch w obecności dziecka słów, po jm o w an iem treśc i obrazków i napisów , szedł w p arze z rozw ojem m ow y czynnej. M ożna było je d n a k zaobserw ow ać w y ra źn e w y p rzed zan ie przez m ow ę b ie rn ą m ow y czynnej, a dość często w y stę pow ało n aw e t duże opóźnienie zdolności głośnego w y p o w iad a n ia się w sto su n k u do p erc y p o w a n ia m owy. P o d k reślić w yp ad a, że w p rocesie r e h a b ilita c ji logopedycznej nie w y k o rz y stu je się w d ostatecznym sto p n iu zasad i k o ncepcji w chodzących w zak res ta k ic h dziedzin ja k te o ria in fo rm acji, językoznaw stw o m a tem aty czn e, te o ria ko m u n ik acji.
W św ietle uzyskanych danych n a te m a t re h a b ilita c ji logopedycznej, w y d aje się po tw ierd zać teza psychologa am ery k ań sk ieg o F u rth a , k tó ry tw ierd zi, że w y m ag a n ia językow e, ja k ie sta w iam y dzieciom głuchym ,
2 0 2 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [1 2 ]
b iorąc p rzeciętnie, p rz e ra s ta ją znacznie ich m ożliwości. W ydaje się także, iż p o tw ie rd z a się k o n ce p cja la n so w a n a n a M iędzynarodow ej K o n fe re n cji w T oronto w 1964 ro k u , w ed łu g k tó re j dziecko głuche, k tó re zaczyna się reh a b ilito w a ć dopiero w w iek u 18 m iesięcy, przekroczyło ju ż tzw. okres k ry ty cz n y d la ro zw oju m ow y i w zw iązku z tym zupełnie u sp raw ied liw io n y je s t b ra k postępów p o d ję tej re h a b ilita c ji. W iększość obserw ow anych przeze m n ie dzieci p rzek ro czy ła te n k ry ty cz n y okres w chw ili rozpoczęcia re h a b ilita c ji. J a k okazało się p rzy analizie wpły-r w ów różnych czynników , od k tó ry ch zależały p o zytyw ne re z u lta ty r e h a b ilita c ji logopedycznej, dość isto tn ą rolę odegrały ta k ie zm ienne ja k d y n am ik a rozw oju um ysłow ego, czynniki audiologiczne oraz p o staw a dziecka i jego rodziców w obec p rze p ro w ad z an y c h zajęć logopedycznych. U b a d a n y ch dzieci oceniane b y ły trz y sfery, stanowńące w y p ad k o w ą b a d a ń diagnostycznych: le k arsk ic h , psychologicznych i logopedycznych. Na p o d staw ie u zyskanych w yników b ad a ń , każdą z tych trze ch sfer oceniałem w sk a li trzystopniow ej sto su jąc określen ia: „słaby, p rz e ciętny, do b ry ”. W z a k resie sfery psychologicznej i audiologicznej n a j w ięcej było ocen p rzeciętn y ch (72% i 44'°/o), n ato m ia st w za k re sie sfery logopedycznej n ajw ięcej było ocen słabych (59%).
B ardzo w ażny dział w re h a b ilita c ji dziecka z uszkodzonym słuchem sta n o w i oddziaływ anie n a zm ysł słuchu, k tó ry p raw ie ' zaw sze w y k az u je p ew n ą m ożliw ość rea g o w a n ia n a bard zo głośne dźw ięki. M atki zg ła szające się z dziećm i do p o rad n i dow iadyw ały się po raz pierw szy o konieczności sty m u lac ji zachow anych u d z:ecka resz tek słuchu i były z a zn a ja m ian e ze sposobam i, za pom ocą k tó ry ch m ogą przeprow adzać odpow iednie ćw iczenia w dom u. Je d n y m z isto tn y ch elem entów tre n in g u słuchow ego było za o p atrz en ie dziecka w p ro tez ę słuchow ą. W iększość, bo 29 dzieci, nie chciała ko rzy stać z protez, m im o że rodzice je otrzym ali. Podczas p rze p ro w ad z an y c h k ilk a k ro tn ie b a d a ń audiom etrycznych stw ie r dzono, że a p a ra ty w zm acn iające słuch d a ją dziecku znaczną korzyść p odw yższając k rzy w ą progow ą słyszalności. U połow y b ad a n y ch dzieci stw ierdzono różny stopień zysku, ja k i d aw a ły ich słuchow i a p a ra ty w zm acn iające, a ty lk o u 29% nie zaobserw ow ano po p raw y w krzyw ej progow ej przy użyciu a p a ra tu podczas b a d a n ia audiom etrycznego. W· rozm ow ach z m a tk a m i m ożna było się zorientow ać, że w iększość tych dzieci, k tó re k o rzy sta ły w dom u z a p a ra tu słuchow ego, p rz e ja w ia ła w iększe z a in te re so w an ie dźw iękam i, s ta w a ła się b ard z iej w rażliw a n a sy tu a cje, w k tó ry c h sp o ty k a ły się ze źródłem dźw ięków . A p a ra ty w zm acn iające słuch p ow inny się c h a rak te ry z o w a ć m ożliw ie szeroką sk a lą w zm ocnienia i .nie daw ać ja k o d ziała n ia ubocznego n ie p o żą d a nych efek tó w akustycznych. T akie z jaw isk a ja k szum y i trz a sk i bardzo często pow odują w ra że n ia bólu, poniew aż k rzy w a progow a słyszalności przy dużych w zm ocnieniach z n a jd u je się b lisko k rzy w ej progow ej bólu.
