Bałtyckiego
Ą
2 L , b V \ Tl)
k
pietiflifóe <3<reifigfei<en
in ©retfstpaii).
( Ś f i t i B e t f r a g s u r ( $ e f d ? i d ? f e i ) e $ p i e f f ó m u * i t t & e r P r o t r i t t s p o m m e r n
oon
l i c . & e i m u f l o f f j e r
■spriDotboacnt ber Serologie on ber Unioerfitat © reifsioalb.
© ii t C V S l O 1)
spring »ott <£. ‘Bertelsmomt.
1925.
__O-__o__-o__O-----O-----O-----O—O-----O—-o—o—o—
i
l-^ -
I X i ,
5 0 381
w
& 4 ) ¿ Ä 95
Ißiefiffifd)e Sfreifigfetfen
in (Breifstüalö.
©in Beitrag 3ur 0 efcf)icf)fe öes Pietismus in ber #rotrin3 Sommern
non
Cic. Helmut £oti)er
p rio a t& 03ent ber Id e o lo g ie an ber lln in e rfitä t ffireifsroalb.
(Büterslof)
Verlag non (£. Bertelsmann.
1925.
ÏHfc pożycza się doTdomu XX O O i *t H L| 3 5 :
■? u V , : 5
$ « ( { : ®mit Hartmann, ' B u unb fiu n ftb ru ie m , ®teif§tt>alb.
Oi^e|H|o5
Victor Sájulfce
öanfbarer #erefyrung
getmöm.ef.
T ro ß ber Oerfdjiebenen B e u rte ilu n g be§ iß ieti§ m u§ , bte ißren © n titb in ber berfdjiebenert bogmatifcfjen (Stellung ber B e u rte ile r unb bent SOtangel an o ffizie lle n S e firfd jrifte n be§
ißietidm uS f)at, to irb öodj non nientanb im G ru ft Beitritten, baß er eine fird je n g e fd jid jtiid je G rfdjeinung bon größter Be»
beutung b a rfte ü t unb in bie G n tto id lu n g ber ebangeltfdjen föirdje ® e u tfd jla n b § tie f eingegriffen ßat. U m fo bebauerlidfer if t e§, baff eine einigermaßen genaue SDarftetlung ber Au§=
B reitung be§ ipietiS m u» nod) feineSfaUs gegeBen Inerben !ann, tneil bie G rfo rfd ju n g feiner © efdfidfte in einzelnen T e rrito rie n nod) lä n g ft n id )t in ber ertoünfdften, bagu unbebingt nötigen SCöeife burr£)gefü£)rt i f t 1). G rft toenn bie§ in ftärfere m SDiaße ge»
fc£)ief)t, to irb neben ber genaueren geftfteE ung feiner A u sb re itu n g gugleid) aud) feftereS SDM erial fü r bie B e u rte ilu n g feiner G rfdjeinungSform eu nnb SSirfungen gu ertnarten fein.
g m r bie in einer befonberen 3Jionograf)i)ie Bisher nod) nicfft beßanbelte ©efd)id)te be§ P ie tis m u s in ber iß robing S o m m e rn tn ili bie nadffolgenbe U n te rfu d ju n g einen fle ineit B e itra g liefern, um ber nod) uuboHfom m enen (Sßegialforfdjung über bie A u sb re itu n g beS ißietiSmuS in eitoas toeitergufjelfen.
SBenn m an fre iiiif) T a lm e rS B e m e rfu n g 1 2 3) lie ft „ in näheres
© e ta il über biefe (S treitigfeiten eingugeßen, ift I)öd)ft u n e rq u id lid ) unb erm übenb", fo fa n n baburd) bie g re u b ig fe it gu ber Unter»
fu d ju n g ia u m geförbert toerben. Söenn aber anbererfeitS
© ad)ßes) bie ß ietiftifd)e B e le g u n g in @d)ü)ebifd)=Borf)ommern m it bem G b ift fta rtS X I . üom 6 . O fto b e r 1694, ber E rnennung
1) S8 g l. beit S trtite l „ $ ie ti§ tn u § " it t 91. ©., 3- S tufig., 83anb 15,
@. 7 7 4 ff. btm K a r l SUiirbt. g i i r S iorliegenbeS befonberS © . 792 ltitb 794.
2) (S a m m lu n g etlicher Sßactirtdjtett au§ b e r Q e it u n b bem ße&eit be§
D . 9116t. $5oad9. b. ® ra fe b ih , © tr a lfu n b 1862, <5. 163.
3) ttr ß ra tn g u n b SSefen be§ (ß te ti§ m u § , SBieS&aben 1884, ¡3. 351.
grie b ricß SNaßerS gurn © eneralfuperintenbenten bon S o m m e rn unb bem uocßmaligen ( ib tff bon 1706 a ls „ im Seim e e rftid t"
anfießt, fo m irb eS bocfj ein Keines V e rb ie n ft bet genaueren nacßfolgenben U nterfuiß u ng fein, menn fie geigen m irb , baß bie Vemegung bamalS nod) feineSmegS e rftid t, ja übe rß a upt nocß nic£)t einm a l recßt auSgebrocßen m ar, fonbetn bie l tjc ftig e r unb macßtboder im m e r mieber auffiaderte, b is ber ermatdßenbe N a tio n a lis m u s fie burd) feine gang anberen Sntereffen ad»
mäßlicß gurüdbrängte.
N n gebrudten V o ra rb e ite n fü r bie A rb e it feß it eS fa ft gang, fie fu ß t baßer in ber £auptfadße a u f nocß ungebcudtem ßanbfcßriftlicßen «M aterial. V o r adern m aren eS 5 um fang»
reiche Siftenbänbe auS bem eßematS fcßmebifcßen Slrcßiib ber N egierung in © tra lfu n b , ießt aufbem aßrt im prenfcifcßen 6 taatSard)ib in S te ttin , bie in bie berm idelten (S tre itig fe ite n einigermaßen Sicßt bracßten unb fo baS m ertbodfte N ia te ria l lieferten. V o n großem Söert maren ferner bie Sitten ber Uni»
b e rfitä t © re ifS toalb begm. Slrcßibalien ber © re ifs m a lb e t tßeo»
logifeßen p t u l t ä t unb U n ib e rfitä tS b ib lio tß e f. (Sine Uberficßt über ade benußten O ueden ift ber A rb e it boraufgefcßicEt. p r bie bereitm idige Qugänglicßmacßung be§ gefamten «M aterials fd)ulbe icß ben in p a g e fomm enben © ie n ftfte d e n großen © a u f.
Söäßrenb ber © ru d ie g u n g m ürben m ir nod) 13 V rie fe befannt, meieße © re ifs m a lb e t V ro fe ffo re n über ben S t r e it an Söfcßet rießteten. £>err ^ßaftor D . D r. SSotfcßte in Sßratau (Veg.
(pade) ßat fie in ber H a m b u rg e r S ta a tS b ib lio tß e f gefunben. Seiber mußte eine Venußuttg berfelben, fom eit fie nocß m oglicß ge»
mefen märe, unterbleiben, ba ber p n b e r f ie ^abon abßangig maeßte, baß bie V rie fe m örtlicß a ls Stnßang gu bortiegenber Sirbeit geb rud t m ürben, © agu tonnte id) mieß angefießtS ber n u r m üßfam gufammengebraeßten © ru d fo fte n n itß t entfdßließen, gum ai bie V rie fe bie © rgebniffe m einer Unterfucßung feineSluegS beeinftuffen.
® e n a uf @. 104, Sinnt. 2 ermäßnten (£pturS ü b e r bie StuSbreituug beS ‘¡ßietiSmuS in ©eßmeben unb © ä n e m a rf ßoffe icß a ls befonberen fleinen Sluffaß bem näißft in ber & e itfc ß rift fü r Sircßeitgefißitßte b er ö ff ent li dß en gu tonnen.
S a § ber A rb e it angefügte ‘'ßerfonen» unb D rtS re g ifte r fo tl benjenigen Sefern bie 23enuhung be§ SöudjeS erleichtern, toeldje fid) nicht fp e jie d fü r bie © re ifS toalb er © tre itig fe ite n intereffieren unb boct) oietIeicf)t and) über anbere U n ib e rfitä te n unb anher»
halb © reifStoalbS lebenbe © eiehrte unb geitgenoffen einiges 'Brauchbare finben fönnen. S a § © a d jre g ifte r to irb bie h ifto rifd je S a rfte d u n g nad) ber © eite ergänzen fönnen, bafe e§ eine fpftematifche g ufam m e nfted ung ber bei bem © tre it b e trete nen p ie tiftifd je n Sehren geftattet.
S ie (Srmöglichung be§ S ru d e S biefer A rb e it berbanfe ich bor adern ber „© e fe d fd fa ft bon ^re u rtb e tt unb g ö rb e re rn ber tln ib e rfitä t © re ifS to a lb ", rneicfje ben lo eit aus größten S e il ber
© ru d fo fte n tru g . Siufjerbem e rh ie lt ich 3 itfd)itffe bon ber
„üdotgemeinfchaft j ber ©eutfcffen 2B iffenfd)aft" unb bem „id o r*
bifchen S n ftitu t" an ber U n ib e rfitä t © re ifs te alö. SCHeu ge»
nannten © te den möchte id) auch an biefer © tede m einen t y i f r liehen S a u f auSfpredjen.
Snbem id) bie Strbeit n u n hwauSgefjen ictffe, gebenfe ich b a n fb a r ber g ö rb e ru n g e n vmb Stnregnngen, bie meine © tu b ie n bon bem 3Jianne empfangen h “ f>en, beffen ta rn e n ba§ 2öib»
m ungS blatt nennt.
