Z problemów modernizmu bułgarskiego

Bogdan Krupski

Z problemów modernizmu

bułgarskiego

Studia Rossica Posnaniensia 17, 77-89

STUDIA KOSSICA PO SNAXIENSIA UAM Zeszyt X V II Poznań 1083

B O G D A N K R U P S K I

P oznań

Z PROBLEM ÓW M ODERNIZM U BU ŁGA RSK IEGO

N a gruncie polskim m odernizm zasilił ten n u rt Młodej Polski, któ ry wysuw ając hasło „sztuka dla sztuk i” , próbował zapewnić literaturze samo­ dzielną rolę w kulturze narodowej i dążył do naw iązania szerokich kontaktów europejskich. Jego przejawem były pierwsze polskie przekład}' Kwiatów zła B audelaire’a (1894), a także przyswojenie przez Z. Przesmyckiego dram atów M. M aeterlincka (1894) i wiele innych poetów epoki. Tendencje m oderni­ styczne przenikały również za pośrednictw em literatur}' czeskiej, w której ich recepcja dokonała się wcześniej niż w Polsce. Z S. Georgem i jego kręgiem współdziałał W. Rolicz-Lieder.

Nadejście m odernistycznej fali dostrzeżone zostało także przez pisarzy pokolenia poprzedniego, np. przez Sienkiewicza [Bez dogmatu) i Orzeszkową (cykl nowelistyczny Melancholicy, powieść A d astra). W ażną rolę w m oder­ nizmie polskim odegrał S. Przybyszewski, gdyż dzięki licznym kontaktom osobistym z m iędzynarodową bohem ą berlińską, zwłaszcza jej skrzydłem skandynaw skim , stał się inspiratorem m odernizm u i usilnie go propagował jak o red akto r krakowskiego „Życia” (1898 - 1900). Przez Przybyszewskiego rozpowszechnił się w m odernistycznej sztuce polskiej charakterystyczny dla epoki ty p cygana artystycznego. Przybyszewski oddziałał zarazem silnio na ówczesne litera tu ry słowiańskie — np. w Rosji był najczęściej tłum aczo­ nym i gryw anym pisarzem polskim.

W walce o nowy model piśm iennictw a narodowego modernizm spełnił w Polsce rolę ferm entu, swoistego zaczynu przyspieszającego włączenie lite ra tu ry polskiej w przem iany wspólne całej kulturze europejskiej. Modernizm polski, podobnie jak wiele analogicznych litera tu r narodowych w Europie tego okresu, wyszedł poza swoje granice terytorialne. U tw ory przedstawicieli Młodej Polski dotarł}' także do Bułgarii.

Życie literackie Bułgarii do roku 1878 formowało się w pewnym лу\'izolo­ w aniu od życia literackiego E uropy. Po uzyskaniu niepodległości nastąpiło gwałtowne ożywienie kontaktów w sferze tendencji artystycznych, co n a tu ­

ralnie nie mogło doprowadzić do zrównania czy wprow adzenia elem entów nowatorskich kierunków literackich E uropy.

Twórczość Iw ana Wazowa, najbardziej dojrzała artystycznie w ty m czasie, jest twórczością realistyczną, ale nie na tyle, ab y stanow ić an tytezę założeń rom antycznych. Nie posiada również tendencji indyw idualistycznych, u łatw ia­ jących i łagodzących m odernistyczny przełom.

Umożliwia to dopiero grupa twórców, skupiona wokół ukazującego się w latach 1892 - 1907 czasopisma „Misył” , reprezentow ana przede wszystkim przez Penczo Sławejkowa i d ra K ry sto K rystew a. Są to już w zasadzie m oder­ niści a ich działalność literacka i kry tyczn a dokonuje właściwego ingresu modernizmu, choć bez własnej świadomości tego faktu.