113] Z Z A G A D N I E Ń P S Y C H O L O G I I 203 U w idocznił się w y ra źn y w p ły w k o rz y sta n ia przez dziecko z pro tezy słuchow ej n a ogólną ocenę psychologiczną. Zależność m iędzy fak te m , czy dziecko chce nosić a p a ra t, a ogólną oceną logopedyczną w y ra ża się w spółczynnikiem k o re la c ji 45 (istotnym n a poziom ie 0,01), a zależność te j oceny od zysku, ja k i przynosi dziecku a p a ra t, uw id aczn ia w spół czynnik .33 (istotny n a poziom ie 0,05). Podobne zależności w y stą p iły . m ię d zy ty m i dw om a czynnikam i audiologicznym i, a końcow ą oceną
m o w y biern ej, czynnej i fu n k c ji głosu.
W ra m a c h tre n in g u słuchow ego stosow ano u b ad a n y ch dzieci bodźce w p ostaci dźw ięków in stru m e n tó w p e rk u sy jn y c h z u w zględnieniem p o d staw ow ych cech dźw ięku, ta k ich ja k : b a rw a , ry tm , n atęż en ie i w y sokość. O ddziaływ anie za pom ocą tych bodźców było łączone z różnym i p ro sty m i czynnościam i, ja k ie dziecko m iało w ykonać, z ru ch a m i ry tm ic z ny m i i stosow ano je ta k ż e j a k o 4sygnały rozpoczynania lu b kończenia z a b a w ruchow ych. R e ak c je dzieci n a tego ty p u bodźce do starczały p sy chologow i okazji dla czynienia spostrzeżeń u zu p e łn ia ją cy ch w y n ik i b a d a ń , ja k ie dziecko m iało ju ż przeprow adzone.
W g rupie o bserw ow anych przeze m nie dzieci odczytyw anie m ow y z u st stan o w iło u w iększości um iejętność tru d n ą do o panow ania. W po ró w n a n iu do in n y c h zajęć reh a b ilita cy jn y ch , ta k ic h ja k ćw iczenia logo p edyczne lub tre n in g słuchow y, dzieci w y k az y w a ły w tym zakresie . d ale k o m n iejsze zain tereso w an ie. Do zasadniczych pow odów tru d n o ści zw iązanej z opan o w y w an iem o dczytyw ania m ow y z u s t przez dzieci głuche należy niem ożność różnicow ania w zrokow ego poszczególnych głosek arty k u ło w a n y c h w niedostępnych dla o b serw acji m iejscach ja m y u s tn e j. P rzy tych głoskach n ato m ia st, k tó re są ła tw e do id e n ty fik o w a n ia w zrokow ego, w y stę p u je często tru d n e do uchw y cen ia przez osob n ik a głuchego u dźw iękow ienie lu b ubezdźw ięcznienie m a jąc e p o d sta w ow ą moc ró żn icu jącą w procesie po ro zu m iew an ia się. Z arów no za ję c ia zw iązane z tren in g iem słuchow ym ja k i z odczytyw aniem m ow y z u st w in n y pozostaw ać w zw iązku z u w zględnianiem czynników m elo dycznych m ow y, na co w sk a z u ją b a d a n ia L. H an d zla o p a rte n a m a te r ia le porów naw czym dzieci polskich oraz czeskich: norm aln y ch , niedo słyszalnych i głuchych.
