• Nie Znaleziono Wyników

Pietistische Streitigkeiten in Greifswald : ein Beitrag zur Geschichte des Pietismus in der Provinz Pommern

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Pietistische Streitigkeiten in Greifswald : ein Beitrag zur Geschichte des Pietismus in der Provinz Pommern"

Copied!
293
0
0

Pełen tekst

(1)

Bałtyckiego

Ą

2 L , b V \ Tl

)

k

pietiflifóe <3<reifigfei<en

in ©retfstpaii).

( Ś f i t i B e t f r a g s u r ( $ e f d ? i d ? f e i ) e $ p i e f f ó m u * i t t & e r P r o t r i t t s p o m m e r n

oon

l i c . & e i m u f l o f f j e r

■spriDotboacnt ber Serologie on ber Unioerfitat © reifsioalb.

© ii t C V S l O 1)

spring »ott <£. ‘Bertelsmomt.

1925.

__O-__o__-o__O-----O-----O-----OO-----O-o—o—o—

i

l-^ -

(2)

I X i ,

5 0 381

w

& 4 ) ¿ Ä 95

Ißiefiffifd)e Sfreifigfetfen

in (Breifstüalö.

©in Beitrag 3ur 0 efcf)icf)fe öes Pietismus in ber #rotrin3 Sommern

non

Cic. Helmut £oti)er

p rio a t& 03ent ber Id e o lo g ie an ber lln in e rfitä t ffireifsroalb.

(Büterslof)

Verlag non (£. Bertelsmann.

1925.

(3)

ÏHfc pożycza się doTdomu XX O O i *t H L| 3 5 :

■? u V , : 5

$ « ( { : ®mit Hartmann, ' B u unb fiu n ftb ru ie m , ®teif§tt>alb.

Oi^e|H|o5

(4)

Victor Sájulfce

öanfbarer #erefyrung

getmöm.ef.

(5)
(6)

T ro ß ber Oerfdjiebenen B e u rte ilu n g be§ iß ieti§ m u§ , bte ißren © n titb in ber berfdjiebenert bogmatifcfjen (Stellung ber B e u rte ile r unb bent SOtangel an o ffizie lle n S e firfd jrifte n be§

ißietidm uS f)at, to irb öodj non nientanb im G ru ft Beitritten, baß er eine fird je n g e fd jid jtiid je G rfdjeinung bon größter Be»

beutung b a rfte ü t unb in bie G n tto id lu n g ber ebangeltfdjen föirdje ® e u tfd jla n b § tie f eingegriffen ßat. U m fo bebauerlidfer if t e§, baff eine einigermaßen genaue SDarftetlung ber Au§=

B reitung be§ ipietiS m u» nod) feineSfaUs gegeBen Inerben !ann, tneil bie G rfo rfd ju n g feiner © efdfidfte in einzelnen T e rrito rie n nod) lä n g ft n id )t in ber ertoünfdften, bagu unbebingt nötigen SCöeife burr£)gefü£)rt i f t 1). G rft toenn bie§ in ftärfere m SDiaße ge»

fc£)ief)t, to irb neben ber genaueren geftfteE ung feiner A u sb re itu n g gugleid) aud) feftereS SDM erial fü r bie B e u rte ilu n g feiner G rfdjeinungSform eu nnb SSirfungen gu ertnarten fein.

g m r bie in einer befonberen 3Jionograf)i)ie Bisher nod) nicfft beßanbelte ©efd)id)te be§ P ie tis m u s in ber iß robing S o m m e rn tn ili bie nadffolgenbe U n te rfu d ju n g einen fle ineit B e itra g liefern, um ber nod) uuboHfom m enen (Sßegialforfdjung über bie A u sb re itu n g beS ißietiSmuS in eitoas toeitergufjelfen.

SBenn m an fre iiiif) T a lm e rS B e m e rfu n g 1 2 3) lie ft „ in näheres

© e ta il über biefe (S treitigfeiten eingugeßen, ift I)öd)ft u n e rq u id lid ) unb erm übenb", fo fa n n baburd) bie g re u b ig fe it gu ber Unter»

fu d ju n g ia u m geförbert toerben. Söenn aber anbererfeitS

© ad)ßes) bie ß ietiftifd)e B e le g u n g in @d)ü)ebifd)=Borf)ommern m it bem G b ift fta rtS X I . üom 6 . O fto b e r 1694, ber E rnennung

1) S8 g l. beit S trtite l „ $ ie ti§ tn u § " it t 91. ©., 3- S tufig., 83anb 15,

@. 7 7 4 ff. btm K a r l SUiirbt. g i i r S iorliegenbeS befonberS © . 792 ltitb 794.

2) (S a m m lu n g etlicher Sßactirtdjtett au§ b e r Q e it u n b bem ße&eit be§

D . 9116t. $5oad9. b. ® ra fe b ih , © tr a lfu n b 1862, <5. 163.

3) ttr ß ra tn g u n b SSefen be§ (ß te ti§ m u § , SBieS&aben 1884, ¡3. 351.

(7)

grie b ricß SNaßerS gurn © eneralfuperintenbenten bon S o m m e rn unb bem uocßmaligen ( ib tff bon 1706 a ls „ im Seim e e rftid t"

anfießt, fo m irb eS bocfj ein Keines V e rb ie n ft bet genaueren nacßfolgenben U nterfuiß u ng fein, menn fie geigen m irb , baß bie Vemegung bamalS nod) feineSmegS e rftid t, ja übe rß a upt nocß nic£)t einm a l recßt auSgebrocßen m ar, fonbetn bie l tjc ftig e r unb macßtboder im m e r mieber auffiaderte, b is ber ermatdßenbe N a tio n a lis m u s fie burd) feine gang anberen Sntereffen ad»

mäßlicß gurüdbrängte.

N n gebrudten V o ra rb e ite n fü r bie A rb e it feß it eS fa ft gang, fie fu ß t baßer in ber £auptfadße a u f nocß ungebcudtem ßanbfcßriftlicßen «M aterial. V o r adern m aren eS 5 um fang»

reiche Siftenbänbe auS bem eßematS fcßmebifcßen Slrcßiib ber N egierung in © tra lfu n b , ießt aufbem aßrt im prenfcifcßen 6 taatSard)ib in S te ttin , bie in bie berm idelten (S tre itig fe ite n einigermaßen Sicßt bracßten unb fo baS m ertbodfte N ia te ria l lieferten. V o n großem Söert maren ferner bie Sitten ber Uni»

b e rfitä t © re ifS toalb begm. Slrcßibalien ber © re ifs m a lb e t tßeo»

logifeßen p t u l t ä t unb U n ib e rfitä tS b ib lio tß e f. (Sine Uberficßt über ade benußten O ueden ift ber A rb e it boraufgefcßicEt. p r bie bereitm idige Qugänglicßmacßung be§ gefamten «M aterials fd)ulbe icß ben in p a g e fomm enben © ie n ftfte d e n großen © a u f.

Söäßrenb ber © ru d ie g u n g m ürben m ir nod) 13 V rie fe befannt, meieße © re ifs m a lb e t V ro fe ffo re n über ben S t r e it an Söfcßet rießteten. £>err ^ßaftor D . D r. SSotfcßte in Sßratau (Veg.

(pade) ßat fie in ber H a m b u rg e r S ta a tS b ib lio tß e f gefunben. Seiber mußte eine Venußuttg berfelben, fom eit fie nocß m oglicß ge»

mefen märe, unterbleiben, ba ber p n b e r f ie ^abon abßangig maeßte, baß bie V rie fe m örtlicß a ls Stnßang gu bortiegenber Sirbeit geb rud t m ürben, © agu tonnte id) mieß angefießtS ber n u r m üßfam gufammengebraeßten © ru d fo fte n n itß t entfdßließen, gum ai bie V rie fe bie © rgebniffe m einer Unterfucßung feineSluegS beeinftuffen.

® e n a uf @. 104, Sinnt. 2 ermäßnten (£pturS ü b e r bie StuSbreituug beS ‘¡ßietiSmuS in ©eßmeben unb © ä n e m a rf ßoffe icß a ls befonberen fleinen Sluffaß bem näißft in ber & e itfc ß rift fü r Sircßeitgefißitßte b er ö ff ent li dß en gu tonnen.

(8)

S a § ber A rb e it angefügte ‘'ßerfonen» unb D rtS re g ifte r fo tl benjenigen Sefern bie 23enuhung be§ SöudjeS erleichtern, toeldje fid) nicht fp e jie d fü r bie © re ifS toalb er © tre itig fe ite n intereffieren unb boct) oietIeicf)t and) über anbere U n ib e rfitä te n unb anher»

halb © reifStoalbS lebenbe © eiehrte unb geitgenoffen einiges 'Brauchbare finben fönnen. S a § © a d jre g ifte r to irb bie h ifto rifd je S a rfte d u n g nad) ber © eite ergänzen fönnen, bafe e§ eine fpftematifche g ufam m e nfted ung ber bei bem © tre it b e trete nen p ie tiftifd je n Sehren geftattet.

S ie (Srmöglichung be§ S ru d e S biefer A rb e it berbanfe ich bor adern ber „© e fe d fd fa ft bon ^re u rtb e tt unb g ö rb e re rn ber tln ib e rfitä t © re ifS to a lb ", rneicfje ben lo eit aus größten S e il ber

© ru d fo fte n tru g . Siufjerbem e rh ie lt ich 3 itfd)itffe bon ber

„üdotgemeinfchaft j ber ©eutfcffen 2B iffenfd)aft" unb bem „id o r*

bifchen S n ftitu t" an ber U n ib e rfitä t © re ifs te alö. SCHeu ge»

nannten © te den möchte id) auch an biefer © tede m einen t y i f r liehen S a u f auSfpredjen.