Sławejkow i K rystew , w m niejszym stopniu i nieco później Todorow i Jaworow, w ystępując zdecydowanie przeciw profilowi literackiem u W azow a, K onstantinow a i licznych naśladowców, opow iadają się za indyw idualizm em artystycznym , czerpiąc obficie z wzorów zachodnioeuropejskich, szczególnie niemieckich. Znaczna rola przypada Sławejkowowi, akceptującem u in d y ­ widualistyczne postulaty sztuki charakterystyczne dla litera tu r europejskich końca X IX wieku i próbującem u je przeszczepić n a g ru n t ojczysty. W t r a ­ dycji bułgarskiej była to poezja silnie now atorska; w prowadzała problem y ogólniejsze, ponadczasowe, m iała aspiracje intelektualne. C entrum zain­ teresowań m odernistycznych Sławejkowa stanow iła fascynacja filozofią Fryderyka Nietzschego. N a drodze twórczej au to ra Pieśni epickich zdecydo­ wanie zaważył również po b yt i studia w Niemczech, gdzie poznał i przejął m odernistyczną koncepcję literatury.

M odernistyczny jest również sposób trakto w ania przez Sławejkowa zadania i roli sztuki. Wzywa bowiem do jej oswobodzenia od wszelkich zobowiązań poza­ artystycznych — etycznych, religijno-polityeznych, światopoglądowych i d y ­ daktycznych — gdyż powinna podlegać wyłącznie osądom n a tu ry estety czn ej. Kola a rty s ty została ostro przeciw staw iona innym rolom społecznym, a jego p rak ty k a twórcza — wszelkim formom działalności u ty litarn ej i tend ency jnej. Ten pogląd Penczo Sławejkowa nie jest bynajm niej osam otniony — paralelnie i zdecydowanie propaguje ,,izkustwo za izkustw o” również drugi czołowy reprezentant g rupy „M isył” — k ry ty k dr K ry sto K rystew . T rudne zadanie pierwszego bułgarskiego k ry ty k a literackiego polegało na przeciw staw ieniu się zarzutom starszego pokolenia twórców — tradycjonalistów , a także k ry ty c e socjalistj^cznej.

A takow ał zdecydowanie pozycje Wazowa, K o n stan tin o w a — pod k reślając wartości nowej litera tu ry Sławejkowa, Jaw orow a, Todorowa. K ry stew pisząc o Sławejkowie szczególnie akcentow ał jego m odernistyczne tendencje a rty s ­ tyczne1. Idee nietzscheańskie k ry ty k a są łatwo czytelne w poszukiw aniu silnej,

Z problemów m odernizm u bułgarskiego 79

literackiej indywidualności, zdolnej narzucić reszcie twórców swoje credo artystyczne.

Oprócz całego szeregu artykułów i szkiców zamieszczonych w „Misył” , K rystew zawarł swoje wszystkie poglądy, ocen}'· i spostrzeżenia w Młodzi

i starzy, pracy niezwykle cennej i bogatej, dokumencie świadczącym o doko­

nanej ewolucji w procesie historycznoliterackim 2.

Młodzi buntow nicy literaccy spotkali się z podwójną krytyką. Z jednej stro n y zaatakow ał Wazów, w ytykając b rak zaangażowania społecznego tej literatu ry , k ry ty k u jąc hasło „sztuka dla sztu ki” 3. D otknął również spraw y dość istotnej — mianowicie jako jeden z pierwszych, jeden z opozycjonistów, próbował nazwać i określić nowe tendencje w literaturze. Tej próby nie podjęli naw et młodsi. A utor Pod jarzm em porównując twórczość Sławejkowa, Todoro- wa, Jaw orow a do współczesnych kierunków artystycznych w Europie, klasy­ fikuje ich jako parnasistów-sym bolistów, co jego zdaniem posiadało odcień pejoratyw ny. Niesłuszność tego tw ierdzenia jest oczywista; jego geneza w ypły­ wa wyłącznie z zainteresowań grupy „Misył” symbolizmem europejskim , wyrażonych dość licznymi przekładam i na język bułgarski, uzupełnionymi szkicami i charakterystykam i.

O ryginalna ich twórczość zawierała tendencje m odernistyczne w m ini­ m alnym stopniu, pojawiły się one znacznie później, po roku 1900, a więc w okre­ sie dość silnej ekspansji modernizmu.