W spółpraca psychologa z le k arzem -au d io lo g iem w y m ag a w zajem nego za p o zn a n ia się z zasadniczym i k oncepcjam i i założeniam i obu dziedzin re p re z e n to w a n y c h przez tych specjalistów . P rzed psychologiem sta je z a d an ie w y k o rz y sta n ia bogatej i ro zw ija jąc ej się w szybkim tem p ie p sy c h o ak u sty k i oraz te o rii uczenia się. D otychczas b ardzo niew iele prac psychologicznych n a te m a t głuchoty n aw ią zu je do tych gałęzi w iedzy, co o dbija się w y ra źn ie n a ich poziom ie naukow ym . Nie podejm ow ano ta k ż e pró b w y k o rz y sta n ia b ad a ń p rzep ro w ad zan y ch n a zw ierzętach dotyczących różnych aspektów uczenia się. B a d an ia te obejm ow ały
204 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [14]
w pływ d ep ry w ac ji zm ysłow ej n a rozw ój skłoności badaw czych, in te reso w ały się sk u tk a m i ogran iczen ia k o n ta k tó w ze środow iskiem w e w czesnym okresie życia, w p ły w em fru s tra c ji na poziom m o ty w a cji w procesach uczenia się oraz dotyczyły zjaw isk im p rin tin g u . Szcze gólnie ciekaw e są dla bad acza zajm ującego się g łu ch o tą kon k lu zje, do k tó ry ch doszli L eontiew i H ip p e n re ite r za jm u ją c się rep ro d u k o w a n ie m głosow ym w ra że ń słuchow ych. S tw ie rd z a ją oni, że niem ożność o d tw a rz a n ia n ie k tó ry ch w zorów je s t spow odow ana tym , że nie został u osob n ik a w y tw orzony w e w łaściw y m okresie ro zw oju zw iązek słuchow o- -głosow y. S p ostrzeżenia te, m a jąc e d la re h a b ilita c ji dzieci głuchych p odstaw ow e znaczenie, p o zo stają w zgodzie z kon cep cjam i P iag e ta, a jednocześnie n aw ią zu ją do w spom nianego w yżej i opisyw anego u zw ie rz ą t im p rin tin g u (re ak c ja piętn a). B a d an ia G alp e rin a, D aw idow a, Mo- rozow ej i inn y ch k o n ty n u a to ró w m yśli badaw czej L eo n tiew a p o d k re śla ją konieczność n ie p o m ija n ia żadnego okresu w procesie uczenia się, a także p o stęp o w an ia w ychow aw czego zgodnego z p rec y zy jn ie opracow anym p rogram em . P rz e d sta w ie n ie tu założeń teo rety czn y ch dla p ro g ra m ó w tych zajęć w op arciu o koncepcję wyż. wym . auto ró w , a ta k że o w nioski z w a rte w k siążk ach Osgooda, H ilg a rd a i M arquis n a te m a t procesów u czenia się i w a ru n k o w a n ia , p rzekroczyłoby ra m y niniejszego opraco w ania. S tan o w i to je d n a k w ażny zespól zagadnień, k tó re pow in n y do czekać się g ru n to w n ej analizy psychologicznej oraz szczegółow ych ro z w iązań prak ty czn y ch . P rz y k ład e m gru p y dzieci kalek ich , k tó ra sta ła się przed m io tem w ielu ory g in aln y ch b a d a ń n au k o w y ch i doczekała się o pracow anych g ru n to w n ie rozm aity ch form opieki, m ogą być dzieci opóźnione um ysłow o. W sto su n k u do nich, podobnie ja k w p rzy p a d k u dzieci głuchych, do procesu re h a b ilita c ji w y k o rz y sta n i są rodzice, a psychologiczne zasady po stęp o w an ia w ychow aw czego zostały u stalo n e dla ca ło k sz ta łtu opieki nad dzieckiem od pierw szych m iesięcy życia aż do ok resu dojrzałości.