Snbem id) bie Strbeit n u n hwauSgefjen ictffe, gebenfe ich b a n fb a r ber g ö rb e ru n g e n vmb Stnregnngen, bie meine © tu b ie n bon bem 3Jianne empfangen h “ f>en, beffen ta rn e n ba§ 2öib»

m ungS blatt nennt.

© r e if S m a lb , im 9fuguft 1925.

¿ p e lm u t S o tp e r.

(9)
(10)

I. SJorbereitnngen uttb SInfänge pietiftifdjer Streitigkeiten in

©reifsnm lb ... l 1. © r f ie S S a n tu n g P o r b e n i ß i e t i f t e n b u re b b e n

© e n e r a l f u p e r i n t e n b e i t t e n i R a u g o ... 1 2 . © e g in n e u b e © t r e i t i g f e it e n ¡ u u if d ie n © e b p a r b i

u n b b e rn © e n e r a l f u p e r i n t e n b e n t e n S W a p e r . . . 9 a) S ie tß e riim lid jfe it S D ia p e tä... 9 b ) S ie S ßetfönlid^ieit © e b b a r b i S ... 16 c) S ie © rü n b e fü r bte © n tfre m b n n g gtm fdjen SJialjer unb

© e b lja rb i nach a n fä n g lich e n fre u n b lid je n S chiebungen 21 d ) S ie S o rtn ü rfe SKntjerS gegen © e b b a rb i u n b ih re

S e b a n b lu n g ... 29 e) © taperS SebenSenbe; ^B e u rte ilu n g fe in e r R S e rfö n lid jfd t

u n b fe in e s © tre ite S m it © e b b a r b i... 39 3. S i e © t r e i t i g f e i t e n © e b b a r b iS m i t f e in e m ® o l l e =

g e n S B ü r f f e l ... 46 a) S ie S ß e rfö n lid jfe it 2 B i i r f f e l S ... 47 b ) © e b ija rb iS © in tre te n fü r S B ü rffe l; bie e rfte n © tr e itig *

fe ite n b is git S B iirffelS S ß ib e rru f 1 7 1 7 ... 51 e) © e b b a rb iS im m e r b e u tlid je re S S e fe n n tn iS ¿um ^SietiS*

ntuS u n b fdjliefclicbe Slngeige b o n fe ite n S B iirffelS . . 58 d ) S ie © b re n e rftä ru n g ber ¡Regierung fü r © e b b a rb i

nach SBürffelS S£ob; B e u rte ilu n g b e r © e rfö n lic b fe ite n u n b beS © tre ite S . . . - ... 65 II. 3 e r Sfauptftreit unb feine gntfdjeibung in ber Stroifunber

Ä om m iffion 1729 ... 71 1. S i e f ü b r e n b e n ¡ ß e r f ö n l i d j f e i t e n b e § . f i a u p t *

f t r e i t e S i m g u f a m m e n b a n g m i t b e r E r g ä n z u n g b e r t b e o l o g i f d j e n g a f u l t ü t ... 71

a) S ie RSerfönlicbfeit beS S R atbem atiferS ißapte . . . . 71 b ) S ie B e ru fu n g n n b ^S e rfö n licfjle it ¡RufsmeperS . . . 76 c) S ie ^Berufung u n b ^3 e rfö n lid ^Icit S a ltb a fa rS . . . . 88 d ) S ie furge © e u e ra lfu p e rin te n b e n tu r © e b b a rb iS unb

b e r neue © e n e ra lfu p e rin te n b e n t S i r a f e b i g ... 92

©eite

(11)

2. S e r ä B i e b e r b e g in n b e ? S t r e i t e ? a u f iß a p te S

© e t a n l a f f t t n g u n b b ie g e f d f e i t e r t e n © in ig u t t g ? «

» e t p a t t b l u n g e n i n n e r h a l b b e r U n i b e r f i t ä t . . . 102 a) S ie © t> rfid jt? ra a f5re g e ln gegen ben ¡ß ie ti? m u ? unb

Sßaple? S e n u n c ia tio n ? fd jr ift itaci) © djroeben b o n t 25. V I I . 1723 ... 102 b) S ie e r!jo 6 enen © e fd m lb ig u n g e n ... • 109 c) S ie g e fd je ite rte n © e tffa n b lu n g e n in t S o n g il b i? gum

© e g im t ber lln te rfu d ju n g b u td ) bie ¡R egierung . . . 115 3. U n t e r n e h m u n g e n b e r ¡ R e g ie r u n g u n b w e i t e r e r

© e r l a u f b e ? © t r e i t e ? 6 i § g u m © i n f o r b e t n e in e ?

© e b e n le n ? ö o tt t g e i f t l i d j e n X R in if ie t iu n t i n @ t r a l =

f u n b 1726 121

a) S ie e tg e 6n i? Io fe „ p r ä lim in ä r e S to m m iffio n " 1724 unb bie © e ra n ttn o riu n g ber © e fd iu lb ig te n Oor b e r ¡Re=

g i e r u n g ... 121 b) S ie erfte u Stnfänge lite r a r ifd je r g e g e n fe itig e r ©e=

f e f jb u t t g ... 132 c) ¡Rujjtneper? © erfud)e g u t © rö ffn u ttg eine? C o lle g iu m

p i e t a t i s ... 146 d} S ie b e rg e b lid fe © ilb u n g e in e r H o m m iffio n u n b @in=

fo rb e ru n g eine? © ebeulen? Pom © tr a lfitn b e r g e ifi- lid fe n ä R i n i f t e r i u n t ... 154 4. S i e e n b g ü l t i g e © n t f d f e ib u n g b u r d f b ie © i t a l *

f u n b e r S o m n t i f f i o n 1729 u n b b a ? © l a i a t b e r

¡ R e g ie r u n g b o n t 31. I I I . 1730 ... • ... 158 a) S a ? © ebenlen be? © tr a lfu n b e r g e iftlid fe n S R in ifte riu m ? 158 b ) S ie © o rb e re itu n g e n u n b © e tlja n b lu n g e n ber © tr a b

fm tb e r Ä o m n t i f f i o n ... 167 c) S a ? © la la t ü b e r bie © rle b ig m tg be? S tre ite ? . . . 183

d ) © e b l)n rb i? 2 eben?enbe; a b fd jlieftenbe © e u rte ilu n g fe in e r ¡ß e rfö n lid fie it u n b fe in e r © te ttu u g gum © ie li? m u ? 189 III. ü la c ^ ftlä n g e u n b A b fla u e n bes S t r e i t e s ... 194

1. © a p t e ? t n e i t e r e S ln lla g e n u n b i l ) t a b e r m a l i g e r

¡R ie b e t f d j l a g i n © t r e i t f d f r i f t e n b i? g u f e i n e r g l i t d f t n a d ) © d f t n e b e u ... 195

a) S ie ® r it i! an ben © tr a lfu n b e r © e rlfa n b lu n g e n unb bent © l a f a t ... 195 b) © a p ie ? © o rin ü rfe gegen ben S tra fte n § e ltn ig u n b ben

ö r ie u ta lif te u i t ö p p e n ... 199 c) © a p ie ? r in g r iffe a u f S lra le b ipe u ? 2lm t? fiil)r u u g unb

ß e lfre unb feine e rneuten © e fd ju lb ig u n g e u gegen SRufp m ep e r u n b © a l t f j a f a r ... 203

©eite

(12)

© ö

d ) itra te b ig e n S p e rfö n lid je SBorfteHungen in © d ) ¡neben, 3 u fp ig u n g b e r Sage fü r ¡ßapte b i§ gu fe in e r g lu c k t a u s © r e i f § l n a l b ... 212 ie t n e i t e r e © n t l n i c f e l u u g u n b b ie l e g t e n { l e i n e n t r e i t i g f e i t e n i n © r e i f s m a l b im g u f a m m e n »

I j a n g m i t S ß a p te S S B i r t f a m t e ü b o u © d jtn e b e n a u § 217 a) ® ra le b ig e n § © e lb fire d jtfe rtig u n g in fe in e m Sitten»

m ä ß ig e n S3erid)t; abfdjliefeenbe B e u rte ilu n g fe in e r

SßerfönltdEjIeit unb © ie llu ttg im © t r e i t ... 217 h ) '-jSapfe§ S ß irtfa m te it in © djtneben b is ¿u fe in e m SEobe;

ab fä flie fje n b e SSeurteilnng fe in e r B e rfö n lid )fe it unb

© te H u n g im © t r e i t ... 231 c) SRufjmegerS le g te S B irtfa m le it; abfdjliefeenbe SSeur»

te ilu n g fe in e r Sf3erfönlic£)teit u n b S te llu n g im © tr e it 241 d ) SSaltgafarS legte S B irtfa m te it; abfdjliefeenbe © eur»

te ilu n g fe in e r sperfönlic£)teit u n b © te ilu n g im © tr e it 249 3 . S t u r j e r S ftü c tb lirf a u f b ie © r g e b n i f f e b e r U n t e r »

f u d ju n g ... 256 Slntjang: 'U iagerä „@ ine§ f di tnebifdjeu X fje o lo g i f u r je r B e ric h t bon

iß ie tifte n " unb ber fid ) b a ra n a n ftp e jfe n b e © tr e it . . . 261

©eite

(13)

A . 2ius betn ^Jreugifcfjen Siootsnrd)io in S tettin (a itie r t S t. a . 1 - 5 ) .

I. Stcta be§ S g l. iß ro b in a ia la rd iib S bon K o m m e n t 51t S te ttin , b ic spietiften- fd jro ä rm e r b etreffenb 1693. ©cptoeb. Strcpib, S it . 1, 9 tr. 3, 438 «Blatt.

I I . Stcta toegen be<3 b o n D . Siufsmegern angefangenen C o lie g ii P ie ta tis , A n n o 1725. @d)toeb. Steg, © tra tfu n b . Str. 4. 153 «Blatt.

