Bezpośrednie inwestycje zagraniczne korporacji ponadnarodowych w krajach rozwijających się

Ro c z n i k Na u k o w o- Dy d a k t y c z n y Ak a d e m i i Pe d a g o g i c z n e j w Kr a k o w ie

Zeszyt 208

Prace Ekonomiczno-Społeczne IX

J a n in a Pa c h

B ezpośrednie inwestycje zagraniczne korporacji ponadnarodow ych

w k rajach rozwijających się

Zasoby kapitału w krajach rozwijających się stanowią czynnik stosunkowo rzadki. W związku z tym napływ kapitału zagranicznego z krajów wysoko rozwiniętych, o względnie „obfitych" zasobach, staje się ważnym źródłem uzupełniającym ich wewnętrzną akumu­

lację. Przybiera on na ogół formę kredytów zagranicznych (towaro­

wych i finansowych) inwestycji portfelowych oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W ostatnich dziesięcioleciach powyższe formy transferu kapitału do krajów rozwijających się cieszyły się różnym zainteresowaniem wśród importerów.

Wynikało to z jednej strony ze specyficznej sytuacji poszczegól­

nych krajów rozwijających się, determinowanej m.in. historycznie ukształtowanymi ich powiązaniami gospodarczymi, zasobami natu­

ralnymi, poziomem PKB, jakością zaplecza naukowo-badawczego, sytuacją polityczną. Z drugiej strony - ze wspólnych problemów, jakie stanęły do rozwiązania przed prawie wszystkimi krajami roz­

wijającymi się. Jednym z takich problemów, było m.in. ich zadłuże­

nie zagraniczne. Był to efekt zdynamizowania w latach siedemdzie­

siątych drugorzędnej przez długie lata formy transferu kapitału do krajów słabo rozwiniętych - kredytów zagranicznych. Kredyty te, w dużej mierze źle zarządzane, spowodowały ogromne zadłużenie krajów rozwijających się oraz utratę zdolności jego obsługi. W latach 1 970-1980 zadłużenie krajów rozwijających się oraz byłych krajów socjalistycznych wzrosło z 68 mld USD do około 1000 mld USD

233

w 1980 r., a w 1994 r. wyniosło 1538 mid U S D 1. Sytuacja ta spo­

wodowała realne zagrożenie zahamowania wzrostu w gospodarce światowej, poprzez spadek importu do krajów dłużniczych i eks­

portu z krajów wierzycielskich. Zmusiło jednocześnie obie strony do wypracowania porozumienia dotyczącego rozwiązania problemu za­

dłużenia - konwersji długu. Obejmuje ona sprzedaż lub zamianę dłu­

gu na: udziały kapitałowe w przedsiębiorstwach kraju dłużniczego w prywatyzowanym majątku, na towaiy pochodzące z tego kraju, na wydatki na ochronę środowiska naturalnego i obligacje skarbowe.

Wydaje się, iż to właśnie kryzys zadłużeniowy, sposoby jego roz­

wiązania oraz konieczność zwiększenia eksportu przez kraje rozwi­

jające się zdynamizowały w latach dziewięćdziesiątych bezpośrednie inwestycje zagraniczne1 2. Ponadto innymi czynnikami dynamizują­

cymi bezpośrednie inwestycje zagraniczne w krajach rozwijających się okazały się procesy dokonujące się w samej gospodarce świato­

wej, m.in.:

- realizacja programów masowej prywatyzacji w krajach rozwi­

jających się;

- wzrost postępu technicznego, umożliwiającego zarządzanie przedsiębiorstwami posiadającymi filie w wielu krajach;

- postępująca integracja gospodarcza i rosnąca współzależność krajów oraz konieczność spełniania przez kraje integrujące się okre­

ślonych kryteriów3.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są najbardziej stabilną formą powiązań gospodarki importera kapitału oraz inwestora.

1 External Finance for Developing Countries. World Dept Tables 1994-95, The World Bank, Washington, D.C., 1994. Dane cytowane pracy zb. pod red. A. Budni- kowskiej, E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej:

Międzynarodowe stosunki gospodarcze.

PWE. Warszawa 1996, s. 120.