© r e if S m a lb , im 9fuguft 1925.
¿ p e lm u t S o tp e r.
I. SJorbereitnngen uttb SInfänge pietiftifdjer Streitigkeiten in
©reifsnm lb ... l 1. © r f ie S S a n tu n g P o r b e n i ß i e t i f t e n b u re b b e n
© e n e r a l f u p e r i n t e n b e i t t e n i R a u g o ... 1 2 . © e g in n e u b e © t r e i t i g f e it e n ¡ u u if d ie n © e b p a r b i
u n b b e rn © e n e r a l f u p e r i n t e n b e n t e n S W a p e r . . . 9 a) S ie tß e riim lid jfe it S D ia p e tä... 9 b ) S ie S ßetfönlid^ieit © e b b a r b i S ... 16 c) S ie © rü n b e fü r bte © n tfre m b n n g gtm fdjen SJialjer unb
© e b lja rb i nach a n fä n g lich e n fre u n b lid je n S chiebungen 21 d ) S ie S o rtn ü rfe SKntjerS gegen © e b b a rb i u n b ih re
S e b a n b lu n g ... 29 e) © taperS SebenSenbe; ^B e u rte ilu n g fe in e r R S e rfö n lid jfd t
u n b fe in e s © tre ite S m it © e b b a r b i... 39 3. S i e © t r e i t i g f e i t e n © e b b a r b iS m i t f e in e m ® o l l e =
g e n S B ü r f f e l ... 46 a) S ie S ß e rfö n lid jfe it 2 B i i r f f e l S ... 47 b ) © e b ija rb iS © in tre te n fü r S B ü rffe l; bie e rfte n © tr e itig *
fe ite n b is git S B iirffelS S ß ib e rru f 1 7 1 7 ... 51 e) © e b b a rb iS im m e r b e u tlid je re S S e fe n n tn iS ¿um ^SietiS*
ntuS u n b fdjliefclicbe Slngeige b o n fe ite n S B iirffelS . . 58 d ) S ie © b re n e rftä ru n g ber ¡Regierung fü r © e b b a rb i
nach SBürffelS S£ob; B e u rte ilu n g b e r © e rfö n lic b fe ite n u n b beS © tre ite S . . . - ... 65 II. 3 e r Sfauptftreit unb feine gntfdjeibung in ber Stroifunber
Ä om m iffion 1729 ... 71 1. S i e f ü b r e n b e n ¡ ß e r f ö n l i d j f e i t e n b e § . f i a u p t *
f t r e i t e S i m g u f a m m e n b a n g m i t b e r E r g ä n z u n g b e r t b e o l o g i f d j e n g a f u l t ü t ... 71
a) S ie RSerfönlicbfeit beS S R atbem atiferS ißapte . . . . 71 b ) S ie B e ru fu n g n n b ^S e rfö n licfjle it ¡RufsmeperS . . . 76 c) S ie ^Berufung u n b ^3 e rfö n lid ^Icit S a ltb a fa rS . . . . 88 d ) S ie furge © e u e ra lfu p e rin te n b e n tu r © e b b a rb iS unb
b e r neue © e n e ra lfu p e rin te n b e n t S i r a f e b i g ... 92
©eite
2. S e r ä B i e b e r b e g in n b e ? S t r e i t e ? a u f iß a p te S
© e t a n l a f f t t n g u n b b ie g e f d f e i t e r t e n © in ig u t t g ? «
» e t p a t t b l u n g e n i n n e r h a l b b e r U n i b e r f i t ä t . . . 102 a) S ie © t> rfid jt? ra a f5re g e ln gegen ben ¡ß ie ti? m u ? unb
Sßaple? S e n u n c ia tio n ? fd jr ift itaci) © djroeben b o n t 25. V I I . 1723 ... 102 b) S ie e r!jo 6 enen © e fd m lb ig u n g e n ... • 109 c) S ie g e fd je ite rte n © e tffa n b lu n g e n in t S o n g il b i? gum
© e g im t ber lln te rfu d ju n g b u td ) bie ¡R egierung . . . 115 3. U n t e r n e h m u n g e n b e r ¡ R e g ie r u n g u n b w e i t e r e r
© e r l a u f b e ? © t r e i t e ? 6 i § g u m © i n f o r b e t n e in e ?
© e b e n le n ? ö o tt t g e i f t l i d j e n X R in if ie t iu n t i n @ t r a l =
f u n b 1726 121
a) S ie e tg e 6n i? Io fe „ p r ä lim in ä r e S to m m iffio n " 1724 unb bie © e ra n ttn o riu n g ber © e fd iu lb ig te n Oor b e r ¡Re=
g i e r u n g ... 121 b) S ie erfte u Stnfänge lite r a r ifd je r g e g e n fe itig e r ©e=
f e f jb u t t g ... 132 c) ¡Rujjtneper? © erfud)e g u t © rö ffn u ttg eine? C o lle g iu m
p i e t a t i s ... 146 d} S ie b e rg e b lid fe © ilb u n g e in e r H o m m iffio n u n b @in=
fo rb e ru n g eine? © ebeulen? Pom © tr a lfitn b e r g e ifi- lid fe n ä R i n i f t e r i u n t ... 154 4. S i e e n b g ü l t i g e © n t f d f e ib u n g b u r d f b ie © i t a l *
f u n b e r S o m n t i f f i o n 1729 u n b b a ? © l a i a t b e r
¡ R e g ie r u n g b o n t 31. I I I . 1730 ... • ... 158 a) S a ? © ebenlen be? © tr a lfu n b e r g e iftlid fe n S R in ifte riu m ? 158 b ) S ie © o rb e re itu n g e n u n b © e tlja n b lu n g e n ber © tr a b
fm tb e r Ä o m n t i f f i o n ... 167 c) S a ? © la la t ü b e r bie © rle b ig m tg be? S tre ite ? . . . 183
d ) © e b l)n rb i? 2 eben?enbe; a b fd jlieftenbe © e u rte ilu n g fe in e r ¡ß e rfö n lid fie it u n b fe in e r © te ttu u g gum © ie li? m u ? 189 III. ü la c ^ ftlä n g e u n b A b fla u e n bes S t r e i t e s ... 194
1. © a p t e ? t n e i t e r e S ln lla g e n u n b i l ) t a b e r m a l i g e r
¡R ie b e t f d j l a g i n © t r e i t f d f r i f t e n b i? g u f e i n e r g l i t d f t n a d ) © d f t n e b e u ... 195
a) S ie ® r it i! an ben © tr a lfu n b e r © e rlfa n b lu n g e n unb bent © l a f a t ... 195 b) © a p ie ? © o rin ü rfe gegen ben S tra fte n § e ltn ig u n b ben
ö r ie u ta lif te u i t ö p p e n ... 199 c) © a p ie ? r in g r iffe a u f S lra le b ipe u ? 2lm t? fiil)r u u g unb
ß e lfre unb feine e rneuten © e fd ju lb ig u n g e u gegen SRufp m ep e r u n b © a l t f j a f a r ... 203
©eite
© ö
d ) itra te b ig e n S p e rfö n lid je SBorfteHungen in © d ) ¡neben, 3 u fp ig u n g b e r Sage fü r ¡ßapte b i§ gu fe in e r g lu c k t a u s © r e i f § l n a l b ... 212 ie t n e i t e r e © n t l n i c f e l u u g u n b b ie l e g t e n { l e i n e n t r e i t i g f e i t e n i n © r e i f s m a l b im g u f a m m e n »
I j a n g m i t S ß a p te S S B i r t f a m t e ü b o u © d jtn e b e n a u § 217 a) ® ra le b ig e n § © e lb fire d jtfe rtig u n g in fe in e m Sitten»
m ä ß ig e n S3erid)t; abfdjliefeenbe B e u rte ilu n g fe in e r
SßerfönltdEjIeit unb © ie llu ttg im © t r e i t ... 217 h ) '-jSapfe§ S ß irtfa m te it in © djtneben b is ¿u fe in e m SEobe;
ab fä flie fje n b e SSeurteilnng fe in e r B e rfö n lid )fe it unb
© te H u n g im © t r e i t ... 231 c) SRufjmegerS le g te S B irtfa m le it; abfdjliefeenbe SSeur»
te ilu n g fe in e r Sf3erfönlic£)teit u n b S te llu n g im © tr e it 241 d ) SSaltgafarS legte S B irtfa m te it; abfdjliefeenbe © eur»
te ilu n g fe in e r sperfönlic£)teit u n b © te ilu n g im © tr e it 249 3 . S t u r j e r S ftü c tb lirf a u f b ie © r g e b n i f f e b e r U n t e r »
f u d ju n g ... 256 Slntjang: 'U iagerä „@ ine§ f di tnebifdjeu X fje o lo g i f u r je r B e ric h t bon
iß ie tifte n " unb ber fid ) b a ra n a n ftp e jfe n b e © tr e it . . . 261
©eite
A . 2ius betn ^Jreugifcfjen Siootsnrd)io in S tettin (a itie r t S t. a . 1 - 5 ) .
I. Stcta be§ S g l. iß ro b in a ia la rd iib S bon K o m m e n t 51t S te ttin , b ic spietiften- fd jro ä rm e r b etreffenb 1693. ©cptoeb. Strcpib, S it . 1, 9 tr. 3, 438 «Blatt.
I I . Stcta toegen be<3 b o n D . Siufsmegern angefangenen C o lie g ii P ie ta tis , A n n o 1725. @d)toeb. Steg, © tra tfu n b . Str. 4. 153 «Blatt.