D rugą opozycję stanowili socjaliści, skupieni głównie wokół czasopisma „D en” , później „Nowo wreme” . Początkowe ich wypowiedzi nie zawierały zdecydowanie negatyw nej charakterystyki nowych przejawów literackich. Dopiero w ystąpienia późniejsze, w pierwszym dziesięcioleciu X X wieku, złożyły się n a fundam entalny i jedyny m otyw acyjnie ujednolicony, zw arty a ta k antym odernistyczny. A rtykuły D im itra Błagojewa, Georgi Bakałowa i D im itra Dim itrow a dotyczące grupy prem odernistycznych twórców skupio­ nych wokół czasopisma „Misył” akceptow ały naw et tę literaturę, widząc w niej przede wsz}rstkim pozytyw ne, antyburżuazyjne i antyfilisterskie akcenty.

W m iarę coraz silniejszej inwazji nowych tendencji w literaturze (Penczo Sławejkow), a także w sferze postulatów teoretyczno-krytycznych (dr K rysto K rystew ) socjaliści rozpoczęli dyskusje, przeradzające się szybko w polemiki i subiektyw ne oceny. W momencie pojaw ienia się młodej form acji m odernistów n a początku X X wieku ostrze k ry ty k i zostało skierowane przeciw nim, n a to ­ m iast spory z g rup ą „M isył” zakończył Błagojew ostrym stw ierdzeniem :,,... głu­ pie dekadenckie u tw o ry ...” 4.

2 К. К р ъ с т е в , Млади и стари. Критически очерки върху днешната българека литература,. Тухракан 1907.

3 И . В а з о в , Събрапи съчииеиия, т. XVIII, Ссфия 1957.

Twórczość Penczo Sławejkowa, rozpatryw ana w kontekście bułgarskich utworów m odernistycznych T. Trajanowa, D. Debeljanowa, T. K unew a i N. Liliewa, nie była jeszcze twórczością w pełni w yrażającą wszystkie p rze­ jaw y ukształtowanego, nowego modelu dzieła literackiego.

H ym ny o śmierci nadczłowieka zawierają modne zainteresowania nie-

tzseheanizmem; w arto zwrócić uwagę nie tylko na ogólnopokoleniowy ch arak ter owej fascynacji Nietzschem, lecz również na to, co odróżniało nietzscheanizm Sławejkowa od obiegowych wątków późniejszej bułgarskiej recepcji filozofii autora Ecce homo. Dla recepcji tej charakterystyczne jest wyeksponowanie idei nadczłowieka oraz interpretow anie jej przez pryzm at Boga-człowieka.

U Sławejkowa natom iast w ątek ten pojawia się sporadycznie; w dziełach Nietzschego przykuw ają jego uwagę przenikliwe analizy kryzysu wartości, kryzysu kultury, a nie pom ysły m itotwórcze, m ające wskazywać drogę prze- zw}'ciężenia tego kryzysu. Centralne miejsce zajm uje poetycka analiza w spół­ czesnej filozofii kultury, wyrosłej na grimcie chrześcijaństwa. Stosunek Sław ej­ kowa do niej jest zdecydowanie negatyw ny. J e st to k u ltu ra par excellence nihi- listyczna, któ rą można określić mianem zwyrodniałego chrześcijaństwa. Od samego początku, już w odległej staroż}rtności greckiej, naznaczona była piętnem samozagłady. Proces jej rozkładu nie był wynikiem oddziaływania jakichś sił zewnętrznych, lecz jedynie n a tu raln ą konsekwencją jej w ew nętrzne­ go skażenia. Przyczyna ,,śmierci Boga — śmierci nadczłowieka” , według S ła­ wejkowa, tkw iła w samym chrześcijaństwie. W alka, jaką prowadzi autor, to nie walka przeciwko Bogu jako transcendencji — z p u n k tu widzenia auto- logicznego jest to dla niego problem o wiele mniej interesujący niż zagadnienie aksjologiczne. K reacja nadczłowieka, niezależnego od Boga, to przede w szyst­ kim zniesienie fałszywych, wrogich życiu ideałów. Ten proces oczyszczania ludzkiej świadomości nie może dokonać się na bazie panującej kultury, k tó ra zmusza niejako człowieka do akceptacji zastanych wartości.

Drugim punktem twórczości Sławejkowa, inw ariantnym w twórczości późniejszych modernistów, był pesymizm. Najlepszego przykładu dostarcza

Sym fonia beznadziejności — prawdziwie „bezprom ienne” akcenty, złowieszczy

pesymizm, tragiczna w swej koncepcji postać Prom eteusza — to typowe akce­ soria m odernistycznej poezji.