I I I . SIcta toegen ber tfie o lo g ifd je n ß e tjrftre itig fe ite n a u f ber U n ib e r fitiit

© re iffS to a lb i. A n n o 1723 u s q u e ad m . F e b r. 1726. Dieligion§=

fachen, P a r s : I.m a . © d jto e b . Steg, © tra tfu n b . 652 SBIatt.

I V . SIcta inegen ber iljeofogifc£>en ß e ijrftre itig fe ite n a u f ber U n ib e rfita t

© re iffs to a lb . A n n o 1726 u s q u e 1729. S te lig io n S fa d je n , P a rs : Il.d a . © d ftoeb. Steg. © tra tfu n b . 494 «Blatt.

V . Stcta toegen ber tlje o lo g ifd je n ß e p rfire itig fe ite n a u f ber U n ib e rfitä t

© re ifftlto a lb . A n n o 1729. D teligionS fadfeu, P a rs : I I L t i a . © dftoeb.

Steg. © tr a lfu n b . 613 SBIatt.

B. ßlus ©reifsroalber ßlrcfjiuen.

I . A e ta N o m in a tio n is , P ra e s e n ta tio n is , V o c a tio n is , D im m is s io n is P ro - fe s s o ru m T h e o lo g ia e e t P a s to ru m a d D . M a ria e e t J a c o b i.

A . 169 9 — 1722. ©. 5, Slbt. G e o lo g . S M . 111. ( Q itie r t: SIcta U n. 1.) I I . A c ta N o m in a tio n is e t P ra e s e n ta tio n is e tc . ber P ro fe s s . M a th e s e o s

A . 1 5 4 9 - 1 8 0 1 . ©. Str. 3, Slbt. SSt)it. ( g it ie r t : Stcta lt n . 2.) I I I . A lb u m G r y p h . T o m . 3, a o .' 1693— 1826. (Q itie rt: S llb. lln . ) I V . L ib e r D e e a n a tu s F a c u lta tis T b e o lo g ic a e in A c a d e m ia G r y p h is -

w a ld e n s i. In c b o a tu s A n n o C h r is t i 1624 in fe s to tr iu m R e g u m , au§ betn S ird )ib ber ipeotogifcpen g fa iu ltiit. ( Q itie r t: ß i 6 . D ec.) V . SBriefe D tufjm eperg, u n te r b e r S ig n . M s . P o m . 158, 4° im S lrd)ib ber

U n ib e rfitä tS ß ib lio tlje i. ( g it ie r t : ©p. St.)

V I . D ie © a m tn lu n g „ V it a e P o m e ra n o r u m “ ber © r e if S toaiber U n ib e rfitä t? » b ib lio ip e i, bie u n te r je b e S m a lig e r g tin g u fü g u n g ber S M u m e m S tr. m it

„Söit. Sßom." g itie rt to irb .

V I I . C o n tro v e rs . P ie tis t. G r y p h is w a ld ., © a m n te lb a n b F j. 829 ber U ni»

b e r fitä tS b ib lio ttje f © re ifS to a lb , g itie rt m it ,,© m . S ir. 1— 2 4 ".

1. St. D ro e fe (© . © b ^a rb i), D e r tß ie tifte n gtt © re ifS to a lb D riu m p f oipte © ie g . 1726.

2. g o a d ). St. S e im ig , P ro g r a m m a a d e x e q u ia s S r . io. © e b p a rb i.

1729.

(14)

3. (8 etem . Staple), © ß re n re itu n g h ü b e t ,£>. S ta u b , © e ß ß a rb i. 1731.

4. @ e toiffen§rüge a n 21. 3 o a d j. ü - S ra fe b ig . 1731.

5. 21. Ssoadj. b. S ra te b ig , 2 ttte n m ä fjig e r S e ric tjt u ftb . 1732.

6 . S B iberiegitng be§ a tte n m ä ß ig e n S3erid)t» be§ 8i. 3 - d S ta te » b ig . 1732.

7. g e r. Sßaßfe, SBibertegung e in ig e r S e fd ju lb ig u n g e u bc§ a lte n * m ä ß ig e n S3erid)t» u fto . 1734.

8 . S ß e o b u lu d 2IIetg. 2lgap., 2ln 3eige be§ fa lfd je n 23eridjt§ b e t 2(n to te n b e t fo rtg e fe g te n (S a m m lu n g e n u ftb . bon bent a lte n * m ä ß ig e n S e r id jt u ftb . 1735.

9. Ssai. $ e in t. S a ltß a fa r, S e r id jt b o it bem, tt»a§ er 1729 ¿a

© ir a lfu n b ad p r o to c o llu m b ic tire t. 1732.

10. Sturze 2 ln m e riu n g e n ü b e t Sf. § . S a lttja fa r ä tu rn e n S3erid)t.

1733.

11. A n n o ta tio n e s ad J a c. H e n r. B a lth a s a ris r e la tio n e m b re v e m e t th e s e s d e g lo r ia d iv in a p ro m o v e n d a . 1732.

12. 3 - £>• S a ltß a fa r, T h e s e s d e g lo r ia d iv in a p ro m o v e n d a . 1732.

13. SK. (iß . Dtußmeßer, D e d o n is e x tr a o r d in a r iis p r im it iv a e e c cle s ia e . 1719.

14. Wl. (£f). SRußtneßer, D e p ra e ju d ic iis re fo r m a tio n e m e v a n g e - lic a m s u ffla m in a n tib u s . 1721.

15. g u r iid tr e ib u n g be§ b e n n e in tlid ) g e lb a ltig e n ffinaßeS ä ttid j.

e t jr if t . SRitßmeßerd 1724.

16. 2lu g . S oß fe , S B arnuitg b o t SKirf). (£ fjrift. Stußm etjerS © rftä tu u g b e t b re i (Briefe ^ o ß a n n iS . 1724.

17. SKid). E ß rift. ftu ß m e tje r, D e e o , q u o d d e c e t T h e o lo g u m in s u s tin e n d is a d v e rs a rio ru m in s u ltib u s . 1724.

18. S B iberiegitng b e t S3orfteHungen S ü d ). (Sßrift. SRußmeßerS, fe in c o lle g iu m p ie ta tis b e tre ffe n d 1726.

19. B ig a e p is tu la r u m d e M ic h . C h r. R u ß m e y e ri th e o lo g ia a s c e tic a e t J . H . B a lth a s a ris p r o g ra m m a tib u s . 1732.

20. Sßßil- S a lti) . @ etbe§, D e ju r is p r u d e n t ia n o n p a p iz a n te . 1731.

21. V in d ic ia e d is s e r ta tio n is d e ju r is p r u d e n tia n o n p a p iz a n te . 1732.

22. S e b in g , D e u s u p r a c tic o n o v e lla e C X X I I I , c a p . 10. 1720.

23. = 1 1 .

24. £). 23. 2 (n tio o rt a u f bie 2h tfra g e, bie p ie tiftifd je n C o n v e n tic u la in ßoppenßagen B e tre ffe n d 1732.

C . U iu g f d jr if t e n , s e itg e n ö ffifd je u n b o ttb e re © p e a ia ilite r a tu r . (S ttpßabetifdj n a d j S e rfa ffe rn georbnet.)

2 (b b ru d best toegen b e t © re iffS tb a lb ifd je n © o n tro b e rfie n p u ß tic irte n 5J3Iacai§, n e b ft B eßgefügtett 2 tn m erdnngen, 2t. ®. 1730.

(15)

0 . S a ltlja fa r , S lu g u ftin : J u s e c c le s ia s tic u m p a s to ra le ober boH ftönbige S ln le itu n g , lote Sßrebiger, ®ircfjen= unb G d ) itl6ebiente u fto . fid ) gu b e rh a lte n . I . S e il, 9 to fto ii ititb © re ifS to a lb , 1760. ( g it.: 83alth- 3 u § .)

— £>ifiorif<he 9ta<hri<ht b o n benen 2 anbe§gefehen im § g g t. Sßotnment au§

p ttb lig u e n d o c u m e n ts nnb anb. g la u b h a fte n £ )tfto riftije n Stad) richten gufa iu nte n g e tra g e n . © re ifS to a lb , 1740. ( g it.: S a lti) . 2 a n b . © e f.) S a lth a fa r , ¡gac. $ e in r . : Slnbere S a m m lu n g e in ig e r g n r Sßommerifchen

Ä irc h e n h ifto rie gehörig e n S d jr ifte n . © re ifS to a lb , 1725.

(g it.: S a lti) . S a n tm l.) S ie b e rfte b t, 35. £>.: SRacEjtichten b o n bent Seben n n b ben S c h rifte n ne ttb o r*

b o m m e tifd )= riig e n fd )e r © e le h rte r, © re ifs m a lb , 1824.

© iiim e r t, J o h a n n E a r l : S a m m lu n g gem einer u n b befonberer iJSommerfcher unb tRügifcper 2anbeS =U r!unbeit, ©efege, ^S rib ile g ie n , V e rträ g e , E o n ftitu tio n e n u n b © rb n u n g e n . 3 u r H e n n tn iS b e r a lte n u n b neueren ß a n b e S b erfa ffu n g in fo n b e rh e it beS S tö n ig l. S d jm e b ifd ie n 2anbeS teilS herausgegeben. I I . 83anb, S tr a lfu n b , 1767.

( g it.: © ä ljn e r t ßau b e S u rtu n b e n )

— A c a d e tn ia e G r y p h is w a ld e n s is B ib lio th e c a c a ta lo g o a u c to r. e t r e p e r- to r io d e s c rip ta . I I I . S o m ., © re ifS to a lb , 1 775/76.

© a im e r , E. E. g . : S a m m lu n g etlicher S ia d p iih le n a u s b e r Q e it u n b bem ßeben beS D . S llb r. g o a d ). b. ® ra le b ih u fm . S tr a lfu n b 1862.