: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne to filie i oddziały przedsiębiorstw za granicą oraz udziały inwestora w zagranicznych spółkach (których wysokość jest różnie określana). Międzynarodowy Fundusz Walutowy jako dolną granicę wyzna­

czającą dokonanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych przyjmuje dla różnych krajów od 10% do 25% posiadanych udziałów danego przedsiębiorstwa przez inwe­

stora zagranicznego. Natomiast Organizacja ds. Ekonomicznej Współpracy i Roz­

woju (OECD) jako dolną granicę uznania danego przedsiębiorstwa za wynik bezpo­

średniej inwestycji zagranicznej uznaje posiadanie przez pojedynczego inwestora zagranicznego kontroli 10% lub więcej zwykłych udziałów, lub kapitału uprawnia­

jącego do glosowania, bądź efektywny jego wpływ na zarządzanie firmą.

European

Community Direct Inuestment, 1984-1989, Eurostat, Luxemburg 1992, s.74-75.

3 Szersze omówienie kryteriów związanych z przystąpieniem kraju do UE na przykładzie Polski, zawiera pr. zb. pod red. S. Lisa:

Transformacje gospodarki poi skiej. Doświadczenia i wyzwanie.

234

Uzupełniają nie tylko niedostateczne rozmiary krajowych inwestycji, powodując zwiększenie zatrudnienia, produkcji, ale są źródłem do­

pływu nowoczesnej techniki i technologii. Dotyczy to myśli nauko­

wo-technicznej zarówno w formie uprzedmiotowionej (całych linii technologicznych, kompletnych obiektów itp.), jak również myśli nieuprzedmiotowionej (patentów, wynalazków, know-how). Wymu­

szają w kraju importera nowe standardy jakości, co jest czynnikiem wzrostu międzynarodowej konkurencyjności produkcji, czynnikiem wzrostu eksportu.

Z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi wiąże się jednakże pewne ryzyko, zarówno dla kraju (przedsiębiorstwa) inwestującego, jak również kraju przyjmującego kapitał zagraniczny w formie bez­

pośrednich inwestycji zagranicznych. Ryzyko dla inwestora związa­

ne jest z możliwością nie zrealizowania planowanych zysków na skutek destabilizacji politycznej i gospodarczej w kraju importera, nacjonalizacji jego majątku, konfliktów społeczno-gospodarczych, czy różnorodnych ograniczeń prawnych dotyczących między innymi transferu zysku, rynku zbytu itp. Zagrożenia wynikające z bezpo­

średnich inwestycji zagranicznych dla kraju miejsca inwestycji wią­

żą się z możliwościami przejęcia całych gałęzi produkcji, bądź ich zmonopolizowania przez kapitał zagraniczny. Ponadto bezpośrednie inwestycje zagraniczne mogą spowodować upadek słabszej krajowej produkcji i wykształcenie się niekorzystnej struktury majątku. Wszyst­

kie te korzyści, jak również zagrożenia zależą od strategii stosowanej w kraju importera i eksportera kapitału. Każdy kraj ma do dyspozycji arsenał równorzędnych środków (prawnych, fiskalnych, polityki han­

dlowej. polityki określania dziedzin inwestowania, udzielania zezwoleń), za pomocą których może minimalizować swoje ryzyko.

Realizacją bezpośrednich inwestycji zagranicznych zajmują się głównie korporacje ponadnarodowe, dysponujące olbrzymim kapi­

tałem i najnowszą techniką i technologią. Według światowego ra­

portu, na początku lat dziewięćdziesiątych działało około 37 tysięcy korporacji ponadnarodowych, sprawujących kontrolę nad 200 ty­

siącami filii zagranicznych. Dwie trzecie to korporacje z 14 najwyżej rozwiniętych krajów4. Największa liczba korporacji ponadnarodo­

wych i zagranicznych filii na początku lat dziewięćdziesiątych zlo­

kalizowana została w Chinach, prawie połowa filii zagranicznych korporacji w krajach rozwijających się, tj. ponad dwukrotnie więcej

4 Dane za

World Investment Report 1994.

ment and the workplace. United Nations, New York and Geneva 1994, s. 21-24.

235

niż we wszystkich krajach Centralnej i Wschodniej Europy. Je st to niewątpliwie wynik szerokiej liberalizacji przepisów regulujących bezpośrednie inwestycje zagraniczne, jak również bardzo wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, mającego miejsce w Chinach w ostatnich latach. Kolejne miejsca zajęły Singapur, Meksyk. Spo­

śród ponad 37 tysięcy korporacji działających na świecie 100 naj­

większych działa w krajach rozwiniętych, w tym 38 - w krajach Unii Europejskiej, 29 - w USA, 16 - w Japonii, a pozostałe 17 - w Au­

stralii, Kanadzie, Nowej Zelandii, Norwegii, Szwecji. Opanowały one głównie przemysł chemiczny, farmaceutyczny, elektroniczny, kom­

puterowy, motoryzacyjny i petrochemiczny5.