Działalność literacka grupy ,,Misył” , a przede wszystkim Sławejkowa, stanowiła nie tylko ,,forpoczty” m odernistycznych konstrukcji literackich, ale dokonała także indywidualistycznego przełomu w bułgarskim piśmiennictwie. W ystąpiło to tym silniej, ponieważ brakowało rodzimej tradycji rom antycznej, a pewne jej przejaw y przysłoniła całkowicie sztuka realistyczna. E fek ty p rze­ łomu są łatwo czytelne w twórczości dekadenckiej Dimczo Debeljanowa i Pejo Jaw orow a.

Pojaw iają się równolegle pierwsze wypowiedzi krytyczno-teoretyczne, pozytywnie oceniające nowe tendencje w literaturze europejskiej.

Z problem ów m odernizm u bułgarskiego 81

Świadomą próbą określenia i sprecyzowania m odernistycznych przejawów jest a rty k u ł Iw ana A ndrejczina M oris Maeterlinck i dekadentyzm w literaturze zamieszczony w roku 1899 w czasopiśmie „Misył” 5. Term iny „dekadenci” i „symboliści” używane są tu jeszcze wymiennie jako nazwy określonej szkoły poezji.

Ta niefrasobliwość term inologiczna charakterystyczna jest zresztą również dla pierwszej fazy m odernizm u polskiego — wypowiedzi Z. Przesmyckiego, W. Zagórskiego, T. Prażmowskiej — przykłady m ożna by mnożyć6.

Celem arty k u łu A ndrejczina było zdefiniowanie nowych pojęć, a także genetyrczne wyjaśnienie istoty zjawiska. A utor artykułu, debiutujący jako poeta i współpracownik czasopism o orientacji socjalistycznej, szczególnie zafascynow any jest pewnym herm etyzm em i niedostępnością poezji m oder­ nistycznej, k tó rą określa jako „boskie objawienie” . Najwyższym przejawem

„boskiego objaw ienia” nowej literatu ry według Andrejczina jest twórczość M aeterlincka i ona też stała się przedm iotem analizy w tym artykule.

Uwagi Andrej czina kończą w zasadzie m odernistyczną propagandę na łam ach czasopisma „Misył” . Funkcję tę przejm ują inne czasopisma, choć nie wszystkie należą do sztandarow ych — część z nich obiektywnie informuje czytelników o nowej sztuce — pozostałe są jednak zwolennikami moderny.

Rozpoczyna się druga faza omawianego okresu, k tó ra w stosunku do pierw­ szej, przygotowawczej, jest bardziej intensywna, obfitująca w typowe utw ory, próby m anifestów i programów, a także często w ostrą polemikę literacką.

Term inus a quo pierwszego etap u stanowić będzie d a ta ukazania się „Mi­

sy ł” , a więc rok 1892. Okres ten potrw a do przełomu wieków — do 1900 - 1901, bowiem w roku 1901 na łam ach „Nasz żiw ot” zaczyna drukować swoje wiersze Trifon Kunew , w ydane potem w 1905 r. w zbiorku Pesni. R ok 1905 przynosi również pierwsze, typowe utw ory programowe, których autorem jest młody Teodor Trajanow . Jego utw ór Now y dzień zasługuje tu na szczególną uwagę. In te rp re ta c ja obrazu — „now y dzień” zdecydowanie ewokuje inność, świe­ żość nowej poezji — jest jednoznaczna i symbol nie m a polisemantycznego charakteru. W poetyckiej praktyce Trajanow a kategoria ta należy jednak do rzadkości.

Poezja K unew a i Trajanow a, posiadająca wiele stycznych kom ponentów z twórczością Sławejkowa, stanow iła już zdecydowany program poetycki no­ wego okresu literackiego. W w ypadku Sławejkowa było to utrudnione, gdyż agresywne p o stu laty niezwykle żywej twórczości krytycznej dra K rystew a przytłum iły literackie propozycje au to ra Pieśni epickich.