E p tr a lt auS bem Siebenten, toeldjeS a u f S e fe p l ber S tö n ig l. £>o<hpreiSl.

SRegierung S to to 1727 in fo n b e rh e it £> erm D . SRufemepern b e tre ffe n b , bon E. E h rto ü rb ig e n M in is t e r io gtt S tr a lfu n b a u S g e fe rtig e t m orben;;

ig t auS tr ifftig e n lirfa c h e n gum © ru d e gegeben. 1739.

© e & ija rb i, ¡guliuS .g u ftu S : D . B ra n d a n i H e n r ic i G e b h a r d i © riin b lic h e E in le itu n g in b ie g m ö lf lle in e u P ro p h e te n n e b ft e in e r S o rre b e bon bem 2eBenS »2auff u n b g e fa m m te n S c h rifte n beS fe l. f? e rrn S lutoriS . S ra u n fd jlo e ig 1737. (g it.: © e b h a rb i, ft. givoph-)

© re ifS to a lb ifch e S 2Bod)enbIo.tt b o n a lle rh m tb g e le h rte n u n b nützlichen Sachen g ttr S lnfttahm e g u te r SBiffenfd)aften u n b S e fö rb e ru n g be§ gem einen S efte n , a u S g e fe rtig t im g a h r 1743. ( g it.: © re ifS to . SBochenbl.) jp a m b u rg ifch e B erich te bon ben neiteften g e le h rte n S achen, X X I I . S om .

a u f baS g a ljr 1753, X X I I I . S o m . a u f baS 3 d h r 1754.

g o e d je r, (S hrift, © o t t l. : A llg e m e in e s © e le h rte m ß e p ifo n , © e il I — I V , 2 e ip g ig 1750/51.

S to fe g a rie n : © e fd jtifite b e r lln ib e r fitä t © re ifs m a lb , © re ifs m a lb 1857.

ßange, E . : © re ifS to a lb e r Sßrofefforen in b e r S a m m lu n g ber V ita e P o m e - r a n o r u m (auS „S B altifdje S tu b ie n " 1894).

L e c tio n e s A c a d e m ia e G r y p h . (S a m m e lb a n b ber © re ifs m . U n ib . S ib l. ; S ig n . H s . 320 a).

(Sftaper, g o lf. g r ie b r .) : E in e s fdjm ebifchen © h e o lo g i tu rg e r S3erid)t bon gSietiften, fa m t benen S o n ig lid je n Schm ebifchett E b icte n m ib e r bie=

felben. 2 e ip g ig 1706.

S R idjaelie, 3W. g e t . : P a s to r d io e c e s in s u a m d ir ig e n s a d r e g im in is e c c le s ia s tic i d ilu c id a tio n e m e x h ib itu s , ba§ i f t : ber fe in e m anhe*

(16)

fo ljte n e n S g n o b o h to g l fü rfte g e n b e s4 3 rnpofitu§ g u t E rlä u te ru n g beä Ä ird fe n re g im e ittS b a rg e fte ttt. iRofíocí u n b Sßarcgim 1721.

(Sit.: ©lid}. Sßaft.)

© lo fe r, g o b . g a c .: « B e itra g gu einem ßejcifo b e t je g tle b e n b e n S u tg e rifd j*

unb ¡R e fo rm ie rte n S be o lo ge tt in unb u m S e u tfd jla n b . g ü H id ja u 1740.

S g e o b o r: Sßommetfdje © e fd jicg tS b e n im ä le r, 5. Slanb, © re ifS to a lb 1875.

ÍR uf;ntet)et, © lid ). (£ i> rift.: S lb g ebtitiigene S iorfteH ung beS ig itt in ben fo rt*

gefegten (S a m m lu n g e n bau S itten u n b Stetten b ittd i ¡Recenfiou b e t iß a S q u ille n u n b beit a u f baS g a g r 1726 e tfte u S3et)trag§ gefteßeten

© o rb e r id jt g u g efügteit U nretgteS . H a m b u rg 1726.

U n fd ju lb ig e © acgticgten tto it a lte n unb neuen fgeologifcgen Sachen ( fb ä te r:

g o ttg e fe g te S a m m lu n g ), in ben in g ra g e io tn m e n b e n g a g rg a n g e n , bef. 1706, 1707, 1717, 1720, 1724, 1725, 1726, 1727, 1730, 1732.

S k rte ib ig u n g b e t in © o tt rugenben gom m erifcgen S ge o lo ge n , £>errn D . E o n r.

S ib . ÍR angoniS , § e r r n D . g o . g t ib . © tagerS unb © e m t 5ßtof. g o g . ßubrn. S BütffelS, a ls and) b e t H e rre n S tu to rn m b e t fo ttg e fe g te n S a m m lu n g b o n a lte n u n b neuen tgeologifcgen S a d je n : to ib e t bie Ö a ltb a fa rifd ie n Slngügticgfeiten. 81. E. 1725. ( g it.: » e rte ib ig u n g .) SBald), g o g . ® e o rg : ^ » ifto rifd ie u n b tgeologifcge E in le itu n g in bie ¡R e lig io n !»

ftr e itig le ite n b e t ebgl. lu tg . Ä trd je n bon b e t ¡R e fo rm a tio n b is a u f bie je g ig e S e it. I — I I I . S e il, S en a 1 7 3 0 ; I V . u. V . S e il, g e n a 1739.

(g it.: SB a leg © in t.) SSaücniuS, g a c .: S c h e d ia s m a h is to r ic o - litt e r a r iu m d e fa m a e t n ie r itis

J o h a n n is F r id e r ic i M a y e r, c e le b ra tis s im i e tc . G ry p h is w a ld ia e ,1 7 9 5 .

(17)

6treitigbeiten in ©reifsrootb.

1- <£rfte 5Barmmg uor beit ^5ietiften burcfj ben ©eneral*

fuperintenbenten SRango.

Sufam nten m it betrt befannten ©egner bes fßietiSmuS S ü tjann pfriebrid) SJiatjer, auf beit to ir fpäter im V e rla u f unferer Unterfudfungen nod) eingefienber gu fpredjen fom m en, to irb aUgemein bet pom m erfd)e© ene raifu perintenbe nt© on rab iE iburtiu§

iRango a ls ein fBerfedjter ber D tip o b o rte in © re ifS to a lb genannt.

U n te r ifjm finb „ in ja m m e r n guerft bie p ie tiftifd je n (Streitig«

feiten rege gem acht"r), unb to ir toerben bai)er a uf i$ n, a ls a uf einen geitgenoffen ^ fp lip p g a fo b S petters, unb a uf feine 2 S irff a m fe it gurüdgelfen m üffen, um ben 33oben fennen gu lernen, auf bem bie fpäteren fjeftigen p ie tiftifd je n S tre itig fe ite n an ber ltn ib e rfitä t © re ifs to a iö ficf) borbereiteten.

21I§ S o fjn eines ©olberger 9fat§f)errn auS toeit ge«

toanbertem, angefe^enem © efdfledjt, ba§ im 14. 3 a f)rf)u nbert nad) ®eutfcf)Ianb eintoanberte, tourbe © onrab S ib u rtiu s diango am 9. Sluguft 1639 — alfo 4 3 a f)te fpäter a ls S pener — in

©otberg geboren1 2). CSr ftnb ierte gunädjft SRebigin, toanbte fid) aber a uf SSeranlaffung feiner © Itern to illig bem S tu b iu m ber Id e o lo g ie gu, bod) b e fie lt er aud) a ls G e o lo g e baneben geit«

lebeng regeS Sntereffe fü r bie Scaturtoiffenfdjaften unb fü r

© e fd jid fte 3). © r ftubierte guerft gtoei 3 ai)re in ß a lle , b a ra u f in 3ena unb fjörte b o rt gottauneS © rn ft © e tfja rb , einen Sobjn be§ berühm ten a ltp ro te fta n tifd fe n ® o g m a tife r§ S odann © erwarb, äserfafferS ber L o c i th e o lo g ic i, unb © fjriftia n ©Ijem ntb, einen

1) SBaltb. 3 u § , p. 76.

2) © a s g o ig e itb e betäubet» n o d ): SBaltlj. S a m n tl., p. 794 ff. SBgl.

and) Stag, btici). fflio g tn p b ie , 83b. 27, S . 230 ff.

3) @. S auge, © re tfS it). 'fSrof- in b e t (S a m m lu n g ber V ita e P o m e - ta n o r u m 1894 (a u s 83aitifdje S tu b ie it), p. 8 .

(18)

9iad)fom nten beS burd) feine Teilnahm e an ben abinpf)o=

riftifd )e n unb S a fra m e n tS ftre itig fe ite n fotoie feine «ßolem if gegen bie fatf)oIifd)e B ird ie nnb bie S efuiten befannten S o g m a tife rS S fta riin Ghem nib, über ben ba§ geflügelte äSort geprägt tourbe:

S i M a rtin u s (C h .) n o n fu is s e t, M a rtin u s (L u th .) v ix ste tisse t.

(£in 3 a ^ r b a ra n f ging er nad) Gieffen, tno in biefer S e it g e u e rb o rn unb £ a b e rfo rn lehrten. Stuf fpäteren lueiten Reifen le rnte er in Süb= unb S iorbbeutfdjlanb bie uerfcijiebenften iß lä ^e unb 9J?cinner bon Stuf fennen nnb fa m befonberS and) in £oH a n b m it bebeutenben G elehrten gufammen, m it benen er „ü b e r bie gtoifd)en ihnen unb unS fctftnebenben G ontroberfien"

conferierte. S o ift e§ nerftänblid), bafe 9iango bei feinen her*

üorragenben GeifteSgaben fid) gu einem Stim m bon um faffenber Söitbung unb bei ber Energie feines G fjarafterS gu einem

^ ird je n m a n n bon n id jt unbebeutenbem G in flu fj ijeranbilbete.