I I I . SIcta toegen ber tfie o lo g ifd je n ß e tjrftre itig fe ite n a u f ber U n ib e r fitiit
© re iffS to a lb i. A n n o 1723 u s q u e ad m . F e b r. 1726. Dieligion§=
fachen, P a r s : I.m a . © d jto e b . Steg, © tra tfu n b . 652 SBIatt.
I V . SIcta inegen ber iljeofogifc£>en ß e ijrftre itig fe ite n a u f ber U n ib e rfita t
© re iffs to a lb . A n n o 1726 u s q u e 1729. S te lig io n S fa d je n , P a rs : Il.d a . © d ftoeb. Steg. © tra tfu n b . 494 «Blatt.
V . Stcta toegen ber tlje o lo g ifd je n ß e p rfire itig fe ite n a u f ber U n ib e rfitä t
© re ifftlto a lb . A n n o 1729. D teligionS fadfeu, P a rs : I I L t i a . © dftoeb.
Steg. © tr a lfu n b . 613 SBIatt.
B. ßlus ©reifsroalber ßlrcfjiuen.
I . A e ta N o m in a tio n is , P ra e s e n ta tio n is , V o c a tio n is , D im m is s io n is P ro - fe s s o ru m T h e o lo g ia e e t P a s to ru m a d D . M a ria e e t J a c o b i.
A . 169 9 — 1722. ©. 5, Slbt. G e o lo g . S M . 111. ( Q itie r t: SIcta U n. 1.) I I . A c ta N o m in a tio n is e t P ra e s e n ta tio n is e tc . ber P ro fe s s . M a th e s e o s
A . 1 5 4 9 - 1 8 0 1 . ©. Str. 3, Slbt. SSt)it. ( g it ie r t : Stcta lt n . 2.) I I I . A lb u m G r y p h . T o m . 3, a o .' 1693— 1826. (Q itie rt: S llb. lln . ) I V . L ib e r D e e a n a tu s F a c u lta tis T b e o lo g ic a e in A c a d e m ia G r y p h is -
w a ld e n s i. In c b o a tu s A n n o C h r is t i 1624 in fe s to tr iu m R e g u m , au§ betn S ird )ib ber ipeotogifcpen g fa iu ltiit. ( Q itie r t: ß i 6 . D ec.) V . SBriefe D tufjm eperg, u n te r b e r S ig n . M s . P o m . 158, 4° im S lrd)ib ber
U n ib e rfitä tS ß ib lio tlje i. ( g it ie r t : ©p. St.)
V I . D ie © a m tn lu n g „ V it a e P o m e ra n o r u m “ ber © r e if S toaiber U n ib e rfitä t? » b ib lio ip e i, bie u n te r je b e S m a lig e r g tin g u fü g u n g ber S M u m e m S tr. m it
„Söit. Sßom." g itie rt to irb .
V I I . C o n tro v e rs . P ie tis t. G r y p h is w a ld ., © a m n te lb a n b F j. 829 ber U ni»
b e r fitä tS b ib lio ttje f © re ifS to a lb , g itie rt m it ,,© m . S ir. 1— 2 4 ".
1. St. D ro e fe (© . © b ^a rb i), D e r tß ie tifte n gtt © re ifS to a lb D riu m p f oipte © ie g . 1726.
2. g o a d ). St. S e im ig , P ro g r a m m a a d e x e q u ia s S r . io. © e b p a rb i.
1729.
3. (8 etem . Staple), © ß re n re itu n g h ü b e t ,£>. S ta u b , © e ß ß a rb i. 1731.
4. @ e toiffen§rüge a n 21. 3 o a d j. ü - S ra fe b ig . 1731.
5. 21. Ssoadj. b. S ra te b ig , 2 ttte n m ä fjig e r S e ric tjt u ftb . 1732.
6 . S B iberiegitng be§ a tte n m ä ß ig e n S3erid)t» be§ 8i. 3 - d S ta te » b ig . 1732.
7. g e r. Sßaßfe, SBibertegung e in ig e r S e fd ju lb ig u n g e u bc§ a lte n * m ä ß ig e n S3erid)t» u fto . 1734.
8 . S ß e o b u lu d 2IIetg. 2lgap., 2ln 3eige be§ fa lfd je n 23eridjt§ b e t 2(n to te n b e t fo rtg e fe g te n (S a m m lu n g e n u ftb . bon bent a lte n * m ä ß ig e n S e r id jt u ftb . 1735.
9. Ssai. $ e in t. S a ltß a fa r, S e r id jt b o it bem, tt»a§ er 1729 ¿a
© ir a lfu n b ad p r o to c o llu m b ic tire t. 1732.
10. Sturze 2 ln m e riu n g e n ü b e t Sf. § . S a lttja fa r ä tu rn e n S3erid)t.
1733.
11. A n n o ta tio n e s ad J a c. H e n r. B a lth a s a ris r e la tio n e m b re v e m e t th e s e s d e g lo r ia d iv in a p ro m o v e n d a . 1732.
12. 3 - £>• S a ltß a fa r, T h e s e s d e g lo r ia d iv in a p ro m o v e n d a . 1732.
13. SK. (iß . Dtußmeßer, D e d o n is e x tr a o r d in a r iis p r im it iv a e e c cle s ia e . 1719.
14. Wl. (£f). SRußtneßer, D e p ra e ju d ic iis re fo r m a tio n e m e v a n g e - lic a m s u ffla m in a n tib u s . 1721.
15. g u r iid tr e ib u n g be§ b e n n e in tlid ) g e lb a ltig e n ffinaßeS ä ttid j.
e t jr if t . SRitßmeßerd 1724.
16. 2lu g . S oß fe , S B arnuitg b o t SKirf). (£ fjrift. Stußm etjerS © rftä tu u g b e t b re i (Briefe ^ o ß a n n iS . 1724.
17. SKid). E ß rift. ftu ß m e tje r, D e e o , q u o d d e c e t T h e o lo g u m in s u s tin e n d is a d v e rs a rio ru m in s u ltib u s . 1724.
18. S B iberiegitng b e t S3orfteHungen S ü d ). (Sßrift. SRußmeßerS, fe in c o lle g iu m p ie ta tis b e tre ffe n d 1726.
19. B ig a e p is tu la r u m d e M ic h . C h r. R u ß m e y e ri th e o lo g ia a s c e tic a e t J . H . B a lth a s a ris p r o g ra m m a tib u s . 1732.
20. Sßßil- S a lti) . @ etbe§, D e ju r is p r u d e n t ia n o n p a p iz a n te . 1731.
21. V in d ic ia e d is s e r ta tio n is d e ju r is p r u d e n tia n o n p a p iz a n te . 1732.
22. S e b in g , D e u s u p r a c tic o n o v e lla e C X X I I I , c a p . 10. 1720.
23. = 1 1 .
24. £). 23. 2 (n tio o rt a u f bie 2h tfra g e, bie p ie tiftifd je n C o n v e n tic u la in ßoppenßagen B e tre ffe n d 1732.
C . U iu g f d jr if t e n , s e itg e n ö ffifd je u n b o ttb e re © p e a ia ilite r a tu r . (S ttpßabetifdj n a d j S e rfa ffe rn georbnet.)
2 (b b ru d best toegen b e t © re iffS tb a lb ifd je n © o n tro b e rfie n p u ß tic irte n 5J3Iacai§, n e b ft B eßgefügtett 2 tn m erdnngen, 2t. ®. 1730.
0 . S a ltlja fa r , S lu g u ftin : J u s e c c le s ia s tic u m p a s to ra le ober boH ftönbige S ln le itu n g , lote Sßrebiger, ®ircfjen= unb G d ) itl6ebiente u fto . fid ) gu b e rh a lte n . I . S e il, 9 to fto ii ititb © re ifS to a lb , 1760. ( g it.: 83alth- 3 u § .)
— £>ifiorif<he 9ta<hri<ht b o n benen 2 anbe§gefehen im § g g t. Sßotnment au§
p ttb lig u e n d o c u m e n ts nnb anb. g la u b h a fte n £ )tfto riftije n Stad) richten gufa iu nte n g e tra g e n . © re ifS to a lb , 1740. ( g it.: S a lti) . 2 a n b . © e f.) S a lth a fa r , ¡gac. $ e in r . : Slnbere S a m m lu n g e in ig e r g n r Sßommerifchen
Ä irc h e n h ifto rie gehörig e n S d jr ifte n . © re ifS to a lb , 1725.
(g it.: S a lti) . S a n tm l.) S ie b e rfte b t, 35. £>.: SRacEjtichten b o n bent Seben n n b ben S c h rifte n ne ttb o r*
b o m m e tifd )= riig e n fd )e r © e le h rte r, © re ifs m a lb , 1824.
© iiim e r t, J o h a n n E a r l : S a m m lu n g gem einer u n b befonberer iJSommerfcher unb tRügifcper 2anbeS =U r!unbeit, ©efege, ^S rib ile g ie n , V e rträ g e , E o n ftitu tio n e n u n b © rb n u n g e n . 3 u r H e n n tn iS b e r a lte n u n b neueren ß a n b e S b erfa ffu n g in fo n b e rh e it beS S tö n ig l. S d jm e b ifd ie n 2anbeS teilS herausgegeben. I I . 83anb, S tr a lfu n b , 1767.