Tabela 1.

w w ybranych krajach rozw ijających się

Region ekonomiczny Liczba korporacji w ich

krajach macierzystych Liczba filii

zagranicznych Lata

Kraje rozw ijające się: 2 8 5 0 9 7 3 3 0

1. Arabia Saudyjska - 1461 1989

2. Brazylia 566 8576 1992

3. Chiny 379a 45000 1993

4. Filipiny - 1952 1987

5. Hong Kong 500 2828 1991

6. Indie 187 926b 1991

7. Indonezja - 1064 1988

8. Kolumbia ^- 1041 1987

9. Korea Południowa 1049 3671 1991

10. Meksyk - 8420 1993

11. Oman ^- 1489 1989

12. Pakistan 57 560‘ 1988

13. Singapur ^- 10709 1986

14. Tajwan - 5733 1990

Kraje rozw inięte: 3 4 2 8 0 8 7 8 3 1

Kraje C entralnej

i W schodniej Europy: 4 0 0 2 1 8 0 0

Świat: 3 7 5 3 0 2 0 6 9 6 1

1,1 dotyczy roku 1989 1)1 dotyczy roku 1988 11 dotyczy roku 1987

Źródło:

World Investment Report 1994.

5

World Investment Report...,

Wydatki inwestycyjne ponoszone przez ponadnarodowe korporacje z krajów wysoko rozwiniętych były zróżnicowane w latach 1988-1993 (tab. 2). W latach 1988-1990 największe bezpośrednie inwestycje za­

graniczne w krajach rozwijających się posiadała Japonia oraz USA. Po 1990 r. sytuacja uległa zmianom, na czoło krajów najwięcej inwestują­

cych wysunęła się Wielka Brytania przed USA i Francję. Należy przy tym zaznaczyć, że Wielka Brytania, Francja stosunkowo duży kapitał zainwestowały w krajach będących w przeszłości ich koloniami. Obli­

czenia dokonane na podstawie tabeli 2 wskazują, iż w sumie wydatki tych trzech krajów w latach 1991-1993 stanowiły ok. 41% światowych wydatków na BIZ w krajach rozwijających się.

Tabela 2. K apital w ydatkow any przez ponadnarodow e korporacje na b ezp ośred n ie in w esty cje zagraniczne - w krajach rozw ijających się

(w m ld USD i w p rocen tach wg krajów p och od zen ia kapitału) Lata

Kraje 1988 1989 1990 199111992 1993 1991 1992 1993

w mld USD %-owy udział w wydat­

kach światowych

Francja 14 19 35 74 31 21 12 18 11

Niemcy 13 18 29 22 16 17 12 9 9

Japonia 34 44 48 31 17 12 16 10 6

USA 37 35 19 16 16 26 8 9 13

Wielka Brytania 14 34 24 33 33 50 17 19 25

Ogółem: 112 150 155 126 113 126 6 5 65 6 4

Źr ódł o: Opracowanie własne na podstawie - World Investment Report 1994. .. op. cił..

tab. I. s. 17.

Inwestorzy kierują się szeregiem różnorodnych czynników przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Do nich należy zaliczyć przede wszystkim6:

- poziom cen czynników wytwórczych, w kraju alokacji kapitału:

- położenie geograficzne kraju importera BIZ, w tym również jego sąsiedztwo:

- stopę wzrostu gospodarczego, występującą w kraju przyjmują­

cym inwestycje oraz prognozy w tym zakresie:

- zasoby bogactw naturalnych, ich dostępność:

- stopę przyrostu naturalnego, wpływającą na rozmiaiy popytu konsumpcyjnego (od początku lat dziewięćdziesiątych jest ona naj­

wyższa w krajach rozwijających się);

6 Czynniki kształtujące atrakcyjność inwestowania na przykładzie Polski przed­

stawiono w artykule J . Pach:

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce.

237

- rozmiary rynku krajowego oraz możliwości ich poszerzenia po­

przez procesy integracyjne, np. w ramach ugrupowania NAFTA;

- rentowność inwestycji oraz zmiany w tym zakresie;

- stan infrastruktury szczególnie w zakresie transportu, teleko­

munikacji;

- stopień gwarancji dotyczących własności inwestora w danym kraju.