U k ilk u n a stu dzieci spośród obserw ow anej przeze m nie grupy, tych k tó re przeb y w ały w przedszkolach n o rm aln y ch lu b żłobkach, w y s tę pow ały niekiedy tru d n e do to le ro w a n ia przez otoczenie p rz e ja w y agresji, niep o d p o rząd k o w an ia się zasadom w spółżycia i n a d m ie rn a pobudliw ość n erw ow a. K o n ta k ty z k ie ro w n ic tw em zakładów i e w e n tu a ln a zm iana środow iska, k tó ra w ta k ic h p rzy p a d k ach m oże być w sk az an a , w chodzić p ow inny w zak res obow iązków a s y ste n ta socjalnego, któ reg o psycholog nie m oże zastępow ać m a ją c w iele obow iązków zw iązanych z p rac ą diagnostyczną. Ze w zględu na b ra k w naszym k r a ju d o statecznej liczby w y k w alifik o w a n y ch asy sten tó w socjalnych, ro lę ich p rz e jm u ją tzw , p ie lęg n iark i społeczne po odpow iednim przeszkoleniu. U k ilk o rg a o b se r w ow anych przeze m nie dzieci, k tó re p rze b y w a ły w przedszkolach i sp raw ia ły tru d n o ści w ychow aw cze, w spólnie z p ie lę g n ia rk ą społeczną
[15] z z a g a d n i e ń p s y c h o l o g i i 205 p rzep ro w ad ziliśm y w y w iad środow iskow y, obserw acje ich za chow ania w g rupie rów ieśników . Na p odstaw ie w y w iad u i rozm ów z perso n elem w ychow aw czym m ożna się było zorientow ać, że je st on uprzedzony w sto su n k u do tych dzieci p rag n ą c usunąć je z przedszkola. T ym czasem p o b y t w przedszkolu należy tra k to w a ć p ra w ie zaw sze ja k o przed łu żen ie p o stę p o w an ia re h a b ilita c y jn e g o poza ra m y po rad n i. Na p o d sta w ie b adań n a d m ow ą dziecka prow adzonych przez szkołę pozn ań sk ą pod k ie ru n k ie m S. K ow alskiego w y n ik a, że rozm aitość sy tu acji, ja k ie dziecko sp o ty k a w przedszkolu, za p ew n ia m u w a ru n k i sp rzy ja ją c e przechodzeniu m yślen ia i m ow y ze sta d iu m sy tu acy jn eg o do sta d iu m w yobraźni.
Istn ie je p o trzeb a o d działyw ania na po staw y społeczeństw a w obec dzieci kalek ich , poniew aż dość często jeszcze sp o ty k a się uprzedzenia, n ie u za sad n io n ą niechęć i p ozostaw ianie ich problem ów na m arg in esie działalności społecznej. Liczne p rzy k ła d y osób głuchych, k tó re u k o ń czyły w yższe stu d ia, u zyskały odpow iedzialne zaw ody i p ra c u ją z d obrą w ydajn o ścią, zachęca do p rzy jśc ia im z pom ocą ze stro n y w ładz. W ielu głuchych m ogłoby się stać p ełnow artościow ym i członkam i społeczeń stw a, gdyby w e w łaściw ym czasie zapew niono im m ożliw ości re h a b ili tacji. W zespole specjalistów za jm u jąc y ch się re h a b ilita c ją dzieckâ głuchego nie m oże z a b ra k n ą ć psychologa, zarów no w dziedzinie diagnoźy ja k i sam ej re h a b ilita c ji. A by sprostać zadaniom , k tó re sta w ia przed nim w ciąż w z ra sta ją c y postęp w iedzy, psycholog m usi podnosić sw e k w a lifik a c je i u zupełniać w iedzę zdobytą n a stu d iach . J e d n ą z form d o k ształcan ia zaw odow ego byłyby k u rs y podyplom ow e organizow ane d la osób, k tó re n ied aw n o kończyły stu d ia , a in n ą fo rm ą m ogą być zjazdy, na k tó ry ch psychologow ie z w iększym stażem k lin icn y m w y m ie n ia lib y sw e dośw iadczenia.
T. S. G a łko w ski
B IB L IO G R A F IA
-1. A m m o n s , R. B. i A m m o n s , H. S.: F u ll-R a n g e P ic tu re V ocabu la ry Test. Psychol. T est S p ecialists, M issoula, M ontana, 1948. 2. A n a s t a s i , A.: P sychological testing. The M acm illan C om pany,
New Y ork, 1961.