5 И. А н д р е й ч и н , Морис Метерлинк и декаденството в литература, „Мисъл” 1899, nr IX, кн. I.

e Z. P r z e s m y c k i , Profile poetów fran cu skich , „Ż ycie ” 1888, nr 7; T. P r a ż m o w s k a ,

N a jn o w si poeci fra n cu scy, „ K ło s y ” , t. X L I X , nr 1257; W . Z a g ó r s k i , D ekadentyzm i sym bolizm w p o ezji, „ S ło w o ” 1896, nr 12.

Regina mortua T ra j ano wa oraz Pieśni i Chryzantemy K unew a sprowokowały

niejako do uogólnień, sprecyzowania kształtu, formy i zawartości, opracow a­ nia, a przede wszystkim teoretycznego zaproponowania koncepcji nowej sztuki. Bazę wyjściową przygotował K rystew — stąd b rak konieczności po­ nownego staw iania zarzutów i zaprzeczania wartości tradycyjnej twórczości, k tó ra zresztą w ty m okresie już przycichła i żadnej rew indykacji się nie do­ m agała.

Bułgarską specyfiką okresu m odernizm u jest jednak m ała liczba tycli dekla­ racji, szczególnie w stosunku do analogicznego okresu w literaturze francus­ kiej, polskiej czy rosyjskiej.

Toteż bogaty wydaje się rok 1907. U kazują się w tedy trzy program y — p ro ­ pozycje estetyczne: Z nowej drogi (manifest literacki) wspomnianego już Iw an a Andrejczina, Nasze tęsknoty Diino Kiorczewa oraz O dekadentyzmie A ntona Straszim irow a7.

W świadomości Andrejczina dokonała się jednak pewna ewolucja, k tó rą z pozycji m odernistycznych określić b y m ożna jako bardziej wsteczną, zacho­ wawczą. Odrzuca bowiem sztandarow e do tej pory dla grupy „M isył” i twórców związanych z nią program em artystycznym hasło „sztuka dla sztu k i” . Pozosta­ ła część propozycji, noszącej zresztą nazwę „m anifest literacki” zawiera po d sta­ wowe dla kierunku postulaty — a więc rezygnuje z opisowości i reto ryk i n a rzecz „rytmicznego i metaforycznego inspirowania” . Poezja powinna w yra - żać „nastroje, uczucia i refleksy” ; szukać w niej trzeba „trw ałej myśli — sym bo- lizacji życia” .

Niezwykle interesująca jest próba drugiego teoretyka tego okresu — także debiutującego w czasopismach socjalistycznych, np. w „Nowo wrem e” — Dimo Kiorczewa. Pierwsze jego prace krytyczne odnaleźć można w tygodniku „O btzto dęło” — szczególnie Indyw idualizm w naszej literaturze — a rty k u ł w skazujący celnie n a przełom w twórczości Jaworowa, analizujący przejście do liryki intym nej. W latach 1901 - 1902 ukazują się również szkice Kiorczewa w „Nasz żiw ot” . Nie są to propozycje nowatorskie, stanow ią przetworzone przemyślenia program u estetycznego Penczo Sławejkowa.

Dopiero Nasze tęsknoty zamieszczone w alm anachu „Ju żn i cwetowe” współ­ redagowanym z Trifonem Kunewem, przynoszą ciekawą koncepcję teoretyczną okresu. Poglądy filozoficzne Kiorczewa, stanowiące podstawowy fundam ent propozycji programowej, posiadają ch arakter synkretyczny.

K ry ty k i teoretyk literacki, orientujący się doskonale w sytuacji współ­ czesnej literatu ry bułgarskiej pragnął zapełnić zauważalną lukę w określonych program ach artystycznych poprzez dojrzałą, uzasadnioną i m odernistyczną

7 И. А н д р ей ч и н , И з нов път (литературен манифест), „И з нов път” 1907, нр I, кн. 1; Д . К ь о р ч ев , Тъгите ни, „Южни Цветове” 1907, кн. 1; Т. Р а з м о в (А. Страшимиров), За