( g it.: © ä ljn e r t ßau b e S u rtu n b e n )
— A c a d e tn ia e G r y p h is w a ld e n s is B ib lio th e c a c a ta lo g o a u c to r. e t r e p e r- to r io d e s c rip ta . I I I . S o m ., © re ifS to a lb , 1 775/76.
© a im e r , E. E. g . : S a m m lu n g etlicher S ia d p iih le n a u s b e r Q e it u n b bem ßeben beS D . S llb r. g o a d ). b. ® ra le b ih u fm . S tr a lfu n b 1862.
E p tr a lt auS bem Siebenten, toeldjeS a u f S e fe p l ber S tö n ig l. £>o<hpreiSl.
SRegierung S to to 1727 in fo n b e rh e it £> erm D . SRufemepern b e tre ffe n b , bon E. E h rto ü rb ig e n M in is t e r io gtt S tr a lfu n b a u S g e fe rtig e t m orben;;
ig t auS tr ifftig e n lirfa c h e n gum © ru d e gegeben. 1739.
© e & ija rb i, ¡guliuS .g u ftu S : D . B ra n d a n i H e n r ic i G e b h a r d i © riin b lic h e E in le itu n g in b ie g m ö lf lle in e u P ro p h e te n n e b ft e in e r S o rre b e bon bem 2eBenS »2auff u n b g e fa m m te n S c h rifte n beS fe l. f? e rrn S lutoriS . S ra u n fd jlo e ig 1737. (g it.: © e b h a rb i, ft. givoph-)
© re ifS to a lb ifch e S 2Bod)enbIo.tt b o n a lle rh m tb g e le h rte n u n b nützlichen Sachen g ttr S lnfttahm e g u te r SBiffenfd)aften u n b S e fö rb e ru n g be§ gem einen S efte n , a u S g e fe rtig t im g a h r 1743. ( g it.: © re ifS to . SBochenbl.) jp a m b u rg ifch e B erich te bon ben neiteften g e le h rte n S achen, X X I I . S om .
a u f baS g a ljr 1753, X X I I I . S o m . a u f baS 3 d h r 1754.
g o e d je r, (S hrift, © o t t l. : A llg e m e in e s © e le h rte m ß e p ifo n , © e il I — I V , 2 e ip g ig 1750/51.
S to fe g a rie n : © e fd jtifite b e r lln ib e r fitä t © re ifs m a lb , © re ifs m a lb 1857.
ßange, E . : © re ifS to a lb e r Sßrofefforen in b e r S a m m lu n g ber V ita e P o m e - r a n o r u m (auS „S B altifdje S tu b ie n " 1894).
L e c tio n e s A c a d e m ia e G r y p h . (S a m m e lb a n b ber © re ifs m . U n ib . S ib l. ; S ig n . H s . 320 a).
(Sftaper, g o lf. g r ie b r .) : E in e s fdjm ebifchen © h e o lo g i tu rg e r S3erid)t bon gSietiften, fa m t benen S o n ig lid je n Schm ebifchett E b icte n m ib e r bie=
felben. 2 e ip g ig 1706.
S R idjaelie, 3W. g e t . : P a s to r d io e c e s in s u a m d ir ig e n s a d r e g im in is e c c le s ia s tic i d ilu c id a tio n e m e x h ib itu s , ba§ i f t : ber fe in e m anhe*
fo ljte n e n S g n o b o h to g l fü rfte g e n b e s4 3 rnpofitu§ g u t E rlä u te ru n g beä Ä ird fe n re g im e ittS b a rg e fte ttt. iRofíocí u n b Sßarcgim 1721.
(Sit.: ©lid}. Sßaft.)
© lo fe r, g o b . g a c .: « B e itra g gu einem ßejcifo b e t je g tle b e n b e n S u tg e rifd j*
unb ¡R e fo rm ie rte n S be o lo ge tt in unb u m S e u tfd jla n b . g ü H id ja u 1740.
S g e o b o r: Sßommetfdje © e fd jicg tS b e n im ä le r, 5. Slanb, © re ifS to a lb 1875.
ÍR uf;ntet)et, © lid ). (£ i> rift.: S lb g ebtitiigene S iorfteH ung beS ig itt in ben fo rt*
gefegten (S a m m lu n g e n bau S itten u n b Stetten b ittd i ¡Recenfiou b e t iß a S q u ille n u n b beit a u f baS g a g r 1726 e tfte u S3et)trag§ gefteßeten
© o rb e r id jt g u g efügteit U nretgteS . H a m b u rg 1726.
U n fd ju lb ig e © acgticgten tto it a lte n unb neuen fgeologifcgen Sachen ( fb ä te r:
g o ttg e fe g te S a m m lu n g ), in ben in g ra g e io tn m e n b e n g a g rg a n g e n , bef. 1706, 1707, 1717, 1720, 1724, 1725, 1726, 1727, 1730, 1732.
S k rte ib ig u n g b e t in © o tt rugenben gom m erifcgen S ge o lo ge n , £>errn D . E o n r.
S ib . ÍR angoniS , § e r r n D . g o . g t ib . © tagerS unb © e m t 5ßtof. g o g . ßubrn. S BütffelS, a ls and) b e t H e rre n S tu to rn m b e t fo ttg e fe g te n S a m m lu n g b o n a lte n u n b neuen tgeologifcgen S a d je n : to ib e t bie Ö a ltb a fa rifd ie n Slngügticgfeiten. 81. E. 1725. ( g it.: » e rte ib ig u n g .) SBald), g o g . ® e o rg : ^ » ifto rifd ie u n b tgeologifcge E in le itu n g in bie ¡R e lig io n !»
ftr e itig le ite n b e t ebgl. lu tg . Ä trd je n bon b e t ¡R e fo rm a tio n b is a u f bie je g ig e S e it. I — I I I . S e il, S en a 1 7 3 0 ; I V . u. V . S e il, g e n a 1739.
(g it.: SB a leg © in t.) SSaücniuS, g a c .: S c h e d ia s m a h is to r ic o - litt e r a r iu m d e fa m a e t n ie r itis
J o h a n n is F r id e r ic i M a y e r, c e le b ra tis s im i e tc . G ry p h is w a ld ia e ,1 7 9 5 .
6treitigbeiten in ©reifsrootb.
1- <£rfte 5Barmmg uor beit ^5ietiften burcfj ben ©eneral*
fuperintenbenten SRango.
Sufam nten m it betrt befannten ©egner bes fßietiSmuS S ü tjann pfriebrid) SJiatjer, auf beit to ir fpäter im V e rla u f unferer Unterfudfungen nod) eingefienber gu fpredjen fom m en, to irb aUgemein bet pom m erfd)e© ene raifu perintenbe nt© on rab iE iburtiu§
iRango a ls ein fBerfedjter ber D tip o b o rte in © re ifS to a lb genannt.
U n te r ifjm finb „ in ja m m e r n guerft bie p ie tiftifd je n (Streitig«
feiten rege gem acht"r), unb to ir toerben bai)er a uf i$ n, a ls a uf einen geitgenoffen ^ fp lip p g a fo b S petters, unb a uf feine 2 S irff a m fe it gurüdgelfen m üffen, um ben 33oben fennen gu lernen, auf bem bie fpäteren fjeftigen p ie tiftifd je n S tre itig fe ite n an ber ltn ib e rfitä t © re ifs to a iö ficf) borbereiteten.
21I§ S o fjn eines ©olberger 9fat§f)errn auS toeit ge«
toanbertem, angefe^enem © efdfledjt, ba§ im 14. 3 a f)rf)u nbert nad) ®eutfcf)Ianb eintoanberte, tourbe © onrab S ib u rtiu s diango am 9. Sluguft 1639 — alfo 4 3 a f)te fpäter a ls S pener — in
©otberg geboren1 2). CSr ftnb ierte gunädjft SRebigin, toanbte fid) aber a uf SSeranlaffung feiner © Itern to illig bem S tu b iu m ber Id e o lo g ie gu, bod) b e fie lt er aud) a ls G e o lo g e baneben geit«
lebeng regeS Sntereffe fü r bie Scaturtoiffenfdjaften unb fü r
© e fd jid fte 3). © r ftubierte guerft gtoei 3 ai)re in ß a lle , b a ra u f in 3ena unb fjörte b o rt gottauneS © rn ft © e tfja rb , einen Sobjn be§ berühm ten a ltp ro te fta n tifd fe n ® o g m a tife r§ S odann © erwarb, äserfafferS ber L o c i th e o lo g ic i, unb © fjriftia n ©Ijem ntb, einen
1) SBaltb. 3 u § , p. 76.
2) © a s g o ig e itb e betäubet» n o d ): SBaltlj. S a m n tl., p. 794 ff. SBgl.
and) Stag, btici). fflio g tn p b ie , 83b. 27, S . 230 ff.
3) @. S auge, © re tfS it). 'fSrof- in b e t (S a m m lu n g ber V ita e P o m e - ta n o r u m 1894 (a u s 83aitifdje S tu b ie it), p. 8 .
9iad)fom nten beS burd) feine Teilnahm e an ben abinpf)o=
riftifd )e n unb S a fra m e n tS ftre itig fe ite n fotoie feine «ßolem if gegen bie fatf)oIifd)e B ird ie nnb bie S efuiten befannten S o g m a tife rS S fta riin Ghem nib, über ben ba§ geflügelte äSort geprägt tourbe:
S i M a rtin u s (C h .) n o n fu is s e t, M a rtin u s (L u th .) v ix ste tisse t.