3. A r t h u r , G.: A P o in t S cale of P e rfo rm a n ce Tests. C om m onw ealth F u n d , N ew Y ork, 1930.
4. A tti ufficiali del C ongresso M ondiale dei S ordom uti. E n te N azio- nale S ordom uti, Rom a, 1951.
5. B â r c z i , G. i N a b y, E.: L a réé d u catio n des hongrois so u rd s- -m u ets. C om te-R en d u du D euxièm e C ongrès M ondial des S ourds. Z agreb, 1955.
206 M A T E R I A Ł Y I R E C E N Z J E [16;
6. В a y l e y N.: T he C a lifo rn ia F irs t Y ear M en tal Scale. U n iv e rsity
.of C alifornia S ylla b u s Series, n r 243, 1933.
7. B e n d e r L.: C hild p sy c h iatric tech n iq u es. S pringfield, Illin o is, 1852.
8. B e n t z e n O.: F acilities for th e care of ch ild ren w ith im p a ired h e a rin g in th e E u ro p ean Region. W orld H ea lth O rganization. 1963. (M ateriały pow ielone).
9. B e n t z e n О.: L ’ouïe au sens social. C om te-R en d u du D eu x ièm e C ongrès M ondial des S ourds, Z agreb, 1955.
10. B i e l i c k a I. i O l e c h n o w i c z H.: Z ałożenia teo rety czn e psy c h o terap ii na poziom ie przedsłow nym . P ediatria P olska, 1966, vol. 41, 771—777.
11. B i r c h J. R. i В i r с h J. W.: The L e ite r I n te rn a tio n a l P e rfo rm a n
ce S cale as an aid in th e psychological stu d y of deaf ch ild ren . A m er. A nn. D eaf, 1951, vol. 96, 502—511.
12. B i s h ö p H. M.: P e rfo rm a n c e scale te sts applied to deaf an d h a r d of h e a rin g children. V olta R eview , 1936, vol. 38, s. 447—450.
13. В о r d 1 e y J. E., H a r d y W. G., R i с h t e r C. P .: A u d io m e try w ith
th e use of galv an ic sk in resistan c e response. B u lle tin of th e J o h n s
H o p kin s H ospital, 1948, vol. 82, 596—599.
14. B o r e l — M a i s o n n y S.: E du catio n au d itiv e e t édu catio n p e r ceptive. Jo u rn a l F rançise d ’O to-rhino-laryngologie. 1966, vol. 15, 397—405.
15. B o r e l — M a i s o n n y S.: S u rd ité et rééducation. R e v u e du P ra
ticien, 1956, vol. 2997—3003.
16. B o r e l — M a i s o n n y S.: N ouveau te s t d’a p titu d e s p o u r e n fa n ts de 5, 6 à 10 ans. Folia P honiatrica, 1958, vol. 10, 40—44.
17. B o r e l l i — V i n c e n t M. i O l é r o n P.: U ne nouvelle éch elle de perfo rm an ce. R ev u e de P sychologie A p p liq u ée. 1954, vol. 4, 153 -164.
18. В о s k i s R. M.: G iuchije i slaboslyszaszezije deti. M oskva, U czped- giz, 1963.
19. В r o w n A. W., S t e i n S. P. i R o h r e P. L.: T he C hicago N on- - V erb al E xam in atio n . M an u al of direction. Psychological C o rp o ra tion, New Y ork, 1947.
20. B r u n e t O. i L é z i n e I.: Le dévelo p p em en t psychologique de la p re m iè re enfance. P.U .F. P aris, 1965.
21. B u d k e v i ë N. G.: O buczenie d etej doszkolnogo v o z ra sta m aszino- p isi dla fo rm iro v a n ia u nich sviaznoj reczi. A PN R S FS R , M oskva, 1960.
22. B u r c h a r d E. i M y k l e b u s t H. R.: A com parison of conge n ita l an d ad v e n titio u s deafness w ith resp e ct to its ,e ff e c t on in te
lli-[17] z z a g a d n i e ń p s y c h o l o g i i 207 gence, p e rso n a lity and social m a tu rity . Am. A nn. Deaf. 1942, vol. 87, 140.
23. B u r g m e i s t e r B .L .H . i L o r g e I.: C olum bia M en tal M a tu rity S cale R evised. T a rry to w n on-H udson, W orld Book Co. New York, 1959.