Stad) ber Stüdfehr bon feinen Steifen (1658) begann er in G olberg gu prebigett, entbedte aber babei to o ijl nod) manchen inneren Stiangel unb ftub ierte best)atb m it Genehm igung feiner G ite rn gunäd)ft toeiter. G r toanbte fid) n u n nad) SBittenberg unb nahm eben 20’ icihrig b o rt bie Stiagiftertoürbe an, m uffte fich aber 1661 „getoiffer llrfa d )e n halber" ttac[) 3 * a n ffu r t a- - • begeben, bon too er febod) halb nad) äöittenberg gurüdfel)rte ).

Stuf S ta a te n GalouS nahm er tro b feines jugenblichen SttterS bie ih m angebotene S te llu n g a ls Steftor am » e r litte t Gi)tn=

n a fiu m an, bie er bon 1662— 68 innehatte. S a n ad) übernahm er eine S te llu n g a ls P ro fe s s o r P h ilo s o p h ia e am afabem ifdjen

© h m n a fiu m gu S te ttin , tourbe aber nach furg er S e it toieber abgefe^t, toeil er feinen Steftor beS S t)n fre ti§ m u S befd)utbigt hatte. G r blieb febod) in S te ttin , mo er baS » a fto ra t an S a fo b i unb S iifo ta i befteibete. Sind) in biefer S te ilu n g geriet er m it betn bam aligen G ettetalfuperintenbetdeit » a ith a fa r in S tre it, über beffen fd)Iiehtid)en StuSgang alterbingS nicht m ehr b e fann t ift, a ls baf) Stango „» e rb ru f) gehabt" haben foH. S ie S tre itig fe ite n beranlafften feine H is to ria S y n c re tis m i, eine 1

1) ©§ i f t nidf)t feftaufteHert, W a ru m ber W eit © e re ilte gerabe SBütem Berg a u fiu d jte u n b fid ) u n te r ben @ in)iuB be§ b o cG rtb o b se n E n lo m fteate, o b w o tjl b ie Steifen bod) fe tte n bie O rtlfo b o s ie fö rb e rie n , nod) a itd j, W a ru m e r fo b a lb S ß ittenberg W ieber ö e rta fie n m u ffte.

(19)

© cp rift, in her er fcpatf gegen bie R eform ierte n üorgept, öeren

„S rriü m e r“ er in bielen ©tücfen toie üblicp m it benen ber 3 üben unb © ü rfe n Oergleicpt. © e in a n frid jtig littperifcper © in n brachte ip n im m er mieber in © tre it m it Leuten, benen er aucp bei ben geringfien fcpeinbaren Slbmeicpungen fcpon S tg tfre tiS m u s üor*

rnarf, fo g. 33. aucf) m it bem nacpfolgenben R e fto r an ber ge=

nannten ©cpule in S te ttin , So. © n t. R fu e l, ben Rango als

„ io e ijg e lia n if d ) " a n g riff. Sngtoifcpen p ie lt Rango im Safyoe 1682 unter S a lon feine © i& p u ta tio n p ro lie e n tia unb prom o*

öierte 1683 gum © o fto r.

© e i e§ nun, bafj bie ermäpnten, fü r Rango ja aderbing§

fa ft nie g ü n ftig ausgelaufenen © tre itig fe ite n ip n b u rd j feinen b a rin bocp jebcnfalls gutage getretenen ftreng lutperifcpen © in n em pfohlen patten, fei e§ baff eigene nic^t gang einloanbfreie Rem üpungen ip m bagu oerpaifen, jebenfallS e rp ie lt er im Sapre 1689 üom Ä'öttig bie B e ru fu n g gur Ö ieneralfuperintenbentur in S o m m e rn unb Rügen n u lla , mie Rango fcpreibt, in te rc e d e n te fa v e n tiu m c o m m e n d a tio n e , sin e u llo a m b itu , n ih il ta le ex- peetans. g u b o r fcpon tnar in 2lu§ficpt genommen, Rango nacp „ © o rp t in S iffla n b " gum R to f. ©peol. p rim , unb Rro=

canceUarius gu berufen, ma§ febocp ber Rorgefdflagene felbft burcp eine R itte beim .ftönig gu Oerpinbern tourte. Uber bie R orgäuge bei Rango» B e ru fu n g al§ © eneraifuperintenbent nacp ® re if§ m a lb lä g t fid) R a ltp a fa r1) eingepenb aus, bocp ift bei feinem R e rid jt freilicp gu berüdficptigen, baß er al§ Slnpänger bes R ietism uS gegenüber bem eifrigen ortpoboreu K ä m pfer unb Rietiftengegner Rango oielleicpt nicpt gang O orurteilSfrei ift.

© a n a d j toäre eigentlicp fcpon bornalS ber fpätere Racpfolger R angos, Sol)am t fsfriebricp Rtaper, a ls © eneralfuperintenbent fü r R o m m ern unb Rügen auserfepett getoefen, bod) fei Rango fe lb ft nacp ©cptoeben gereift unb pabe burcp © m pfeplung ber alten oertoittoeten K ö n ig in bie R e rufung erpalten. ^e b e n fa lls fei R ango toeber üon ben Sanbftänben nod) üon ber Regierung in ber üorgefcpriebenen SSeife n o m in ie rt begto. p rä fe n tie rt toorbett, bie au§ lln to ille n barüber „pernacp bei feiner Reerbigung feine d e p u ta to s paben fcpiden m otten". Sille Rem üpungen ber fpeologifcpen g a fu ltä t, bie R e rufung rü d g ä n g ig gu macpett, 1

1) S3a lti). © a n rn tL , p. 806 Slttm.

1*

(20)

inbern m an a lle rle i e rro re s aus feinen S ch riften unb anbere g ra v a m in a famm elte, blieben jebocfj erfo lg lo s. Diango io a r unb blieb © eneratfußerintenbent in © re ifs m a lb fü r fpom m ern unb Oiügen.

Söei a lle r 33orficfjt gegenüber biefem iB eridjt jö a lilja fa rS b le ib t bod) ber SSerbadjt befielen, baß dtango n id jt auf gang einmanb»

freie Sßeife 31t feinem @ reif§m alber Sßoften geiommen ift, gum ai eine SBeanftanbung ober Sßiberiegung biefer © a rfte llu n g nicht üorgenomm en ju fein fd je in t1)- ® a n n märe eS aud) gu ber»

flehen, baf, drang0 fid j im C o n c iliu m A c a d e m ic u m feiner be*

fonberen ^Beliebtheit erfreut gu haben fdjeint, troßbem er Drei»

m a l ba§ © e fa n a t ber fheotogifdjen g a fu ltä t befleibete (1690/91, 1694/95 unb 1698/99), 1691 iß rofang ter m ürbe unb 1694 ba§

d ie fto ra t innehatte, mie ebenfo feine 23ertfd)äßung in ber S ta b t feine fjerborragenbe gemefen fein muß. 3 d,a r brirb bie§ bon anberer S e ite b e ftritte n 1 2), aber meber m it befonberer Schärfe noch m it befonberS übergeugenben ©egengrünben, bieim ehr fogar m it einigen g u g eftänb niffen nach ber genannten düdjtung.

O ffenbar m ar ber lln te rfd jie b gmifchen fRango unb feinem 3Sor=

gänger in ber © eneralfup erintenbe ntu r, einem gemiffen S a fth a fa r, beffen g a m ilie fpäter im S tr e it noch eine große iRoüe ftpieite, oor adern h m fid jtfid ) ber Sßrebigtgabe fehr groß, fobaß fRango e§ borgog, „fich n u r gar fp a rfa m hören" gu taffen, © a ß er b u rd j uerfdjiebene angemöfjnte F o rm e ln in ber ifk e b ig t Stnftoß erregte, ift n u r ein äußerer © r u n b 3), m id jtig e r aber muß un§

befonberS im Nahm en biefer A rb e it fein, baß m an bem neuen

© eneratfußerintenbenten b orm arf, er triebe fa ft im m e r n u r P o le m ic a in feinen ißrebigten. 2Benn aud) au§ bem bisher (Befagten angenommen merben mag, baß fich öiefe iß ote m if haußtfädjtich gegen ftjn fretiftifche Steigungen in n erhalb ber Kirche richtete, fo ift bodj im m e rh in bie iß erm utung n id jt bon ber

1) ® ie § g e fd n e ljt niCpt e in m a l in ber © d jr i f t : „S B e rte ib ig u n g " u .f . ln.

bie S a ltfja fa rS S ftitte ilu n g e n © a b fü r © a b b u rd jg e f)t, rid h tig fte E t ober

» ib e r le g t, © ie i f t Ijie r im g o lg e n b e n fü r Dlango g u n ä d jft auch oljne be»

fonbere 3 itie ru n g fo rtla u fe u b b e rü cfficfjtig t.

2) SBerteibigung § 2 .

3) © e lb fi SSerteibigung § 2 g ib t ba§ in ettoaS 3U u n b fü h r t „to e r a b e r" a l§ S e ifp ie l an.

(21)

fd jon gegen bie p e tifte n richtete.

3 n ber 5tat i)at fdjort fRango a u f bie © e fa tjr ber 2tug=

breitung beê P ie tis m u s aucf) in g o m m e n t aufnterïfam g e m a lt, unb stoar fdmrt im erften S a lit feiner S S irïfam ïe it in © reifg»

m atb gelegentlich einer © tjîiobe in © e m m in im S atire 1690 h , a u f ber ber neue © eueratfuperintenbent fich b ire ft erïunbigte,

„o b p e tifte n im l'anb e m ären", m o ra u f ii)m aber bie Stntm ort mürbe, „baß atteg gefunb im © ta u b e n ". S e i biefer ©etegentieit eröffnete Ütango ber © pnobe feinen © ta n b p u n ft gegenüber ben

^Sietiften, beren 2tu to r (Spener nnb fein asseela p t e r fe n mären.