Ponadto dla inwestorów ogromnie ważne są priorytety prowa­

dzonej polityki gospodarczej, takie jak rozwój sektora prywatnego, zdolność do obsługi zadłużenia wewnętrznego i zagranicznego.

Również istotne znaczenie mają czynniki natury politycznej, w tym charakter ustroju społeczno-politycznego w kraju przyjmującym inwestycje, stopień ryzyka handlowego i politycznego.

Splot wymienionych czynników kształtował napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do krajów rozwijających się. Jednakże siła od­

działywania tychże czynników była różna w poszczególnych regionach, co spowodowało różnice w atrakcyjności inwestycyjnej kraju i wynika­

jące z nich dysproporcje w napływie inwestycji bezpośrednich.

Kraje rozwijające się, zgodnie z nomenklaturą ONZ, obejmują grupę 47 najmniej rozwiniętych krajów (pod względem atrakcyjności inwestowania bardzo zróżnicowanych). Spośród tej liczby 31 krajów najsłabiej rozwiniętych znajduje się w Afryce, pozostałe 16 - to kraje Azji. Ameryki Południowej.

W latach 1981-1992 napływ inwestycji zagranicznych do krajów afty kańskich (tab. 3) w porównaniu z pozostałymi krajami rozwijający­

mi się był niewielki i w badanym okresie wykazywał tendencję spadko­

wą. O ile w latach 1981-1985 średnioroczny przyrost inwestycji wynosił 12,9%, to w 1991 r. spadł do 7%, a w 1992 r. wynosił już tylko 5,9%.

Wydaje się, iż jest to wynik niesprzyjających okoliczności wystę­

pujących w tym regionie, między innymi: konfliktów zbrojnych, kry­

zysów politycznych, klęsk żywiołowych (szczególnie suszy), niskiego PNB na głowę mieszkańca, słabo rozwiniętej infrastruktury ekono­

micznej, braku wykwalifikowanej siły roboczej. Ten niewielki kapitał w formie inwestycji bezpośrednich, napływający do Aftyki w ponad 70% był inwestowany w krajach eksportujących ropę naftową, a wśród nich w Egipcie i Nigerii (charakteryzujących się wyższą atrakcyjnością inwestycyjną). W tej sytuacji w przypadku krajów afrykańskich pod­

stawową formą napływu kapitału są oficjalne pożyczki i dotacje rosną­

ce na przestrzeni lat 1990-1993. W 1992 wyniosły one 23 mld USD, podczas gdy napływ BIZ osiągnął wartość 2,9 mld USD7.

7

World Investment Report 1994,

Tabela 3. B ezp ośred n ie in w esty cje zagran iczn e (BIZ) w Afryce w la ta ch 1 9 8 1 -1 9 9 2 (w procentach)

Region / kraj 1981-1985 11986-1990 1991 1992 średnio rocznie

Afryka 1.7 2 .8 2 .7 3 .0

Udział Afryki (w %)

Wszystkie kraje 3.4 1.8 1.7 1.9

Kraje rozwijające się 12.9 1 1.4 7.0 5.9

Eksporterzy ropy naftowejal 1.4 2.1 1.8 2.2

Egipt 0.7 1.1 0.3 0.5

Nigeria 0.4 0.7 0.7 0.9

Pozostałe kraje 0.3 0.8 0.9 0.9

Udział w ca ło ści in w esty cji w A fryce (w %):

Eksporterzy ropy naftowej 82.3 72.7 67.8 71.0

Egipt 40.6 37.7 9.3 15.1

Nigeria 23.6 25.5 26.3 29.5

Pozostałe kraje 17.7 27.3 32.2 29.0

Źr ódł o: World Investment Report 1994. Transnational Corporations Employment and the workplace. United Nations. New York and Geneva 1994 tabela II. 18 str. 94.

Inaczej sytuacja wygląda w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów (zob. tab. 4). Tam inwestycje zagraniczne włączone zostały w szersze procesy gospodarcze, jak prywatyzacja, czy konwersja zadłużenia za­

granicznego. W latach 1988- 1993 największym odbiorcą inwestycji bezpośrednich był Meksyk (napłynęło tam 34,5% całości inwestycji ulokowanych w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibach). Część z nich, tzn. 7,4% całości inwestycji, dokonanych zostało w ramach konwersji zadłużenia, a 5,7% w ramach prywatyzacji (tab. 4). Zostały one zreali­

zowane przede wszystkim w telekomunikacji, bankowości, turystyce.