Z problem ów m odernizm u bułgarskiego 83

propozycję. Znajomość litera tu ry francuskiej, rosyjskiej, niemieckiej, prow adzą­ ca do zafascynowania teoriam i P. Bourgeta, E. Goncourta, system am i Schopen­ hauera i Nietzschego spowodowała łatwo czytelne reminiscencje. Dimo Kior- czew zdecydowanie neguje dekadentyzm , a raczej jego chorobliwe obnażanie ludzkich słabości, uczucie strachu przed śmiercią, które powinna zastąpić miłość śmierci. W yjście z im pasu dekadenckiego stanowić może tylko silna osobowość, zdolna do zapanow ania n ad swoimi tęsknotam i, kontem plow ania samego siebie. Nowa sztuka, jako synteza wszystkich sztuk i wszystkich prze­ jawów (tu szczególnie łatwo czytelny R im baud i Verlaine), znajduje egzempli- fikację w człowieku, któ ry jest równocześnie i myślicielem i arty stą. Są oni kapłanam i nowego piękna i harm onii, wywodzących się z woli życia. N ajw yż­ szym wcieleniem tego piękna jest pragnienie wieczności i umiłowania nie­ śmiertelności. A bsolut — piękno, którem u powinni być podporządkow ani współcześni twórcy, jest symbolem wolności artystycznej i nowej k u ltu ry . Milczenie stanowi z kolei sym boliczny ekwiwalent życia, pozbawionego wszel­ kich obwarowań, a w połączeniu z m arzeniem i tęsknotą jest najczystszym przejaw em bytu. Marzenie im bardziej nieuchw ytne i szerokie, tym pełniej zawiera bezgraniczność istnienia, stanowiąc symbol czystego ducha.

Propozycje Kiorczewa przypom inają znacznie wcześniejsze, z 1897 roku wystąpienie O tokara Březiny Tajemnicze w sztuce, tłum aczone przez M iriama w „Chimerze” w roku 1901. W ty ch przem yśleniach nie jest więc m anifest Kiorczewa specjalnie nowatorski; w ystarcza również porównać wcześniejsze propozycje symbolistów francuskich czy teoretyków Młodej Polski. Zagadnie­ nia k ry ty k i dekadentyzm u zaw arte w pierwszej części Naszych tęsknot zn aj­ d u ją odpowiednik w artykule Jean a Morćasa Symbolizm.

N ajistotniejszą i w stosunku do całości now atorską wartością program u Kiorczewa jest e l e m e n t p a t r i o t y c z n y , um iejętnie wprowadzony i in te r­ pretow any. P atriotyzm bowiem stanow i w modernizmie bułgarskim czynnik najważniejszy, decydujący o jego specyfice i odrębności, mimo chronologicz­ nego zacofania i zdawałoby się naśladownictw a w stosunku do europejskich przejawów. Tworzy kategorię równoważną francuskiem u estet}rzmowi, ro­ syjskiem u mistycyzmowi i religijności, polskiej laicyzacji modernistycznej. A utor Naszych tęsknot eksponując szczególnie silnie tę część program u stw ier­ dzał, że Ojczyzna powinna być składnikiem każdego przejaw u sztuki, gdyż sztuka, jako środek doskonalenia samego siebie, już w sobie kryje pojęcie Oj­ czyzny; jako uosobienie praw dy powinna być celem dążeń ludzkości. I n d y ­ widualizm zaw arty jest w tym , że każdy inaczej odkryw a i inaczej rozumie Ojczyznę. Sztuka m odernistyczna — symbioza wszystkich sztuk — kryje tylko trzy elementy: Bóg, Milczenie i Ojczyzna. Sztuka, ponieważ zawiera w sobie pojęcie Ojczyzny, nie może mieć żadnego określonego celu — jest celem sam a w sobie.

O statnie zdania m anifestu, stanowiące konkluzję, zostały wzbogacone s*

о nowy elem ent nirw any. Pojęcie nirw any pochodzi z dzieła A rtu ra Schopen­ hauera Świat jako wola i wyobrażenie, lecz recepcja ta jest pustym schematem autologicznym, k tó ry stosuje Kiorczew w obrazowaniu czasu — trw ania, a ta k ­ że stanu hedonizm u tęsknoty. Pojm uje ją w sensie statycznej inwersji czasu — zmienności, a więc jako wyzwolenie z continuum życia. Ten oryginalny ele­ m ent indyjski, zaw arty w buddyjskim pojęciu wyzwolenia, kojarzy z kontem p­ lacją estetyczną.