Sieben S rrtü m e r m aren es, bie er an itjnen befonberg aug*

Sufe^en hatte, mobei freilich bafjinge ftetit bleibt, ob er alle biefe f ü n f t e aud) © pene t felbft o o rm a rf: 1. m an fei gang ü o llfom m e n. 2 . m an fönne ba§ ©efeb in té g ré galten. 3. m an f)abe n id jt n ö tig 51t beten „S e rg ib un§ unfere © d ju tb " nod) gegen ben S e id p a te r su betennen „S ih t)abe m iber alle ©e*

bote © otteg m irflid ) m it © ebanten, SBorten unb SBerien ge»

fü n b ig t". 4. p ib a t= © o n b e n tic u ta m ären beffer bie p e t ü t su treiben atg ber öffentliche © ottegbienft. 5. m an iönne nod) ben jejügen O ffenbarungen gleich ben borm aligen © tauben beilegen. 6 . ein ß tjr ift tonne eg fom eit bringen, baff fich ieine böfe S u ft m etjr bei it)m rege. 7. fie tiefen in ben äßalb, un*

m iffenb, ma§ fie b o rt madjten. SBemt m an atfo ben unbe»

ftim m te n unb meniger m idjtigert testen p t n t t u n b e rü d fid jtig t täfet, fo m arett eg befonberg u n te r 9 ir. 4 bie p ib a tfo n b e n tiie t unb in ben übrigen f ü n f te n in biefer ober jenen SBenbung ber p r fe ftio n ig m u g , ben S a ngo an ben p e tifte n tabette.

S e ine S e fü rd jtn n g p ie tiftifd je r U m triebe in S o m m e rn grüubete fich befonberg barauf, baff bie p e tifte n a uf fu rfü rft*

liehen S e fe tjt1 2) aug S ad)fett b e trie b e n m orbeu feien unb nun, mie fie fid j t)ätten bernet)men taffen, ih re Q u ftu d jt nad) p m m e r n nehmen m ottten. 3iango berm atjnte bie © gnobalett e rn ftlid j, itim atg © eneratfuperintenbenten fo fo rt P e tb u n g su madjen,

1) SJfll. äJlidj. Sßaft. StB. I I I . K ap. V ., p. 3 0 t ff. u n b ben £>intoei§

b a ra u f in 33niti). 8 anb.=@ef., p. 58.

2 ) © e n te in t i f t trm lfrfd ie in lid ) bas gegen g ra n d e s C o lle g ia b ib lic a in fie ip g ig e tln ffe tte d ju rfü rfü id je © b ift b o n t 10. 3. 1690, baS „b e b e n tiid je Ë o n o e n tic u la u n b p io a ts u fa m n te n lü n fte " n n te rfa g te .

(22)

faü§ „b e r Scfemarm in unferem Öanbe fid) fin b e n " jo ttfe unb bie B rü b e r „ben geringften U n ra t" ffiürten. U m a lle r © e fa tjr gu begegnen, gab er 23efef}[, feine unbefannten, non auSmärtS fomm enben © tu b entert a u f bie fa n g e t gu taffen, eine ätfafenafenm, bie ff) ater bttrrf) StegierungSberfügung bom 18. 12. 1703 fa n ftP o n ie rt m ürbe, inonaäj jeber auSmärtige © tu bent, bebor er gum rprebigett gugelaffen in urbe, eine B ef ¿Reinigung be§ ©enera!»

fufierintenbenten gu erbringen tjatte, „bafe er tüchtig fe i".

g u g te id ) toarnte B a ngo auf ber ©fenobe bor fdjmärmerifcfeen Bücfeern, befonberS aud) englifc^en, beren A u to re n calbinifdje unb fanatifcfje StTieufcfjen mären, unb fabelte in biefem 3 U=

fam m enfjang aud) © criberS ©eetenfdjafe unb © otbfire big ten , m eil anftöfeige S in g e m iber ben A r tic u lu m de J u s tific a tio n e b a rin enthalten mären.

© o geigt u n s biefe 'jiro g ra m tn re b e beS neuen ©enerat*

fuperintenbenten bei feiner erften ©fenobe beuttid) fein Beftreben, in jeber 3Seife bie o rttjo b o je üetjre ftreng gu magren unb gegen alle fg u fre tiftifd je n , fcfemärmerifcfien unb fanatifcfeen A b irru n g e n m it ©infcfjufe beS befonberS eingefeenb befproctjenen SßietiSmuS gu berteibigen. Safe biefe Bem ühungen n id jt e rfo lg lo s maren, fönnen m ir baraus erfetjen, bafe B a ngo gu feiner greube a u f feinen Steifen im m er mieber feftfteiten fo n u te : „o m n e s in v e n it o rth o d o x ia e s tu d io s is s im o s , P ie tis m i e t C h ilia s m i h o s te s ", maS bei feinem A m tsnachfolger Bcaget n id jt mcfer ber g a lt m ar.

©cfeon nací) re id jtid ) gefenjaferiger S B irffa m fe it in © re ifS toalb fta rb B a ngo, erft im 62. SebenSjafer fteljenb, am 3. Segember 1700 unb m ürbe am 26. J a n u a r 1701 in ber © t. B ifo Ia ifirc f)e begraben, m ofelbft aud) fein B ilb aufgetjängt m ü rb e 1).

g a ir bie B e u rte ilu n g biefeS ftre itb a re n SBorfämpferS ber O rtfe obojie an ber © re ifsm a tb e r U n ib e rfitä t liegen u ns gmei berfcfeiebene geitgenöffifdje ©utacfeten bor. „(iS u rte ile n © pener unb fein SBaffenträger, ber unnüfee unb unm eife ißapierbeftiefer SBeiSmann, gar fe in b fe tig " bon ifern, mäferenb © ebaft. © bgarbi ifen al§ einen gelehrten, from m en unb fluge n B la m t berteibigt, bei beffen © g r iffe n m an aus einer © eite mefer lernen fa n n

„ a ls auS bieten Bogen, fo bon fg n fre tiftifd je u unb pietiftifefjen

1) © ie g in la b u n g § fd ) r ift g u r S ra u e tfe ie r, bie eine einge^enbe S8 io=

g ta p fm e n tfjiilt, itt S it. S 011'-, S o l. 81.

(23)

£ßeoIo gaftrig pfam rnengefcfim iertm erben'' ’)• © p e n e rg U rte il la u te t fo 1 2): „D . R a n g o n is in q u ie ta s a n im u s a p lu rib u s a m ic is ita m ih i d e s c rip tu s est, u t ab ip s o ecclesiae m u ltu m tim e a m , in p rim is cu m a u d ia m , in S uecia T h e o lo g o ru m n o n p a u c o ru m a n im o s occu p a to s ab ip s o n o n v a ld e a b h o rre re . V id i n u p e r in d ic u lu m e rro ru m , q uo s s ib i im a g in a tu r in o p tim i n o s tri S cri- v e r ii lib r o a liq u o in ve n isse , qu e m a d p ie n tis s im a m R e g in a m v e s tra m , quae T h e o lo g u m is tu m in p re tio h a b e t, m is it:

m ira tu s su m h o m in is , ne q u id e m a s o lid a e ru d itio n e co m - m e n d a b ilis , a u d a cia m , im p u d e n tia m e t in s c ie n tic m . A d je c ta era t, cu m m ih i ille e x h ib e re tu r, re s p o n s io , q u a m d ic e b a n t a T h e o lo g o Sveco a d o rn a ta m , quae n o n d is p lic u it, v a lid io r ta rn e n c o n c ip i p o te r a t“ . © a ttj anberg u rte ilt © ebaft. (ä b ja rb i3):

„ ’N o n m u ltu m se R a n g o n is H is to ria e S y n c re tis m i trib u e re p r o fite tu r A u to r. Sed is se in H is to ria E c c le s ia s tic a m u ltu m p ro fe cisse scia t, c u i B . R a n g o n is s c rip ta p la c u e rin t. In fe lic ita tis m eae p a rte p o n o , q u o d v e n e ra n d u m senem G ry p h is w a ld ia e v id e re e t a llo q u i lic u e r it. S i a d h u c fo re t in v iv is , W e is m a n n u s p e r a liq u o t ann o s ad e ju s ped es m a g n o c u m fru c tu s e d e re t“ . @o feßr nun biefe U rte ile aug*

einanbergeßen, fo finb fie fictj bocf) b a rin eing, mag amt)

©pener nicljt leugnet, bafl m ir in drang o einen 9Jtann hon großem (Siufluß h ö r un§ haben, ben feine 2In£)änger anerfennen, feine © egner fürchten m uffen. (Sben bie bon ©pener p r n fdjledften auSgeiegte a u d a cia m ar eg, bie drattgo p einem in SBort unb © c p rift gleich bebeutenben, einflußreichen ilircfjen*

m ann machte, ben feine SJiißerfoIge unb ¡5eitloeiligen Uiieber«

lagert feineg Sebettg bon bem einen ,giel abbringen fonnten, ben o rttjo boren © tauben gegen alle Eingriffe feiner un«

bebingt fe ftp fja lte n unb p berteibigen. S a ß feine gefdnlberte 33orbiIbung unb m iffenfdjaftltche Sßielfeitigfeit iß m babei p « ftatten fa m , u n te rlie g t feinem g m e ife l, unb ©pener§ ä io rm u rf

1) SSerteibiguitg § 5.

2) C o n s ilia th e o lo g ic a la tin a , o p u s p o s th u m u m , P a rs I I I , g ra n !»

f l i r t a. SU. 1709, © . 6 5 4 f. (in ie b e rffo lt b o n SBetémcmn, H is t o r ia e c c le s i­

a s tic a , T o m . I I , p . 1192).