Na drugim miejscu za Meksykiem znalazła się Argentyna. W kraju tym struktura inwestycji była nieco inna, gdyż podstawową rolę odgrywały typowe bezpośrednie inwestycje zagraniczne (blisko 50%) oraz inwesty­

cje w ramach procesów prywatyzacyjnych (blisko 38%). Dalszymi zna­

czącymi odbiorcami bezpośrednich inwestycji zagranicznych kolejno były: Brazylia, Chile, Wenezuela, Kolumbia. Wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach to wynik ukształtowania się trwałej zdolności do przyciągania BIZ przez Argentynę, Brazylię, Chile i Meksyk, poprzez kontynuację trafnej poli­

tyki makroekonomicznej. Ponadto jest to efekt realizacji programów prywatyzacyjnych oraz wzrostu regionalnych powiązań integracyjnych (NAFTA, Pakt Andyjski), powodujących znaczne obniżki stawek celnych w tym regionie.

2 3 9

Tabela 4, B ezp ośred n ie in w esty cje zagran iczn e (BIZ) w A m eryce Ł acińskiej i Karaibach w la ta ch 1 9 8 8 -1 9 9 3 z u w zględ n ien iem sp osob u in w estow an ia

(w m ilion ach dolarów)

Lata

Kraj/kontynent _{1988 1989 1990 1991 1992 1993"} 1988-

1993 Argentyna (łącznie) 1147 1028 1836 2439 4179 3300 10629

Typowe BIZ

Inwestycje w ramach konwersji

807 869 - 80 1586 2112 732 5294

zadłużenia 340 159 815 - - - 1314

Inwestycje w ramach prywatyzacji - - 1101 853 2067 2568 4021 Brazylia (łącznie) 2969 1267 901 972 1454 2000 7564

Typowe BIZ

Inwestycje w ramach konwersji

882 321 618 850 1359 “ 4030

zadłużenia 2087 946 283 68 95 ^- 3479

Inwestycje w ramach prywatyzacji - - - 54 - * 54

Chile (łącznie) 937 1291 604 523 705 841 4060

Typowe BIZ

Inwestycje w ramach konwersji ^{2 69 249 563 737 891 1620}

zadh lżenia 796 1107 355 - 40 - 32 - 50 2186

Inwestycje w ramach prywatyzacji 139 115 - - - - 254

Kolumbia (łącznie) 203 576 500 457 790 850 2526

Typowe BIZ

Inwestycje w ramach konwersji

203 576 500 405 790 * 2474

zadłużenia - - ^{- - -} - -

Inwestycje w ramach prywatyzacji - - - 52 - - 52

Meksyk (łącznie) 2594 3037 2632 4762 5366 6900 18391

Typowe BIZ

Inwestycje w ramach konwersji

1671 2648 2432 3956 5275 - 15982

zadłużenia 868 389 85 19 - - 1361

Inwestycje w ramach prywatyzacji 55 - 115 787 91 - 1048

Peru (łącznie) 26 59 41 - 7 127 200 246

Typowe BIZ 26 59 41 - 7 - 13 - 106

Inwestycje w ramach konwersji

zadłużenia ^{" -}

Inwestycje w ramach prywatyzacji - - - - 140 - 140

Wenezuela (łącznie) 89 213 451 1916 629 256 3298

Typowe BIZ

Inwestycje w ramach konwersji

39 30 148 161 545" 256 923

zadłużenia 50 183 303 256 70" - 862

Inwestycje w ramach prywatyzacji * * - 1499 14" - 1513

Ww. kraje (łącznie) 8055 7685 7052 11102 13282 14356 47176

Typowe BIZ 3630 4572 3908 7514 10805 - 30429

Inwestycje w ramach konwersji 4231 2998 1928 343 65 - 9655

zadłużenia

Inwestycje w ramach prywatyzacji

194 115 1216 3245 2312 7082

Ameryka Łacińska i Karaiby 9040 6248 8647 15032 17711 - 53335

''szacunek ECLAC/UNCTAD Joint Unit on Translation Corporation.

Źródł o: World Investment Report 1994. Transnational Corporations Employment and the workplace. United Nations. New York and Geneva 1994. tab. II 17. str. 85.

Można przypuszczać, iż w przyszłości ze względu na przyśpie­

szenie procesów integracyjnych z rynkiem północnoamerykańskim, nastąpi znaczne zdynamizowanie napływu BIZ do tego regionu.