(£in 3 a ^ r b a ra n f ging er nad) Gieffen, tno in biefer S e it g e u e rb o rn unb £ a b e rfo rn lehrten. Stuf fpäteren lueiten Reifen le rnte er in Süb= unb S iorbbeutfdjlanb bie uerfcijiebenften iß lä ^e unb 9J?cinner bon Stuf fennen nnb fa m befonberS and) in £oH a n b m it bebeutenben G elehrten gufammen, m it benen er „ü b e r bie gtoifd)en ihnen unb unS fctftnebenben G ontroberfien"
conferierte. S o ift e§ nerftänblid), bafe 9iango bei feinen her*
üorragenben GeifteSgaben fid) gu einem Stim m bon um faffenber Söitbung unb bei ber Energie feines G fjarafterS gu einem
^ ird je n m a n n bon n id jt unbebeutenbem G in flu fj ijeranbilbete.
Stad) ber Stüdfehr bon feinen Steifen (1658) begann er in G olberg gu prebigett, entbedte aber babei to o ijl nod) manchen inneren Stiangel unb ftub ierte best)atb m it Genehm igung feiner G ite rn gunäd)ft toeiter. G r toanbte fid) n u n nad) SBittenberg unb nahm eben 20’ icihrig b o rt bie Stiagiftertoürbe an, m uffte fich aber 1661 „getoiffer llrfa d )e n halber" ttac[) 3 * a n ffu r t a- - • begeben, bon too er febod) halb nad) äöittenberg gurüdfel)rte ).
Stuf S ta a te n GalouS nahm er tro b feines jugenblichen SttterS bie ih m angebotene S te llu n g a ls Steftor am » e r litte t Gi)tn=
n a fiu m an, bie er bon 1662— 68 innehatte. S a n ad) übernahm er eine S te llu n g a ls P ro fe s s o r P h ilo s o p h ia e am afabem ifdjen
© h m n a fiu m gu S te ttin , tourbe aber nach furg er S e it toieber abgefe^t, toeil er feinen Steftor beS S t)n fre ti§ m u S befd)utbigt hatte. G r blieb febod) in S te ttin , mo er baS » a fto ra t an S a fo b i unb S iifo ta i befteibete. Sind) in biefer S te ilu n g geriet er m it betn bam aligen G ettetalfuperintenbetdeit » a ith a fa r in S tre it, über beffen fd)Iiehtid)en StuSgang alterbingS nicht m ehr b e fann t ift, a ls baf) Stango „» e rb ru f) gehabt" haben foH. S ie S tre itig fe ite n beranlafften feine H is to ria S y n c re tis m i, eine 1
1) ©§ i f t nidf)t feftaufteHert, W a ru m ber W eit © e re ilte gerabe SBütem Berg a u fiu d jte u n b fid ) u n te r ben @ in)iuB be§ b o cG rtb o b se n E n lo m fteate, o b w o tjl b ie Steifen bod) fe tte n bie O rtlfo b o s ie fö rb e rie n , nod) a itd j, W a ru m e r fo b a lb S ß ittenberg W ieber ö e rta fie n m u ffte.
© cp rift, in her er fcpatf gegen bie R eform ierte n üorgept, öeren
„S rriü m e r“ er in bielen ©tücfen toie üblicp m it benen ber 3 üben unb © ü rfe n Oergleicpt. © e in a n frid jtig littperifcper © in n brachte ip n im m er mieber in © tre it m it Leuten, benen er aucp bei ben geringfien fcpeinbaren Slbmeicpungen fcpon S tg tfre tiS m u s üor*
rnarf, fo g. 33. aucf) m it bem nacpfolgenben R e fto r an ber ge=
nannten ©cpule in S te ttin , So. © n t. R fu e l, ben Rango als
„ io e ijg e lia n if d ) " a n g riff. Sngtoifcpen p ie lt Rango im Safyoe 1682 unter S a lon feine © i& p u ta tio n p ro lie e n tia unb prom o*
öierte 1683 gum © o fto r.
© e i e§ nun, bafj bie ermäpnten, fü r Rango ja aderbing§
fa ft nie g ü n ftig ausgelaufenen © tre itig fe ite n ip n b u rd j feinen b a rin bocp jebcnfalls gutage getretenen ftreng lutperifcpen © in n em pfohlen patten, fei e§ baff eigene nic^t gang einloanbfreie Rem üpungen ip m bagu oerpaifen, jebenfallS e rp ie lt er im Sapre 1689 üom Ä'öttig bie B e ru fu n g gur Ö ieneralfuperintenbentur in S o m m e rn unb Rügen n u lla , mie Rango fcpreibt, in te rc e d e n te fa v e n tiu m c o m m e n d a tio n e , sin e u llo a m b itu , n ih il ta le ex- peetans. g u b o r fcpon tnar in 2lu§ficpt genommen, Rango nacp „ © o rp t in S iffla n b " gum R to f. ©peol. p rim , unb Rro=
canceUarius gu berufen, ma§ febocp ber Rorgefdflagene felbft burcp eine R itte beim .ftönig gu Oerpinbern tourte. Uber bie R orgäuge bei Rango» B e ru fu n g al§ © eneraifuperintenbent nacp ® re if§ m a lb lä g t fid) R a ltp a fa r1) eingepenb aus, bocp ift bei feinem R e rid jt freilicp gu berüdficptigen, baß er al§ Slnpänger bes R ietism uS gegenüber bem eifrigen ortpoboreu K ä m pfer unb Rietiftengegner Rango oielleicpt nicpt gang O orurteilSfrei ift.
© a n a d j toäre eigentlicp fcpon bornalS ber fpätere Racpfolger R angos, Sol)am t fsfriebricp Rtaper, a ls © eneralfuperintenbent fü r R o m m ern unb Rügen auserfepett getoefen, bod) fei Rango fe lb ft nacp ©cptoeben gereift unb pabe burcp © m pfeplung ber alten oertoittoeten K ö n ig in bie R e rufung erpalten. ^e b e n fa lls fei R ango toeber üon ben Sanbftänben nod) üon ber Regierung in ber üorgefcpriebenen SSeife n o m in ie rt begto. p rä fe n tie rt toorbett, bie au§ lln to ille n barüber „pernacp bei feiner Reerbigung feine d e p u ta to s paben fcpiden m otten". Sille Rem üpungen ber fpeologifcpen g a fu ltä t, bie R e rufung rü d g ä n g ig gu macpett, 1
1) S3a lti). © a n rn tL , p. 806 Slttm.
1*
inbern m an a lle rle i e rro re s aus feinen S ch riften unb anbere g ra v a m in a famm elte, blieben jebocfj erfo lg lo s. Diango io a r unb blieb © eneratfußerintenbent in © re ifs m a lb fü r fpom m ern unb Oiügen.
Söei a lle r 33orficfjt gegenüber biefem iB eridjt jö a lilja fa rS b le ib t bod) ber SSerbadjt befielen, baß dtango n id jt auf gang einmanb»
freie Sßeife 31t feinem @ reif§m alber Sßoften geiommen ift, gum ai eine SBeanftanbung ober Sßiberiegung biefer © a rfte llu n g nicht üorgenomm en ju fein fd je in t1)- ® a n n märe eS aud) gu ber»
flehen, baf, drang0 fid j im C o n c iliu m A c a d e m ic u m feiner be*
fonberen ^Beliebtheit erfreut gu haben fdjeint, troßbem er Drei»
m a l ba§ © e fa n a t ber fheotogifdjen g a fu ltä t befleibete (1690/91, 1694/95 unb 1698/99), 1691 iß rofang ter m ürbe unb 1694 ba§
d ie fto ra t innehatte, mie ebenfo feine 23ertfd)äßung in ber S ta b t feine fjerborragenbe gemefen fein muß. 3 d,a r brirb bie§ bon anberer S e ite b e ftritte n 1 2), aber meber m it befonberer Schärfe noch m it befonberS übergeugenben ©egengrünben, bieim ehr fogar m it einigen g u g eftänb niffen nach ber genannten düdjtung.
O ffenbar m ar ber lln te rfd jie b gmifchen fRango unb feinem 3Sor=
gänger in ber © eneralfup erintenbe ntu r, einem gemiffen S a fth a fa r, beffen g a m ilie fpäter im S tr e it noch eine große iRoüe ftpieite, oor adern h m fid jtfid ) ber Sßrebigtgabe fehr groß, fobaß fRango e§ borgog, „fich n u r gar fp a rfa m hören" gu taffen, © a ß er b u rd j uerfdjiebene angemöfjnte F o rm e ln in ber ifk e b ig t Stnftoß erregte, ift n u r ein äußerer © r u n b 3), m id jtig e r aber muß un§
befonberS im Nahm en biefer A rb e it fein, baß m an bem neuen
© eneratfußerintenbenten b orm arf, er triebe fa ft im m e r n u r P o le m ic a in feinen ißrebigten. 2Benn aud) au§ bem bisher (Befagten angenommen merben mag, baß fich öiefe iß ote m if haußtfädjtich gegen ftjn fretiftifche Steigungen in n erhalb ber Kirche richtete, fo ift bodj im m e rh in bie iß erm utung n id jt bon ber
1) ® ie § g e fd n e ljt niCpt e in m a l in ber © d jr i f t : „S B e rte ib ig u n g " u .f . ln.
bie S a ltfja fa rS S ftitte ilu n g e n © a b fü r © a b b u rd jg e f)t, rid h tig fte E t ober
» ib e r le g t, © ie i f t Ijie r im g o lg e n b e n fü r Dlango g u n ä d jft auch oljne be»
fonbere 3 itie ru n g fo rtla u fe u b b e rü cfficfjtig t.
2) SBerteibigung § 2 .