3 ) A n im a d v e r s io n e s a d C h ris t. E b e rh . W e is m a n n i H is to r ia m e c c le s ia s tic a m n o v i te s ta m e n ti 1719, © . 30 (gu SBetptn. p . 195).

(24)

öon einer n o n s o lid a e ru d itio n e m tö in s e ie n tia m üffen m ir nctdj bent Angeführten e n tflie h e n guriidm eifen. ® e n n menn er Begrünbet märe, fönnte m an n u r fdjm er üerftefjen, baß ge»

rabe unter SangoS S e fa n a t urtb © eneralfup erintenbe ntu r fid j bie Iutf)erifcC;e ft'irdfe in A m fterbam an ben iTönig bon Sdfm eben toattbie m it ber S itte , burd) bie © re ifS toalb er tfjeologiftfje g a fu itä t eine S o rfp ra d fe beim SRat in A m fterbam unb ben (Staaten oon ¿pottanb p ro c o n s e rv a tio n e o rth o d o x ia e gu ber»

a n la ffe n 1). SSir fönnen i)ierau§ gerabe entnehmen, in roie

£)oi)em SRafje iRango burd) feine e n tflie h e n o rtljo b o je An»

fdfauung unb feine Sebeutung unb © e le h rfa m fe it bas Anfefjen ber g a fu itä t geförbert tjatte. SDaS m irb aud) im V e rlä u fe beS toeiteren S tre its bon ben üerfdjiebenften S e ite n anerfannt, unb nod) 1732 lefeit m ir 1 2), baf; Svangos Serbienfte im U terus allgem ein befannt finb unb niem anb über fie genug fageu fönne. S e m e n tfp rid ft amt) bie Sebeutung, bie feinen Sßerfen offenbar gugetneffen mürbe, menn m ir bie H is to ria S y n c re tis m i unb feine P ru d e n tia E c c le s ia s tic o -P o litic a im ÜBerlauf beS meiteren S tre its im m er mieber g ittert unb a ls mafjgebenb angeführt finbett. Ü b e ra ll geigt fid) b eu tliif) fein e n tflie h e n lu ti)e rifti)e r S in n , ben er m it SJtut ftetS gu bertreten bereit m ar. ißerfönlic^e 6 t)arafterfd)m äd)en mie etma feine eigenen Sem üfm ngeu gur E rla n g u n g ber © re ifs m a lb e r © eneralfuper»

in ten bentur ober äufjerlidfe ÜRängel mie ber einer n icijt befonberS großen © e fd jid lid jfe it unb © abe im ^ re b ig e tt fönnen biefem U rte il über bie fird flid je unb tf)eologifrf)=m iffenfd)aftiid)e 23e»

beutung beS SRarateS feinen Abbruch tun.

© ine anbere g ra g e ift fre ilid j, mie ¿Ruugo fid) im g a tte m irftid je n A u ftre te n s p ie tiftifcije r Semegungeit uergatteu hätte, bie ih m nod) e rfp a rt geblieben fin b , unb ob er bann im ftanbe gemefen märe, a ls u n u m ftritte n e r S ie g e r au§ einem foidjeit U a m pf f)erborgugef)en. ,öat bie ©efd)id)te ifjm baS UpentOel b a ra u f nod) erfpart, fo m ar baS anberS bei feinem o rttjo b o je u '

© efim tungS bruber unb dcadjfotger im Am te, bem aus feiner H a m b u rg e r 2B irffa m fe it befannten, fd jo n ermähnten Stjeoiogeu S o tjann g rie ö rid ) SRager.

1) 33aliö. © a m m l., p. 813.

2) ttia fe ü itj, S lfte m n ä fjig e r SÖmctp, © m . 5. p. 94.

(25)

2. 35eginneitbe Streitigkeiten gmifdien ©ebparbi unb bem

©eneraifu^erintenbenten 9Kaper.

2B ir treten je ^t, toemt n u r bie n u r furge unb fü r nufere fra g e n bebeuturtg§Iofe 9Sice=@eneratfuperintenbentur be§ Sacob H enning, bie gmifcpen ¡Range» J o b unb 9Jiapers> 2 im t£ a n triti liegt, pier übergepett, in bie aliererften 9lnfänge m ir flicket' pietiftifcper (S treitigfeiten in © re ifS toalb ein, bie eben unter 5Raper§ © eneralfuperintenb entur ficf) entmicfelten. S ie ricpteten fid) bonfeiten SftaperS unb fpäter aucp be§ G e o lo g e n fsbtjaun Subtoig SSürffel guuäcpft befonbers gegen 23ranbanus ö e n ricu b

© eb p a rb i, ‘fk o fe ffo r ber Sfjeologie, rtacp 9Raper§ Sob 9Sice=

unb fpäter aucp furge $ e it u n te r ber bänifcpen ¡Regierung iD irflicpett © eneralfuperintenbenten in © re ifs to a fb . SOtit bem Sehen hiefer Pente unb ip re t SSorbilbuitg lo er beit m ir uu§

baper gunäcpft b illig gu befcpäftigen paben, um unP bie nötigen

© ru n b la g e n fü r ba§ ¡Berftänbuis unb bie ¡Beurteilung ber piettftifcpen S tre itig fe ite n gu fcpaffeu, bie uon ipnen über bie

© re ifS toalb er Itn ib e rfitä t peraufbefcptooren inurbeit.

a) S i e f ß e r f ö n lic p f e it äR aperS .

3Sa§ gunäcpft ben nacpfolgenben © eneralfuperintenbenten S odann g rie b ric p SRaper b e trifft, fo finb to ir pier in ber am genepmen Sage, über fein Seben eingepenbere§ unb aucp atl=

gemein gugänglicpeS SRaterial gebrucft gu be fip e u 1), fobaf; to ir in ber ttucpfolgenben S cp ilb e ru tig b a ra u f ¡öegug tiepmen fönnen unb n u r ba§ fü r unfere fra g e n SBicptigfte perauSgupeben unb gu ergangen paben toerben. S opann g rie b ric ^ 5Rapet ftam m te au§ einer in popem SXnfepen ftepenben Seipgiger fym n itie : fein S p e im ¡yopann ¡K aper m ar fäcpfifcper ¿ o fra t, S e ifig e r be§

9lp p e IIa tio n 2>gericpt§ in S r ebben, S e n io r ber S u rifte n fa fu lä t unb ¡öürgerm eifter in Seipgig, fein ¡ßater S opann Utricp ¡Kaper to a r ¡ßaftor an ber Spom abfircpe, berpeiratet m it Itr fu ta S o p p ia

1) StUgemeine bentfcpe S io g ra p p ie , Söanb 21, Q . 99 p . SSefentiicp n u r bie äußeren ® a te n aucp b e i Ito fe g a rte n , ©efdpidpie ber it n ib e r f itä t

© re ifS ttm lb , © re ifg lu a lb 1857, 1. J e tt, 277 f. fe r n e r W erben Cjier nod) ßerlnenber u ttb b e rü cifid p tig t auä ber © a m m lu n g V ita e P o m e ra n o r u m gn£)lreid)e © liic to ü n fc fje gu Ä m te rn , (G e b u rtsta g e n u n b anberen fe ie rlid je u (Gelegenheiten (im Slot. 25) u n b bie $3iia ( im Söot. 89), leßtere audi bei S acob SSatteniuS, a. a. £).

(26)

'.Braun, Stocßter beS @eneraI=9lubiteurS ber fc£)toebifif)en Slrmee.

Soßarat grieb ricß e rb lid te am 6 . 2)egember 1650 baS liie rt ber 2ßelt. $ u rc ß große SBegabmtg unb unerm übiicßeit g le iß fa m er in ber ©cßule unb auf ber lin io e rfitä t feiner ipeim at*

ftabt, bie bam alS g. %. ßoeßortßoboje Seßrer ßatte, ftßneE öortoärtS. ÜRacßbent er am 27. g u n i 1663 üott g o ß a m t ¿pülfe=

m ann, bam aligem ÍEeftor ber lln iü e rfitä t Seipgig „ in A lb u m e t M a tric u la m " eingefeßriebeu to a r1), tourbe er erft eben 15=

jö ß rig am 21. 'A p ril 1666 SaccalaureuS nnb halb naeß üoE=

enbetem 17. SebenSjaßr am 30. g a n u a r 1668 3Ragifter in ber pßilofopßifcßen g a fu ltc it. iü on 1668— 70 ftubierte er unter

© alg m an n unb '-Bebel, bem ® o g m a tife r unb fiirc ß c ttß ifto rife r, in © tra ß b u rg toeiter, bamalS neben iB itte nberg unb Seipgig bie b ritte H ü te rin ber £>ocßortßobopie, in bereu IRaßmeu n u r ber ÜReuteftamentter ©eßm ibt, ©penerS befonberer Seßrer, eine anbere M u tu n g oe rtra t. 9tm 13., g e b ru a r 1671 ertoarb er in öeipgig ben © ta b eines SBaccataureuS ber Sißeologie.