Największy wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach dziewięćdziesiątych wystąpił w krajach Azji i Pacyfiku (zob.

tab. 5). Wartość kapitału, który napłynął w 1992 roku do tego re­

gionu wyniósł 30 mld USD i był wyższy w stosunku do 1991 r. pra­

wie o 50%. Wpłynęły na to niewątpliwie takie czynniki, jak: wysokie tempo wzrostu gospodarczego, niskie koszty siły roboczej, rozbudo­

wa infrastruktury ekonomicznej oraz realizacja reform sektora pu­

blicznego. Ponadto liberalna i otwarta polityka zagraniczna tych krajów i wynikający z niej przychylny klimat dla inwestorów zagra­

nicznych stały się dodatkowymi czynnikami przyciągania inwesto­

rów zagranicznych.

Tabela 5. B ezp ośred n ie in w estycje zagraniczne w wybranych krajach Południow ej, W schodniej i Południowo-W schodniej Azji

na p oczątk u lat d ziew ięćd ziesią ty ch (min USD)

Kraje 1986-1990 1991 1992

średnio rocznie

Chiny 2853 4366 11156

Hong - Kong 1945 538 1918

Indie 182 145 140

Indonezja 599 1482 1774

Korae Południowa 676 1116 550

Malezja 1126 3998 4469

Pakistan 175 257 349

Filipiny 493 544 228

Singapur 3247 4395 5635

Sri Lanka 40 48 123

Tajwan 987 1271 879

Tajlandia 1188 2014 2116

Wietnam 6 32 169

Źródło:

World Investment Report 1994.

Największym odbiorcą inwestycji zagranicznych w tym regio­

nie w 1992 roku stały się Chiny, gdzie napłynęło w 1992 r. ponad 11 mid USD (tab. 5). W Chinach w latach dziewięćdziesiątych oprócz wymienionych czynników kształtujących atrakcyjność inwe­

stowania w tym regionie i wskutek wzrostu dochodu narodowego - nastąpił gwałtowny wzrost popytu wewnętrznego (inwestycyjnego i konsumpcyjnego). Ja k wynika z danych zawartych w cytowanym światowym raporcie inwestycji - BIZ w Chinach na początku lat dziewięćdziesiątych stanowiły ponad 10% wszystkich inwestycji

2 4 1

brutto w tym kraju. Przyczyniły się one niewątpliwie do zdynamizo­

wania chińskiego eksportu. W 1993 r. udział filii ponadnarodowych w całości chińskiego eksportu wynosił 28%. Wysoki napływ BIZ w analizowanym regionie Azji charakteryzował takie kraje, jak: Ma­

lezja, Indonezja, Singapur oraz Tajlandia. Wspólną cechą realizowa­

nych tam BIZ było to, iż inwestorzy preferowali inwestycje praco­

chłonne ze względu na niskie koszty siły roboczej.

Jednakże pod koniec 1997 r. inwestorzy zagraniczni zaczęli wy­

cofywać kapitał z Azji Południowo-Wschodniej. Dotyczyło to głównie kapitału w formie inwestycji portfelowych. Giełdy światowe zareago­

wały ostrymi spadkami cen akcji, co stworzyło niebezpieczeństwo destabilizacji rynku papierów wartościowych i rynku finansowego na świecie. Przyczyny i skutki tych zdarzeń będą niewątpliwie przed­

miotem pogłębionych analiz ekonomicznych. Niemniej jednak BIZ okazały się znacznie bezpieczniejszą, stabilniejszą formą dopływu kapitału do tychże krajów w stosunku do inwestycji portfelowych.

Wymienione w tabeli kraje pomimo podobnych uwarunkowań polityczno-gospodarczych stosowały zróżnicowaną politykę wobec kapitału zagranicznego. Wydaje się, iż wynikało to z celów gospo­

darczych jakie sobie stawiały oraz ze sposobu podejścia do kwestii

„bezpieczeństwa ekonomicznego”. Najogólniej bezpieczeństwo eko­

nomiczne kraju to zdolność jego systemu gospodarczego do takiego wykorzystania wewnętrznych czynników rozwoju oraz międzynaro­

dowych współzależności ekonomicznych, które będą gwarantować niezagrożony rozwój8. Pojęcie „niezagrożony rozwój” w praktyce oznaczać może brak barier dla rozwoju gospodarczego kraju, wyni­

kających z wykorzystania kapitału zagranicznego w gospodarce, takie włączenie go do gospodarki, które nie rodzi potencjalnych konfliktów gospodarczych, politycznych i militarnych. Bowiem kon­

flikty mogą spowodować zahamowanie rozwoju gospodarczego, bądź osłabienie jego dynamiki, nieosiąganie przez kraj optymalnych roz­

miarów i struktury PKB, czy równowagi bilansu płatniczego. Roz­

miary skutków wystąpienia ewentualnych konfliktów zależą od tzw.