3) © e lb fi SSerteibigung § 2 g ib t ba§ in ettoaS 3U u n b fü h r t „to e r a b e r" a l§ S e ifp ie l an.
fd jon gegen bie p e tifte n richtete.
3 n ber 5tat i)at fdjort fRango a u f bie © e fa tjr ber 2tug=
breitung beê P ie tis m u s aucf) in g o m m e n t aufnterïfam g e m a lt, unb stoar fdmrt im erften S a lit feiner S S irïfam ïe it in © reifg»
m atb gelegentlich einer © tjîiobe in © e m m in im S atire 1690 h , a u f ber ber neue © eueratfuperintenbent fich b ire ft erïunbigte,
„o b p e tifte n im l'anb e m ären", m o ra u f ii)m aber bie Stntm ort mürbe, „baß atteg gefunb im © ta u b e n ". S e i biefer ©etegentieit eröffnete Ütango ber © pnobe feinen © ta n b p u n ft gegenüber ben
^Sietiften, beren 2tu to r (Spener nnb fein asseela p t e r fe n mären.
Sieben S rrtü m e r m aren es, bie er an itjnen befonberg aug*
Sufe^en hatte, mobei freilich bafjinge ftetit bleibt, ob er alle biefe f ü n f t e aud) © pene t felbft o o rm a rf: 1. m an fei gang ü o llfom m e n. 2 . m an fönne ba§ ©efeb in té g ré galten. 3. m an f)abe n id jt n ö tig 51t beten „S e rg ib un§ unfere © d ju tb " nod) gegen ben S e id p a te r su betennen „S ih t)abe m iber alle ©e*
bote © otteg m irflid ) m it © ebanten, SBorten unb SBerien ge»
fü n b ig t". 4. p ib a t= © o n b e n tic u ta m ären beffer bie p e t ü t su treiben atg ber öffentliche © ottegbienft. 5. m an iönne nod) ben jejügen O ffenbarungen gleich ben borm aligen © tauben beilegen. 6 . ein ß tjr ift tonne eg fom eit bringen, baff fich ieine böfe S u ft m etjr bei it)m rege. 7. fie tiefen in ben äßalb, un*
m iffenb, ma§ fie b o rt madjten. SBemt m an atfo ben unbe»
ftim m te n unb meniger m idjtigert testen p t n t t u n b e rü d fid jtig t täfet, fo m arett eg befonberg u n te r 9 ir. 4 bie p ib a tfo n b e n tiie t unb in ben übrigen f ü n f te n in biefer ober jenen SBenbung ber p r fe ftio n ig m u g , ben S a ngo an ben p e tifte n tabette.
S e ine S e fü rd jtn n g p ie tiftifd je r U m triebe in S o m m e rn grüubete fich befonberg barauf, baff bie p e tifte n a uf fu rfü rft*
liehen S e fe tjt1 2) aug S ad)fett b e trie b e n m orbeu feien unb nun, mie fie fid j t)ätten bernet)men taffen, ih re Q u ftu d jt nad) p m m e r n nehmen m ottten. 3iango berm atjnte bie © gnobalett e rn ftlid j, itim atg © eneratfuperintenbenten fo fo rt P e tb u n g su madjen,
1) SJfll. äJlidj. Sßaft. StB. I I I . K ap. V ., p. 3 0 t ff. u n b ben £>intoei§
b a ra u f in 33niti). 8 anb.=@ef., p. 58.
2 ) © e n te in t i f t trm lfrfd ie in lid ) bas gegen g ra n d e s C o lle g ia b ib lic a in fie ip g ig e tln ffe tte d ju rfü rfü id je © b ift b o n t 10. 3. 1690, baS „b e b e n tiid je Ë o n o e n tic u la u n b p io a ts u fa m n te n lü n fte " n n te rfa g te .
faü§ „b e r Scfemarm in unferem Öanbe fid) fin b e n " jo ttfe unb bie B rü b e r „ben geringften U n ra t" ffiürten. U m a lle r © e fa tjr gu begegnen, gab er 23efef}[, feine unbefannten, non auSmärtS fomm enben © tu b entert a u f bie fa n g e t gu taffen, eine ätfafenafenm, bie ff) ater bttrrf) StegierungSberfügung bom 18. 12. 1703 fa n ftP o n ie rt m ürbe, inonaäj jeber auSmärtige © tu bent, bebor er gum rprebigett gugelaffen in urbe, eine B ef ¿Reinigung be§ ©enera!»
fufierintenbenten gu erbringen tjatte, „bafe er tüchtig fe i".
g u g te id ) toarnte B a ngo auf ber ©fenobe bor fdjmärmerifcfeen Bücfeern, befonberS aud) englifc^en, beren A u to re n calbinifdje unb fanatifcfje StTieufcfjen mären, unb fabelte in biefem 3 U=
fam m enfjang aud) © criberS ©eetenfdjafe unb © otbfire big ten , m eil anftöfeige S in g e m iber ben A r tic u lu m de J u s tific a tio n e b a rin enthalten mären.
© o geigt u n s biefe 'jiro g ra m tn re b e beS neuen ©enerat*
fuperintenbenten bei feiner erften ©fenobe beuttid) fein Beftreben, in jeber 3Seife bie o rttjo b o je üetjre ftreng gu magren unb gegen alle fg u fre tiftifd je n , fcfemärmerifcfien unb fanatifcfeen A b irru n g e n m it ©infcfjufe beS befonberS eingefeenb befproctjenen SßietiSmuS gu berteibigen. Safe biefe Bem ühungen n id jt e rfo lg lo s maren, fönnen m ir baraus erfetjen, bafe B a ngo gu feiner greube a u f feinen Steifen im m er mieber feftfteiten fo n u te : „o m n e s in v e n it o rth o d o x ia e s tu d io s is s im o s , P ie tis m i e t C h ilia s m i h o s te s ", maS bei feinem A m tsnachfolger Bcaget n id jt mcfer ber g a lt m ar.
©cfeon nací) re id jtid ) gefenjaferiger S B irffa m fe it in © re ifS toalb fta rb B a ngo, erft im 62. SebenSjafer fteljenb, am 3. Segember 1700 unb m ürbe am 26. J a n u a r 1701 in ber © t. B ifo Ia ifirc f)e begraben, m ofelbft aud) fein B ilb aufgetjängt m ü rb e 1).
g a ir bie B e u rte ilu n g biefeS ftre itb a re n SBorfämpferS ber O rtfe obojie an ber © re ifsm a tb e r U n ib e rfitä t liegen u ns gmei berfcfeiebene geitgenöffifdje ©utacfeten bor. „(iS u rte ile n © pener unb fein SBaffenträger, ber unnüfee unb unm eife ißapierbeftiefer SBeiSmann, gar fe in b fe tig " bon ifern, mäferenb © ebaft. © bgarbi ifen al§ einen gelehrten, from m en unb fluge n B la m t berteibigt, bei beffen © g r iffe n m an aus einer © eite mefer lernen fa n n
„ a ls auS bieten Bogen, fo bon fg n fre tiftifd je u unb pietiftifefjen
1) © ie g in la b u n g § fd ) r ift g u r S ra u e tfe ie r, bie eine einge^enbe S8 io=
g ta p fm e n tfjiilt, itt S it. S 011'-, S o l. 81.
£ßeoIo gaftrig pfam rnengefcfim iertm erben'' ’)• © p e n e rg U rte il la u te t fo 1 2): „D . R a n g o n is in q u ie ta s a n im u s a p lu rib u s a m ic is ita m ih i d e s c rip tu s est, u t ab ip s o ecclesiae m u ltu m tim e a m , in p rim is cu m a u d ia m , in S uecia T h e o lo g o ru m n o n p a u c o ru m a n im o s occu p a to s ab ip s o n o n v a ld e a b h o rre re . V id i n u p e r in d ic u lu m e rro ru m , q uo s s ib i im a g in a tu r in o p tim i n o s tri S cri- v e r ii lib r o a liq u o in ve n isse , qu e m a d p ie n tis s im a m R e g in a m v e s tra m , quae T h e o lo g u m is tu m in p re tio h a b e t, m is it:
m ira tu s su m h o m in is , ne q u id e m a s o lid a e ru d itio n e co m - m e n d a b ilis , a u d a cia m , im p u d e n tia m e t in s c ie n tic m . A d je c ta era t, cu m m ih i ille e x h ib e re tu r, re s p o n s io , q u a m d ic e b a n t a T h e o lo g o Sveco a d o rn a ta m , quae n o n d is p lic u it, v a lid io r ta rn e n c o n c ip i p o te r a t“ . © a ttj anberg u rte ilt © ebaft. (ä b ja rb i3):
„ ’N o n m u ltu m se R a n g o n is H is to ria e S y n c re tis m i trib u e re p r o fite tu r A u to r. Sed is se in H is to ria E c c le s ia s tic a m u ltu m p ro fe cisse scia t, c u i B . R a n g o n is s c rip ta p la c u e rin t. In fe lic ita tis m eae p a rte p o n o , q u o d v e n e ra n d u m senem G ry p h is w a ld ia e v id e re e t a llo q u i lic u e r it. S i a d h u c fo re t in v iv is , W e is m a n n u s p e r a liq u o t ann o s ad e ju s ped es m a g n o c u m fru c tu s e d e re t“ . @o feßr nun biefe U rte ile aug*
einanbergeßen, fo finb fie fictj bocf) b a rin eing, mag amt)
©pener nicljt leugnet, bafl m ir in drang o einen 9Jtann hon großem (Siufluß h ö r un§ haben, ben feine 2In£)änger anerfennen, feine © egner fürchten m uffen. (Sben bie bon ©pener p r n fdjledften auSgeiegte a u d a cia m ar eg, bie drattgo p einem in SBort unb © c p rift gleich bebeutenben, einflußreichen ilircfjen*
m ann machte, ben feine SJiißerfoIge unb ¡5eitloeiligen Uiieber«
lagert feineg Sebettg bon bem einen ,giel abbringen fonnten, ben o rttjo boren © tauben gegen alle Eingriffe feiner un«
bebingt fe ftp fja lte n unb p berteibigen. S a ß feine gefdnlberte 33orbiIbung unb m iffenfdjaftltche Sßielfeitigfeit iß m babei p « ftatten fa m , u n te rlie g t feinem g m e ife l, unb ©pener§ ä io rm u rf
1) SSerteibiguitg § 5.