ÜBäßrenb feiner S u tig fe it a ls P fa rre r gu Seipgig, SeiSnicf unb © rim m a (1 672— 84) erlangte er am 29. 3Rai 1673 ben tßeologifcßen Sicentiatengrab unb tourbe am 19. C 'ftober 1674

® o fto r ber Sßeologie, fobaß eS bem 1679 oerftorbenen 'Ila te r noeß oergönnt toar, ben © oß n in ßoßen ©ßren unb Ä m te rn gu feßen. ®ocß bie praftifc^e Sätigbeit a ls P fa rre r befriebigte ERaßer nießt reeßt, unb er ftßiug tooßl b a ru m aueß einen eßren=

ooEen Eluf a ls ltn ib e rfitä t§ = unb © ta b tp re b ig e r naeß Sena a u § 1 2), toar bagegen m it größter greube bereit, einem 1684 an iß n ergangenen 9 lu f ber U n ib e rfitä t -B ittenberg a u f SutßerS ila tß e b e r g o lg e gu leiften. ÄtlS fDiaßer biefe ÜRacßricßt em pfing, to irb ergäßlt, toaS er aueß fe lb ft berießtet, ta n to e x s u lta v is s e g a u d io , u t fa ta li m o rb o c o rre p tu s m o x co n v a le s c e re t et fre q u e n te r e x c la m a re t: e x tra A c a d e m ia m v iv e re e st pessim e v iv e r e 3). Xroßbem aRaper in '-Bittenberg ai§ College in ben ílre iS befannter unb bebentenber 'Attßänger ber tutßerifcßen

1) g . ÍQ. S a ltö n fa r, © reif§toaIbtfdpe§ S Bodjenfiiatt 1743, p. 55.

2) S ß atlenius, p. 8 : In te r e a e u n d e m b la n d is s ix n is v e r b is v o c a r u n t J e n e n s e s , 12. X I . 1681, s e d re c u s a v it.

3) ® g l. E p iift . © o rtlie b Qoecper, Ütllgem cines @ eIeprten=2eptfon, SBoI. I I I , p. 321/22.

(27)

D rtp o b o jie e in tra t, meint m ir bebenfen, baß © alob, fein

©cpmiegerfopn © eutfcpm am t unb O u e n ftä b t bam alS b o rt auf bent ftatpeber ftanben, magte er e§ bennocp, in feiner E intritts«

rebe in SalobS © egentoart eine 9tüge gegen ba§ t^eologifctje

© tu b iu m jener Q eit auSgufpredpen, ba§ über © e le p rfa m fe it nnb © iS p u tie rfu n ft ^ rö m m ig fe it unb ©ugenb betnacpläffige.

3 a er [teilte fo g a r gang b ire ft © pener unb fein £ a u p tm e rf P ia d e s id e ria ai§ äftufter p in unb bezeugte auci) in (Schriften feine 9Sereprung fü r © beiter, m it beffen Ütnpänger ip in d e ltn a n n , bam al§ © p m n a fia lre fto r in Sübed, er in engfter greunbfcpaft ftanb, bie freilicp fpäter in H a m b u rg in ba§ b a llig e © egenteil umfcplug.

© o lernen m ir äftaper pier guuäcpft tro p feiner SSorbilbung a uf pocportpoboiien U n ib e rfitü te n a ls einen eifrigen 23ereprer

©penerS unb be§ SßietiSmuS fennen. 2U§ folöper entfaltete er in SBittenberg fo lo o p l in feinem aiabemifcpen a ls aud) im Sßrebigtamt eine fepr gefegnete S S irifa m fe it, gog biele © tubenten nacp SBittenberg unb fü llte bie © ottesp äufer. ® a p er aber bei biefer © in fte llu n g m it ben genannten älteren tutperifdj«

ortp oboren Bottegen in boHer © in tra d jt leben tonnte, lä p t un§ berm uten, bap er feinem gangen © tu bien gang nacp bodj m opl pocportpobop m ar unb n u r geitm eilig © p m p a tp ie n fü r

© peiter, meniger fü r ben IjUetibim tS al§ gangen, patte. 2Bie e r ilä rt fiep n u n aber feine balbige Slbfepr bon © pener, nacp ber er gu einem iß o rfiim p fe r lutperifcper D rtp o b o rie m ürbe, ber nocp Slbrapam G alou an ih'uf ü b e rtra f?

3 unäcpft maren b ie lle iip t gmei äufjere © rü n b e b a fü r map»

gebenb, bap er fiep m it © pener entgmeite: e in m a l ba§ © ingreifen jenes a ls SOtttglieb be§ © reSbener D b e rfo n fifto riu m s in SRaperS

©pefcpeibungSangelegenpeit, fobann bie bnrep ©pener heran»

lapte Übergepung SöiaperS bei ber Sefepung ber burep ben

©ob ber biSperigen 3 n p aber erlebigten S eprftitple ©alobS unb ö n e n ftä b tS in SSittenberg1). SRaperS ©pe m it © a tp a rin a

1) 2 B tt fu p e it £)tcr a u f SSalri), ffiiu l. SßarS I , p. 612 ff., bie aitd) in ben A n g a b e n ber SlUg. btfefj. SJiogr. g u g n titb e gu lie g e n fd je in e n . £>a§

■bernusijeben b e ra rtig e r b e rfö n lid p p rib a ie r © riin b e e u tfim c fji fre ilic h ber SKettiobe ber Ö lcicfiiröt‘3fei)rei6u n g g itr p e o SBaicfis u n b i f t m it 53orficijt gu öertneuben.

(28)

© a b in a SBelfcp, Socpter eines £e ip 0iger ifßrofefforS unb S o fto rS ber ÜDZebtätrt, ans ber fü n f flin b e r perborgingen, m ar nam licp fe it feiner iß ro fe ffu r in SBittenberg fepr ung liicflitf), fobafe fie burcp einen © prucp bes D b e rfo n fifto riu m S getrennt ümrbe.

S a ß ÜJtaper burcp biefeS epelicpe ^ e rttm rfn iS b e rftim m t nnb b e rb itte rt mürbe, ift 31t berftepen, 0u m a l m ir bei a lle r Hübe»

ftim m tp e it ber S in g e in t einzelnen boc£) m o p l toerben annepmen bürfen, bafe bie © cpulb a u f feiten ber © a ttin lag, ba SJtaper and] fpäter nod) freunblicpe 2Se0iepungen m it beren SSerlnanbt»

fcpaft u n terhalten tonnte, bie bemnacp in ip m m opl nicpt ben

© cpulbigen fap. Socp mie bent and) fei, fü r uns if t pier bon ÜSicptigfeit, bafe © pener a ls D b erp o fp re b ig e r in SreSben, m opin er 1686 berufen toar, m it einer fcpriftlicpen © rm apu ng au 9Jiaper toegett fetteS fittticpert S rgentiffeS in bie Angelegenheit e ittg riff unb baburd; ben ¿ o r tt feines bisherigen V erehrers auf fid) 30g. S ie f er tourbe b e rftä rft unb gu glüpettbem §afe unb e ifrig fte r ©egnerfcpaft auSgebilbet, a ls ©pener, fei eS baf3 er eine ©egnerfcpaft fdpon borapnte ober ÜJtaper toegen feiner gefcpiebenen @pe auS äöittenberg fo rtb rin g e n luoltte, dJiapers

©efud) um bie Siacpfolgerfcpaft bes bew orbenen S a lo n unbe*

riid fic p tig t liefe unb iöebel in bie bafante © te ile pineinbradpte.

© 0 fap fid) SJtaper ge3ümngeu, einen 1684 an ip n er­

gangenen Stuf aus H a m b u rg a ls ^ a f to r an bie bortige 3 afobi=

iiir tfje ansuneptnert, m iem opl er bei feiner grofeen greube unb 23efriebigung im afabemifcpen A m t ficper biel lieber in W itte rn berg geblieben märe, tun er fo fegenSreicp bisper g e ln irft patte.

AuS einem ©efucp ber S ü rg e rfd ja ft W itte nbergs an ben Ih trfü rfte n , W ä g e r 3um löteiben 31t beraulaffen, gept perbor, bafe auf baS © eriicp t bon feinem F o rtg a n g fd)on biele © tubenten toegsogen, anbere erft garnicpt ta rn e n 1), ein B e itra g 3U bem Anfepen unb Sittflufe, m it bem W ä ger in feinem bisherigen A m t g e d u rft patte. Xropbem ip n t ber © d)tesmi gdö0 Ifte in f cpe ig e rjo g S p riftia n A lb e rt neben feinem geiftlicpen A m t in .spamburg p rin iu m h o n o ra ria m , d e in d e o rd in a ria m P ro fe s s io n e m T h e o lo g ia e in ftie l übertragen patte, märe W ä g e r bettttocp gern nad) W itte n b e rg suriidgegaitgen, toas barauS perborgept, bafe er fiep uaep Q ueuftäbtS Sob 1688 m ieberutn um bie

l ) S B a lle m ity, p. 9.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Analysis of the papers from between the fourth and eight centuries by our calendar suggests that the most important raw material for Chinese paper was bast fibres from

Zunächsthat nun jeder Kreis in seiner isolirten Stellung seine Obligationen nach feinem Geschmack geformt. Wir sehen in der Provinz eine bunte Gallerie von 44 Sorten Kreispapieren,

Solche Übertragung favorisiert ebenfalls die bibli- sche Lehre über die universale Herrschaft Gottes, infolgedessen Er als letztend- licher Herr und Quelle des Weltalls gesehen wird

Das kann auch eine Weg­ weisung für die Verfassung der neuen Ordnung des sich integrierenden Europas83 werden, in dem auch nicht die Diktatur des Relativismus, sondern Verbundenheit

d er geistlichen G erichte unterw orfen w erden sollen.. erforderte eine Reform derselben. hat sie Bischof P ran do ta durch die Bestellung eines Offizials

Gerade die Bestimmung des § 6 erschien aber der Vertretung der Provinz Preußen nicht ausreichend, um die Fortführung einer geordneten Verwaltung in den neuen Provinzen nach dem 1.

Sluch wo er nicht bem Selbßgeugnis feiner gefchichtlichen figuren folgt, wählt er Duellen, in welchen biefe von vornherein in heller fulturhißorifcher Geleud)tuug erscheinen; wo

Sief ift Teutfdßianb gefunken burd) eigenfte Scßulb. ®ocß nod) ift ade Hoffnung піфі verloren: SDie Äaijerkrone ift gerettet. Unb nacß einer alten Sßeisfagung mirb bereinft ein