„wrażliwości gospodarczej kraju”, określonej przez splot różnorod­

nych. zmieniających się w czasie czynników. Najważniejsze z nich to: potencjał ekonomiczny kraju, struktura i nowoczesność gospo­

darki, jej elastyczność w kontekście zmieniających się uwarunko­

wań. potencjał produkcyjny, wielkość i struktura obrotów w sferze

K Podobnie bezpieczeństwo ekonomiczne definiują E. Freitag-Mika, Z. Koło­

dziejczyk, W. Putkiewicz:

Bezpieczeństwo ekonomiczne we współczesnym świecie.

Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego. Radom 1996, s. 10.

handlu zagranicznego, sytuacja polityczna i militarna i wiele innych okoliczności. Określona wrażliwość kraju na kapitał zagraniczny w formie BIZ uruchamia „bodźce (reakcje) obronne” zmniejszające potencjalne zagrożenia9.

W praktyce możliwe są następujące decyzje (reakcje krajów w tym względzie) :

a) r a d y ka l n e , mające na celu całkowite zahamowanie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, co wiąże się na ogół z wy­

sokim kosztem alternatywnym obejmującym: zmniejszenie liczby miejsc pracy, wielkości produkcji, konieczność wypłaty odszkodowań inwestorom, zmniejszenie wiarygodności inwestycyjnej kraju impor­

tującego kapitał itp. Reakcje te rzadko występują w krajach rozwija­

jących się, w któiych wewnętrzne możliwości inwestycyjne są bardzo ograniczone. Jeżeli reakcje takie mają miejsce, to jest to skutek raczej bardziej sytuacji politycznych, niż sytuacji gospodarczej;

b) ob ronne, mające na celu ograniczenie napływu BIZ poprzez prowadzenie selekcji strumieni kapitału pod kątem docelowej, efektywnej struktury gospodarczej kraju - importera BIZ. Ten typ reakcji widoczny jest w polityce wobec inwestorów zagranicznych realizowanej w Singapurze. Z większym nasileniem reakcje te wy­

stąpiły w Korei Południowej i na Tajwanie, gdzie polityka selekcji w stosunku do BIZ dotyczy także: alokacji BIZ (z wytypowaniem gałęzi produkcji włącznie), transferu postępu technicznego drogą BIZ, stosunków handlowych i finansowych inwestorów10,

c) k o n s t r u k t y w n e , mające na celu nie tylko selekcję przed­

miotową, branżową bezpośrednich inwestycji zagranicznych, ale ich dostosowanie (adaptację) do realizacji długookresowego rozwoju gospodarczego kraju. Przykładem reakcji konstruktywnych jest ograniczona polityka „otwartych drzwi" dla korporacji ponadnaro­

dowych w Tajlandii i Malezji. W krajach tych z jednej strony stwarza się liberalne i dogodne warunki dla inwestorów, z drugiej zaś strony prowadzi się silny interwencjonizm w stosunku do wybranych gałęzi przemysłu krajowego - wspierając go środkami budżetowymi. Doty­

czy to szczególnie dziedzin przemysłu nastawionych na eksport:

d) lib eralne, mające na celu szerokie otwarcie gospodarki na kapitał zagraniczny (bez stosowania jakichkolwiek kryteriów w sto­

sunku do inwestora, branży inwestycji itp.).

9 Szerzej L. Oleksyn:

Współzależności, wrażliwość i wystarczalność gospodar cza. Wystarczalność obronna.

10

World Investment Report 1994...,

243

Ten typ reakcji, nie zmniejszający wrażliwości kraju na BIZ, ma wówczas miejsce, gdy oczekiwane korzyści z napływu inwestycji przewyższają potencjalne zagrożenia, lub jeżeli kraj nie ma zbyt wiele do stracenia, bo jego suwerenność gospodarcza ze względu na niski poziom rozwoju, trudności gospodarcze jest zagrożona.

Przykładów realizowanej polityki „otwartych drzwi” wobec kapi­

tału zagranicznego dostarczają m.in. Hong-Kong oraz kraje europej­

skie, będące w ramach Unii Europejskiej, które w latach osiemdzie­

siątych zbudowały wspólny rynek kapitałowy, likwidując wszelkie bariery w przepływach kapitału pomiędzy krajami członkowskimi.