2) C o n s ilia th e o lo g ic a la tin a , o p u s p o s th u m u m , P a rs I I I , g ra n !»
f l i r t a. SU. 1709, © . 6 5 4 f. (in ie b e rffo lt b o n SBetémcmn, H is t o r ia e c c le s i
a s tic a , T o m . I I , p . 1192).
3 ) A n im a d v e r s io n e s a d C h ris t. E b e rh . W e is m a n n i H is to r ia m e c c le s ia s tic a m n o v i te s ta m e n ti 1719, © . 30 (gu SBetptn. p . 195).
öon einer n o n s o lid a e ru d itio n e m tö in s e ie n tia m üffen m ir nctdj bent Angeführten e n tflie h e n guriidm eifen. ® e n n menn er Begrünbet märe, fönnte m an n u r fdjm er üerftefjen, baß ge»
rabe unter SangoS S e fa n a t urtb © eneralfup erintenbe ntu r fid j bie Iutf)erifcC;e ft'irdfe in A m fterbam an ben iTönig bon Sdfm eben toattbie m it ber S itte , burd) bie © re ifS toalb er tfjeologiftfje g a fu itä t eine S o rfp ra d fe beim SRat in A m fterbam unb ben (Staaten oon ¿pottanb p ro c o n s e rv a tio n e o rth o d o x ia e gu ber»
a n la ffe n 1). SSir fönnen i)ierau§ gerabe entnehmen, in roie
£)oi)em SRafje iRango burd) feine e n tflie h e n o rtljo b o je An»
fdfauung unb feine Sebeutung unb © e le h rfa m fe it bas Anfefjen ber g a fu itä t geförbert tjatte. SDaS m irb aud) im V e rlä u fe beS toeiteren S tre its bon ben üerfdjiebenften S e ite n anerfannt, unb nod) 1732 lefeit m ir 1 2), baf; Svangos Serbienfte im U terus allgem ein befannt finb unb niem anb über fie genug fageu fönne. S e m e n tfp rid ft amt) bie Sebeutung, bie feinen Sßerfen offenbar gugetneffen mürbe, menn m ir bie H is to ria S y n c re tis m i unb feine P ru d e n tia E c c le s ia s tic o -P o litic a im ÜBerlauf beS meiteren S tre its im m er mieber g ittert unb a ls mafjgebenb angeführt finbett. Ü b e ra ll geigt fid) b eu tliif) fein e n tflie h e n lu ti)e rifti)e r S in n , ben er m it SJtut ftetS gu bertreten bereit m ar. ißerfönlic^e 6 t)arafterfd)m äd)en mie etma feine eigenen Sem üfm ngeu gur E rla n g u n g ber © re ifs m a lb e r © eneralfuper»
in ten bentur ober äufjerlidfe ÜRängel mie ber einer n icijt befonberS großen © e fd jid lid jfe it unb © abe im ^ re b ig e tt fönnen biefem U rte il über bie fird flid je unb tf)eologifrf)=m iffenfd)aftiid)e 23e»
beutung beS SRarateS feinen Abbruch tun.
© ine anbere g ra g e ift fre ilid j, mie ¿Ruugo fid) im g a tte m irftid je n A u ftre te n s p ie tiftifcije r Semegungeit uergatteu hätte, bie ih m nod) e rfp a rt geblieben fin b , unb ob er bann im ftanbe gemefen märe, a ls u n u m ftritte n e r S ie g e r au§ einem foidjeit U a m pf f)erborgugef)en. ,öat bie ©efd)id)te ifjm baS UpentOel b a ra u f nod) erfpart, fo m ar baS anberS bei feinem o rttjo b o je u '
© efim tungS bruber unb dcadjfotger im Am te, bem aus feiner H a m b u rg e r 2B irffa m fe it befannten, fd jo n ermähnten Stjeoiogeu S o tjann g rie ö rid ) SRager.
1) 33aliö. © a m m l., p. 813.
2) ttia fe ü itj, S lfte m n ä fjig e r SÖmctp, © m . 5. p. 94.
2. 35eginneitbe Streitigkeiten gmifdien ©ebparbi unb bem
©eneraifu^erintenbenten 9Kaper.
2B ir treten je ^t, toemt n u r bie n u r furge unb fü r nufere fra g e n bebeuturtg§Iofe 9Sice=@eneratfuperintenbentur be§ Sacob H enning, bie gmifcpen ¡Range» J o b unb 9Jiapers> 2 im t£ a n triti liegt, pier übergepett, in bie aliererften 9lnfänge m ir flicket' pietiftifcper (S treitigfeiten in © re ifS toalb ein, bie eben unter 5Raper§ © eneralfuperintenb entur ficf) entmicfelten. S ie ricpteten fid) bonfeiten SftaperS unb fpäter aucp be§ G e o lo g e n fsbtjaun Subtoig SSürffel guuäcpft befonbers gegen 23ranbanus ö e n ricu b
© eb p a rb i, ‘fk o fe ffo r ber Sfjeologie, rtacp 9Raper§ Sob 9Sice=
unb fpäter aucp furge $ e it u n te r ber bänifcpen ¡Regierung iD irflicpett © eneralfuperintenbenten in © re ifs to a fb . SOtit bem Sehen hiefer Pente unb ip re t SSorbilbuitg lo er beit m ir uu§
baper gunäcpft b illig gu befcpäftigen paben, um unP bie nötigen
© ru n b la g e n fü r ba§ ¡Berftänbuis unb bie ¡Beurteilung ber piettftifcpen S tre itig fe ite n gu fcpaffeu, bie uon ipnen über bie
© re ifS toalb er Itn ib e rfitä t peraufbefcptooren inurbeit.
a) S i e f ß e r f ö n lic p f e it äR aperS .
3Sa§ gunäcpft ben nacpfolgenben © eneralfuperintenbenten S odann g rie b ric p SRaper b e trifft, fo finb to ir pier in ber am genepmen Sage, über fein Seben eingepenbere§ unb aucp atl=
gemein gugänglicpeS SRaterial gebrucft gu be fip e u 1), fobaf; to ir in ber ttucpfolgenben S cp ilb e ru tig b a ra u f ¡öegug tiepmen fönnen unb n u r ba§ fü r unfere fra g e n SBicptigfte perauSgupeben unb gu ergangen paben toerben. S opann g rie b ric ^ 5Rapet ftam m te au§ einer in popem SXnfepen ftepenben Seipgiger fym n itie : fein S p e im ¡yopann ¡K aper m ar fäcpfifcper ¿ o fra t, S e ifig e r be§
9lp p e IIa tio n 2>gericpt§ in S r ebben, S e n io r ber S u rifte n fa fu lä t unb ¡öürgerm eifter in Seipgig, fein ¡ßater S opann Utricp ¡Kaper to a r ¡ßaftor an ber Spom abfircpe, berpeiratet m it Itr fu ta S o p p ia
1) StUgemeine bentfcpe S io g ra p p ie , Söanb 21, Q . 99 p . SSefentiicp n u r bie äußeren ® a te n aucp b e i Ito fe g a rte n , ©efdpidpie ber it n ib e r f itä t
© re ifS ttm lb , © re ifg lu a lb 1857, 1. J e tt, 277 f. fe r n e r W erben Cjier nod) ßerlnenber u ttb b e rü cifid p tig t auä ber © a m m lu n g V ita e P o m e ra n o r u m gn£)lreid)e © liic to ü n fc fje gu Ä m te rn , (G e b u rtsta g e n u n b anberen fe ie rlid je u (Gelegenheiten (im Slot. 25) u n b bie $3iia ( im Söot. 89), leßtere audi bei S acob SSatteniuS, a. a. £).
'.Braun, Stocßter beS @eneraI=9lubiteurS ber fc£)toebifif)en Slrmee.
Soßarat grieb ricß e rb lid te am 6 . 2)egember 1650 baS liie rt ber 2ßelt. $ u rc ß große SBegabmtg unb unerm übiicßeit g le iß fa m er in ber ©cßule unb auf ber lin io e rfitä t feiner ipeim at*
ftabt, bie bam alS g. %. ßoeßortßoboje Seßrer ßatte, ftßneE öortoärtS. ÜRacßbent er am 27. g u n i 1663 üott g o ß a m t ¿pülfe=
m ann, bam aligem ÍEeftor ber lln iü e rfitä t Seipgig „ in A lb u m e t M a tric u la m " eingefeßriebeu to a r1), tourbe er erft eben 15=
jö ß rig am 21. 'A p ril 1666 SaccalaureuS nnb halb naeß üoE=
enbetem 17. SebenSjaßr am 30. g a n u a r 1668 3Ragifter in ber pßilofopßifcßen g a fu ltc it. iü on 1668— 70 ftubierte er unter
© alg m an n unb '-Bebel, bem ® o g m a tife r unb fiirc ß c ttß ifto rife r, in © tra ß b u rg toeiter, bamalS neben iB itte nberg unb Seipgig bie b ritte H ü te rin ber £>ocßortßobopie, in bereu IRaßmeu n u r ber ÜReuteftamentter ©eßm ibt, ©penerS befonberer Seßrer, eine anbere M u tu n g oe rtra t. 9tm 13., g e b ru a r 1671 ertoarb er in öeipgig ben © ta b eines SBaccataureuS ber Sißeologie.