24. В ii с h 1 i J. М. C.: H om e edu catio n of d eaf children. R e p o rt of th e P roceedings of th e In te rn . Congr. on Educ. D eaf. W ashington, 1964. 25. B ü h l e r C., L u m r y G. К. i C a r r o l l H. S.: W orld T est S ta n -
d ariz a tio n S tudies. C hild C are M onographs, n r 4, C hild C are P u b lications, N ew Y ork, 1951.
26. B y s t r z a n o w s k a T.: A udiologia kliniczna. PZW L, W arszaw a, 1963.
27. С a n f i e 1 d A. A.: T he „sten ” S cale — a m odified С — Scale. E d u
cational P sychological M easurem ent. 1951, vol. 11, 139—213.
28. C a r i n g for ch ild ren w ith im p a ired h earin g . W HO Chronicle, 1965, vol. IS, 158— 160.
29. С a 11 e 1 R. B. i C a t t e l A . K . S.: IP A T C u ltu re F re e In tellig en c e Test. 111. Inst. P ers. A bil. Test. C ham paign, 1950—1959.
30. C h a l u d e J. i M o t t i e r М. C.: Im p o rta n c e e t nécessité d ’une éducatio n précoce spécialisée. R eadaption, 1967, n r 142, s. 25.
31. C h v a t c e V M. E. i S z a b a l i n S. N.: O sobennosti psychologii gluchogo szkolnika, Uczpedgiz, 1961.
32. C h u r c h R. M.: T he v a rie d effects of p u n ish m e n t on behavior.
P sychological R e v ie w , 1963, vol. 70, 469—402.
33. C om te-R en d u d u D euxièm e C ongrès M ondial des S ourds, Z agreb, 1955.
34. C o r n e l l E. L. i C o x e W. W.: A P e rfo rm a n c e A bility Scale. E x am in atio n m an u al. W orld Book Co. N ew Y ork, 1934.
35. C z e r s k a - J u r k o w s k a M.: B a d an ia psychopedagogiczne dzieci głuchych. W książce pod red. L ipkow skiego О.: O w y ch o w an iu dzie ci głuchych. PZW S, W arszaw a, 1967, s. 127—158.
36. D a l e D. M. C.: D eaf ch ild ren a t hom e an d a t school. U n iv ersity of L ondon P re ss L td, London, 1967.
37. D a v i s A. i Е е 11s K.: D avis-E ells G am es. W orld Book Co. New Y ork, 1953.
38. D a v i s H., D a v i s P. A.: Loom is, A. L. i H o b a rt G. S.: E lectrical rea ctio n s of h u m a n b ra in to a u d ito ry stim u la tio n d u rin g sleep. J o u rn a l of N europhysiology, 1939, vol. 2, 500—514.
39. D e r b y s h i r e A. J. i M e D e r m o t t M.: F u rth e r co n trib u tio n to th e EEG m eth o d of e v a lu a tin g au d ito ry fu n ctio n . L aryngoscope, 1958, vol. 58, 558—570.
40. D e s p o n s J., P o r t m a n n M. i L a f o n J. C.: Les tro u b le s de l’au d itio n chez l ’e n fa n t. L ib ra irie A rn e tte , P aris, 1965.
2 0 8 M ATERIAŁY I RECENZJE [ 1 8 ]
41. D i С a r 1 o L. M.: The Deaf. P re n tic e H all, New Je rse y , 1964. 42. D i С a r 1 о L. М. i В r a d 1 е у W. H.: A sim plified te s t for in fa n ts
an d young children. Laryngoscope, 1961, vol. 71, 628— 646.
43. D i x M. E . i H a 11 p i к e C. S.: „The P eep -S ch o w ”. T h e B ritish
M edical Journal, 1947, vol. 8, 719—723.
44. D o l l E. A.: V ineland S ocial M a tu rity Scale. M a n u al an d directions. Educ. Test. B ur. M inneapolis, 1947.
45. D o r o s z e w s k a J.: Nauczy ciel-w ychow aw ca w zakładzie leczni czym. PZW S, W arszaw a, 1963.
46. D o r o s z e w s k a J . : T e ra p ia w ychow aw cza. O ssolineum , W rocław , • 1957.
47. D r e v e r J. i C o l l i n s М.: P e rfo rm a n c e T est of Intelligence. O liver an d Boyd, E dinburg, 1928.
48. D u p o n t - H u b e r М.: L ’ex am en psychologique des so u rd s-m u ets.
Pro In firm is, 1958—59, vol. 17, 85—90.