W ramach polityki „otwartych drzwi” nie prowadzi się selekcji

„administracyjnej” inwestorów zagranicznych, ani branż alokacji ich kapitału, ani aktywnej polityki wspierania krajowych inwestorów.

Głównym mechanizmem selekcji BIZ jest rynek i perspektywiczna ich efektywność.

Kraje rozwijające się, zwłaszcza kraje Azji, są nie tylko znaczą­

cymi importerami BIZ na świecie, ale również ich eksporterami do krajów azjatyckich, do Europy Zachodniej, USA, a w ostatnich la­

tach do Europy Środkowo-Wschodniej.

Dotyczy to głównie takich krajów, jak: Korea Południowa, Sin­

gapur, Tajwan, Chiny. I tak na przykład w 1997 r. napłynęły do Pol­

ski BIZ w wartości 6,6 mld USD, w tym z Korei Południowej, aż 893 min USD (związane jest to z realizacją inwestycji w przemyśle samo­

chodowym przez koncern Daewoo)11.

Wydaje się, iż napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do krajów rozwijających się oraz ich rola w rozwoju gospodarczym zależeć w przyszłości będzie od kształtowania się koniunktury go­

spodarczej w krajach rozwiniętych, takich jak: USA, Japonia, Wiel­

ka Brytania, Francja, Niemcy. Z krajów tych pochodzi bowiem około 2 /3 inwestowanego kapitału w krajach rozwijających się. Z drugiej strony zależeć będzie od sytuacji gospodarczej i politycznej krajów rozwijających się, od tego na ile będą atrakcyjnym i wiarygodnym miejscem alokacji kapitału zagranicznego. To z kolei związane jest z realizacją procesu reform rynkowych w tych krajach, w tym proce­

su prywatyzacji sektora publicznego oraz z realizacją polityki dosto­

sowawczej w krajach zadłużonych. Dotychczas największe znacze­

nie czynnik prywatyzacji odegrał w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów, gdyż tam 93% ogółu BIZ związanych było z procesami prywatyzacyjnymi. W pozostałych krajach BIZ wynikające z prywa­

11

Polska skusiła inwestorów.

244

tyzacji były znacznie niższe i za okres 1988-1992 wyniosły one średnio tylko około 4 ,9% 12. Ponadto ważnym czynnikiem kształto­

wania BIZ w krajach rozwijających się będzie w przyszłości tworzo­

ny klimat wokół napływającego kapitału. Chodzi o to, czy BIZ trak­

tować się będzie jako czynnik ograniczający bezpieczeństwo ekono­

miczne kraju, jako instrument narzucania prawa i polityki kraju macierzystego korporacji, narzucania modelu rozwoju gospodarcze­

go, penetracji gospodarki kraju przyjmującego kapitał - czy jako atrakcyjną formę współpracy z krajami wysoko rozwiniętymi?

Pierwsze podejście do BIZ można spotkać przede wszystkim w kra­

jach najbiedniejszych, byłych koloniach, bądź krajach o negatyw­

nych doświadczeniach z kapitałem zagranicznym, gdzie nie stwo­

rzono skutecznej polityki włączenia kapitału do realizacji własnej koncepcji rozwoju ekonomicznego13. Drugie podejście do BIZ domi­

nuje we współczesnej gospodarce światowej w krajach wysoko roz­

winiętych i poparte jest płynącymi korzyściami z ich funkcjonowa­

nia. Dotyczą one głównie wpływu bezpośrednich inwestycji zagra­

nicznych na: wzrost rozmiarów zatrudnienia, zwiększenie i zróżni­

cowanie produkcji i poprawę jej jakości, na postęp techniczny i or­

ganizację, na rozwój powiązań produkcyjno-kooperacyjnych między krajami, wzrost eksportu, oraz na łagodzenie w kraju importera skutków stosowania taryfowych i pozataryfowych narzędzi ochrony rynku krajowego.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (pod warunkiem umiejęt­

nego ich włączenia do gospodarki) są ważnym czynnikiem wzrostu gospodarczego, czynnikiem likwidacji opóźnienia gospodarczego.

12 Dane

World Investment Report,

13 Szerzej problem ten porusza Radke V.:

Entwicklung oder Abhängikeit. Oko nomische Effekte ausländische Direktioninvestitonen in Entwicklungsländern.

pus Vlg., Frankfurt - New York 1992.

245