ÜBäßrenb feiner S u tig fe it a ls P fa rre r gu Seipgig, SeiSnicf unb © rim m a (1 672— 84) erlangte er am 29. 3Rai 1673 ben tßeologifcßen Sicentiatengrab unb tourbe am 19. C 'ftober 1674
® o fto r ber Sßeologie, fobaß eS bem 1679 oerftorbenen 'Ila te r noeß oergönnt toar, ben © oß n in ßoßen ©ßren unb Ä m te rn gu feßen. ®ocß bie praftifc^e Sätigbeit a ls P fa rre r befriebigte ERaßer nießt reeßt, unb er ftßiug tooßl b a ru m aueß einen eßren=
ooEen Eluf a ls ltn ib e rfitä t§ = unb © ta b tp re b ig e r naeß Sena a u § 1 2), toar bagegen m it größter greube bereit, einem 1684 an iß n ergangenen 9 lu f ber U n ib e rfitä t -B ittenberg a u f SutßerS ila tß e b e r g o lg e gu leiften. ÄtlS fDiaßer biefe ÜRacßricßt em pfing, to irb ergäßlt, toaS er aueß fe lb ft berießtet, ta n to e x s u lta v is s e g a u d io , u t fa ta li m o rb o c o rre p tu s m o x co n v a le s c e re t et fre q u e n te r e x c la m a re t: e x tra A c a d e m ia m v iv e re e st pessim e v iv e r e 3). Xroßbem aRaper in '-Bittenberg ai§ College in ben ílre iS befannter unb bebentenber 'Attßänger ber tutßerifcßen
1) g . ÍQ. S a ltö n fa r, © reif§toaIbtfdpe§ S Bodjenfiiatt 1743, p. 55.
2) S ß atlenius, p. 8 : In te r e a e u n d e m b la n d is s ix n is v e r b is v o c a r u n t J e n e n s e s , 12. X I . 1681, s e d re c u s a v it.
3) ® g l. E p iift . © o rtlie b Qoecper, Ütllgem cines @ eIeprten=2eptfon, SBoI. I I I , p. 321/22.
D rtp o b o jie e in tra t, meint m ir bebenfen, baß © alob, fein
©cpmiegerfopn © eutfcpm am t unb O u e n ftä b t bam alS b o rt auf bent ftatpeber ftanben, magte er e§ bennocp, in feiner E intritts«
rebe in SalobS © egentoart eine 9tüge gegen ba§ t^eologifctje
© tu b iu m jener Q eit auSgufpredpen, ba§ über © e le p rfa m fe it nnb © iS p u tie rfu n ft ^ rö m m ig fe it unb ©ugenb betnacpläffige.
3 a er [teilte fo g a r gang b ire ft © pener unb fein £ a u p tm e rf P ia d e s id e ria ai§ äftufter p in unb bezeugte auci) in (Schriften feine 9Sereprung fü r © beiter, m it beffen Ütnpänger ip in d e ltn a n n , bam al§ © p m n a fia lre fto r in Sübed, er in engfter greunbfcpaft ftanb, bie freilicp fpäter in H a m b u rg in ba§ b a llig e © egenteil umfcplug.
© o lernen m ir äftaper pier guuäcpft tro p feiner SSorbilbung a uf pocportpoboiien U n ib e rfitü te n a ls einen eifrigen 23ereprer
©penerS unb be§ SßietiSmuS fennen. 2U§ folöper entfaltete er in SBittenberg fo lo o p l in feinem aiabemifcpen a ls aud) im Sßrebigtamt eine fepr gefegnete S S irifa m fe it, gog biele © tubenten nacp SBittenberg unb fü llte bie © ottesp äufer. ® a p er aber bei biefer © in fte llu n g m it ben genannten älteren tutperifdj«
ortp oboren Bottegen in boHer © in tra d jt leben tonnte, lä p t un§ berm uten, bap er feinem gangen © tu bien gang nacp bodj m opl pocportpobop m ar unb n u r geitm eilig © p m p a tp ie n fü r
© peiter, meniger fü r ben IjUetibim tS al§ gangen, patte. 2Bie e r ilä rt fiep n u n aber feine balbige Slbfepr bon © pener, nacp ber er gu einem iß o rfiim p fe r lutperifcper D rtp o b o rie m ürbe, ber nocp Slbrapam G alou an ih'uf ü b e rtra f?
3 unäcpft maren b ie lle iip t gmei äufjere © rü n b e b a fü r map»
gebenb, bap er fiep m it © pener entgmeite: e in m a l ba§ © ingreifen jenes a ls SOtttglieb be§ © reSbener D b e rfo n fifto riu m s in SRaperS
©pefcpeibungSangelegenpeit, fobann bie bnrep ©pener heran»
lapte Übergepung SöiaperS bei ber Sefepung ber burep ben
©ob ber biSperigen 3 n p aber erlebigten S eprftitple ©alobS unb ö n e n ftä b tS in SSittenberg1). SRaperS ©pe m it © a tp a rin a
1) 2 B tt fu p e it £)tcr a u f SSalri), ffiiu l. SßarS I , p. 612 ff., bie aitd) in ben A n g a b e n ber SlUg. btfefj. SJiogr. g u g n titb e gu lie g e n fd je in e n . £>a§
■bernusijeben b e ra rtig e r b e rfö n lid p p rib a ie r © riin b e e u tfim c fji fre ilic h ber SKettiobe ber Ö lcicfiiröt‘3fei)rei6u n g g itr p e o SBaicfis u n b i f t m it 53orficijt gu öertneuben.
© a b in a SBelfcp, Socpter eines £e ip 0iger ifßrofefforS unb S o fto rS ber ÜDZebtätrt, ans ber fü n f flin b e r perborgingen, m ar nam licp fe it feiner iß ro fe ffu r in SBittenberg fepr ung liicflitf), fobafe fie burcp einen © prucp bes D b e rfo n fifto riu m S getrennt ümrbe.
S a ß ÜJtaper burcp biefeS epelicpe ^ e rttm rfn iS b e rftim m t nnb b e rb itte rt mürbe, ift 31t berftepen, 0u m a l m ir bei a lle r Hübe»
ftim m tp e it ber S in g e in t einzelnen boc£) m o p l toerben annepmen bürfen, bafe bie © cpulb a u f feiten ber © a ttin lag, ba SJtaper and] fpäter nod) freunblicpe 2Se0iepungen m it beren SSerlnanbt»
fcpaft u n terhalten tonnte, bie bemnacp in ip m m opl nicpt ben
© cpulbigen fap. Socp mie bent and) fei, fü r uns if t pier bon ÜSicptigfeit, bafe © pener a ls D b erp o fp re b ig e r in SreSben, m opin er 1686 berufen toar, m it einer fcpriftlicpen © rm apu ng au 9Jiaper toegett fetteS fittticpert S rgentiffeS in bie Angelegenheit e ittg riff unb baburd; ben ¿ o r tt feines bisherigen V erehrers auf fid) 30g. S ie f er tourbe b e rftä rft unb gu glüpettbem §afe unb e ifrig fte r ©egnerfcpaft auSgebilbet, a ls ©pener, fei eS baf3 er eine ©egnerfcpaft fdpon borapnte ober ÜJtaper toegen feiner gefcpiebenen @pe auS äöittenberg fo rtb rin g e n luoltte, dJiapers
©efud) um bie Siacpfolgerfcpaft bes bew orbenen S a lo n unbe*
riid fic p tig t liefe unb iöebel in bie bafante © te ile pineinbradpte.
© 0 fap fid) SJtaper ge3ümngeu, einen 1684 an ip n er
gangenen Stuf aus H a m b u rg a ls ^ a f to r an bie bortige 3 afobi=
iiir tfje ansuneptnert, m iem opl er bei feiner grofeen greube unb 23efriebigung im afabemifcpen A m t ficper biel lieber in W itte rn berg geblieben märe, tun er fo fegenSreicp bisper g e ln irft patte.
AuS einem ©efucp ber S ü rg e rfd ja ft W itte nbergs an ben Ih trfü rfte n , W ä g e r 3um löteiben 31t beraulaffen, gept perbor, bafe auf baS © eriicp t bon feinem F o rtg a n g fd)on biele © tubenten toegsogen, anbere erft garnicpt ta rn e n 1), ein B e itra g 3U bem Anfepen unb Sittflufe, m it bem W ä ger in feinem bisherigen A m t g e d u rft patte. Xropbem ip n t ber © d)tesmi gdö0 Ifte in f cpe ig e rjo g S p riftia n A lb e rt neben feinem geiftlicpen A m t in .spamburg p rin iu m h o n o ra ria m , d e in d e o rd in a ria m P ro fe s s io n e m T h e o lo g ia e in ftie l übertragen patte, märe W ä g e r bettttocp gern nad) W itte n b e rg suriidgegaitgen, toas barauS perborgept, bafe er fiep uaep Q ueuftäbtS Sob 1688 m ieberutn um bie
l ) S B a lle m ity, p. 9.