49. E 11 i s N. R.: T he stim u lu s tra c e and b e h a v io ra l in adequacy. W k s ią ż ce „H andbook of m e n ta l d eficiency” P od red. N. R. Ellis, M cG raw - -H ill Book C om pany, Inc., New Y ork, 1963, s. 134— 158.
50. E w i n g A. W. G.: A p h asia in child ren . O xford U n iv ersity P ress, L ondon, 1940.
51. E w i n g A. W. G.: L in g u istic developm ent an d m e n ta l gro w th in h e a rin g im p a ire d children. V olta R eview , 1963, vol. 65, 180— 185. 52. E w i n g A. W. G. i E w i n g I. R.: T he a s c e rta in m e n t of deafness
in in fan c y e a rly childhood. Jornal o f L aryngology, 1944, vol. 59, 309—333.
53. E w i n g A. i E w i n g E. C.: T each in g d eaf ch ild ren to ta lk . M an ch e ste r U n iv ersity P re ss, M an ch ester, 1964.
54. F am ily and m e n ta l h e a lth pro b lem s in a deaf p opulation. New Y ork S ta te P sy c h ia tric I n s titu te , C olum bia U n iv ersity , N ew Y ork, 1963. 55. F i l d s P. E.: S tu d y in concept fo rm atio n . D evelopm ent of th e con cep t of tr ia n g u la r ity by th e ra t. C om p a ra tive P sychological M ono
graphs, 1932, vol. 9, 1—70.
56. F l a n a g a n J. C.: Tests of G en e ra l A bility (TOGA). C hicago Sc. Res. Assoc. 1959—60.
57. F r a n u s E.: Rozw ój re a k c ji gniew u u m ały ch dzieci. U. J. K ra ków , 1959.
58. F r o e s c h e 1 s E.: T estin g of h e a rin g of young children. A rch ive s
o f O tolaryngology, 1946, vol. 43, 93—98.
59. F u r t h H. G.: T h in k in g w ith o u t language. Psychological in te r p re ta tio n of deafness. F re e P ress, N ew ,York, 1963.
60. G a l l o w a y J. H.: The R o ch ester M ethod. R e p o rt of th e P ro c e edings of th e I n te rn a tio n a l C ongress on E d ucation Deaf. W ashington, 1964.
[19] Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII 20S
61. G a ł k o w s k i T.: C zynniki psychologiczne w głuchocie dziecięcej.
Z d ro w ie P sychiczne, 1965, vol. 6, 39—47.
62. G a ł k o w s k i T.: T roubles de la p a ro le de ty p e a p h a siq u e chez les en fa n ts. A c ta P aedopsychiatrica, 1966, vol. 33, 245—251.
63. G a ł k o w s k i T.: Z naczenie oceny psychologicznej d la re h a b ilita cji m ałego dziecka głuchego. V K ongres Ś w ia to w e j-F e d e ra c ji G łu chych, W arszaw a, 1967. (M ateriały pow ielone).
64. G a ł k o w s k i T. i G r o s s m a n J.: Czas re a k c ji n a bodźce s łu chow e (tony czyste) u dzieci zdrow ych. P rzegląd P sychologiczny, 1967, n r 13, s. 52— 63.
65. G a ł k o w s k i T., G r o s s m a n J. i S k ó r z a k В.: R éactions ém otionnelles des e n fa n ts in firm es e t l ’a ttitu d e des p a re n ts. P s y
ch o th era p y and P sychosom atics, 1966, vol. 14, 180—185.
66. G a ł k o w s k i T. i T ł u c h o w s k i W.: L ’in flu e n za d ella r ia b ili- tazione a u d itiv a sullo sviluppo di p a ro la e sviluppo in te le ttu a le dei b am b in i sordi, oligofrenici e afasici. A tti del II C ongresso E uropeo di P ed o p sic h ia tria. R om a, 1963, s. 408— 413.
67. G a ł k o w s k i T.: P ra c a psychologa w dziedzinie re h a b ilita c ji fo n ia try czn e j. Psychologia W ych o w a w cza , 1963, vol. 6, 236—237. 68. G e l l e r m a n n L. W.: F orm d isc rim in a tio n in chim panzees and
tw o -y e a rs old children. J. Gen. Psychol. 1933, vol. 42, 1—50.
69. G e p p e r t o w a L.: B a d an ia nad m yślow ym u jm o w an iem sto su n ków przez dzieci i m łodzież głuchoniem ą. U. J. K raków , 1964. 70. G e p p e i t o w a L.: Ź ró d ła tru d n o śc i w p rz y sw a ja n iu ję zy k a przez
dzieci głuche. PW N, W arszaw a, 1968.
71. G e s e l l A.: A tlas of in fa n t b ehavior. Y ale U n iv ersity P ress, New H aven, 1934.
72. G e s e l l A.: M ental g ro w th of preschool child. M ac M ilian, 1930. 73. G e s e l l A. i A m a t r u d a C . : D ev elo p m en tal diagnosis. H a rp e rs
and B ro th ers. N ew Y ork, 1947.
74. G e s e l l A. i T h o m p s o n H.: I n fa n ts b eh av io r, its genesis and grow th. Me G raw , N ew York, 1934.
75. G i 11 i 1 a n d A. R.: The m e asu re m e n t of th e m e n ta lity of in fan ts.
C hild D ev elo p m en t, 1948, vol. 19, 155—158.
76. G o l d s t e i n K. i S c h e e r e r M.: A b stra c t and co ncrete b e h a vior. Psychol. M onographs, 1941, vol. 53.
77. G o o d e n o u g h F. L. i S h i r l e y M.: A su rv ey of intelligence of deaf ch ild ren in M inesota schools. A m . A n n . D eaf, 1932, vol. 77, 238—242.
78. G r o s s m a n J. i G a ł k o w s k i T.: The influ en ce of fa tig u e on th e lo w erin g of th e th resh o ld cu rv e of h e a rin g an d p rolongation of th e rea ctio n tim e. A cta M edica Polona, 1964, vol. 5, 447—452. 79. H a n d z e 1 L.: Z agad n ien ie k sz ta łto w a n ia się czynników m uzycznych
210 MATERIAŁY I RECEN ZJE [20] w m ow ie dzieci słyszących, n ie słyszących, z resz tk am i słuchu i g łu chych. R om ayor, W rocław , 1966.
80. H e r r e n H.: E lém en ts p o u r une psychopédagogie d e la p ro th è se au d itiv e. R ev u e générale de l’e n seig n e m en t des so u rd sm u ets, 1965, vol. 57, 57—75.
81. H i s k e y M.: N eb rask a T est of L e a rn in g A p titu d e for Y oung D eaf C hildren. U n iv ersity of N ebraska. 1955.
82. J e z i e r s k a E.: O b serw acje n ad rozw ojem głuchociem nej K ry s ty ny H ryszkiew icz. PW N , W arszaw a, 1963.
83. K w i e k M.: B ad an ia n ad przeb ieg iem czułości słu ch u na am p li tu d ę dźw ięków . P ozn ań sk ie Tow. P rzyj. N auk, P oznań, 1950. 84. L a f o n J. C.: M essage e t p h o n étiq u e. P.U.F. P aris, 1961.
85. L e i t e r R. G.: The L e ite r I n te rn a tio n a l P e rfo rm a n c e Scale. S a n ta B a rb a ra S ta te College P re ss, S a n ta B a rb a ra , 1940.
86. L e v i n e E. S.: The psychology of deafness, U n iv ersity P ress, New Y ork, 1960.
87. M i t r i n o w i c z - M o d r z e j e w s k a A.: G łuchota w iek u dziecię cego. PZW L, W arszaw a, 1968,
88. M y k l . e b u s t H. R.: T he psychology of deafness. G ru n e an d S t r a t ton, N ew Y ork, 1960.
89. R a i n e r J. (Red): M en tal h e a lth p la n n in g fo r th e deaf. G allau d e t College, W ashington, 1951.
90. S z u m a n S. (Red): O rozw oju ję zy k a i m y ślen ia dziecka. PW N, W arszaw a, 1968.
91. T he young d ea f child. Id e n tific a tio n an d m an ag e m en t. A cta O to -la- ryngologica, 1964, S uppl. 206.
92. T i u c h o w s k i W. i G a ł k o w s k i T.: W czesne w y k ry w a n ie i różnicow anie n ie k tó ry ch za b u rzeń słuchu i m ow y u m ałych dzie ci. A n n a le s A ca d em ia e M edicae L odzensis, 1964, vol. 4, 170—176. 93. Z y k o v S. A.: O buczenije głuchych d etej jazyku. A PN RSPSR ,