M anifest Dimo Kiorczewa Nasze tęsknoty, szczególnie spacjowane frag­ m enty, do tej pory nie interpretow any i nie om awiany w bułgarskich opraco­ waniach tego okresu, jest ciekawą próbą określenia specyfiki modernizmu w ty m kraju.

W artości tej nie posiada już kolejne z roku 1907 wystąpienie propozycyjne A ntona Straszimirowa O dekadentyzmie, drukowane w „Nasz żiwot” pod pseudonimem Razmow, zawiera ogólną charakterystykę nowej sztuki, po p artą dwoma obszernymi przykładam i. Przykładem istoty, głównej treści „de­ kadentyzm u” jest dla Straszim irowa twórczość Stanisław a Przybyszewskiego. Rozległy c y ta t z Pro domo mea, pozbawiony w zasadzie kom entarza, repre­ zentuje pogląd bułgarskiego m odernisty. Syntezę przem yśleń au tora m ani­ festu stanow i W ilde’owskie sformułowanie, zaw arte we wstępie do Portretu

Doriana Graya:

— A rty sta jest tw órcą piękna. Objawić sztu k ę, ukazyw ać arty stę — oto cel sztu k i. K ry ty k iem jest ten , k to sw e w łasne w rażenia piękna um ie w odm iennej w yrazić form ie, n o w y im nadać k sz ta łt8.

Za W ilde’em, wyznawcą teorii R uskina P atera, Straszimirow pow tarza: „... dekadentyzm jest niezrozum iały — i dąży do tego, aby być niezrozu­ m ia ły ...” 9

Exposé późniejszego au tora dram atów Rebeka i Do słońcu stanowi swoistą kontam inację poglądów W ilde’a i polskiego satanisty, podkreśla expressis

verbis przede wszystkim ezoteryczny charakter nowej sztuki.

Podobną wymowę posiada pow stała już pod koniec omawianej fazy bu ł­ garskiego m odernizm u deklaracja Iw ana Radosławowa, późniejszego redaktora antologii Młoda Bułgaria. „Nasz żiw ot” w roku 1912 zamieszcza Z powodu

Turgieniewa — ostry, polemiczny artykuł, napisany w obronie m odernistycz­

nych tendencji, zawierający credo literackie Radosławowa10.

W jego interpretacji dusza jest jedynym realnym przejawem rzeczywistości, zdolnym do tworzenia nieutylitarnej wartości artystycznej. Podkreślić należy, że Z powodu Turgieniewa zawiera nie tylko propozycje m anifestacyjne, lecz

8 O. W i l d e , Portret D orian a G raya, W arszaw a 1971, s. 5. * Т. Р а з м о в , (А. Страшимиров), За декаденствопю, op. cit., s. 30. 10 Ив. Р а д е с л а в о в , По повод Тургенева, „Наш живот” 1912, кн. 5.

Z problemów m odernizm u bułgarskiego 85

także próbę określenia pozycji bułgarskiego m odernizm u, podsum ow ania dotychczasow ych przejawów w kontekście literatu r europejskich.

W drugiej fazie m odernizm u bułgarskiego, a więc w latach 1900 - 1914, w momencie ukształtow ania się poetyckiego i teoretycznego podłoża okresu, dochodzi do zdecydowanego konfliktu z socjalistam i.

Pisarze i k ry ty cy lewicowi zaatakow ali przede wszystkim obcość i nie- rodzimość nowej literatu ry . Zarzucili bierne wzorowanie się na dorobku li­ terackim innych narodów w chwili, kiedy istnieje konieczność pow stania odrębnej, narodowej bułgarskiej twórczości. Problem polemiczny stanow iła tak że m onotonia tem atyczna, zam ykająca się według stwierdzenia Stefana Jonczew a w ,,wolnej miłości, wolnych uczuciach i wolnej osobowości” 11. W tak ich utw orach nie m ożna odnaleźć żadnej idei, są one po prostu bezideowe, a więc i bezwartościowe. Tworzywem poetyckim twórców-modernistów są słowa, nie zawierające żadnych treści, puste frazesy i konstrukcje, których jedyny cel stanowi wątpliwe piękno kojarzenia elementów nie niosących w ar­ tości inform acyjnych. Zewnętrzne, form alne piękno utw oru jest wyłącznym efektem , jak i tw órca pragnie osiągnąć tylko dla samego piękna.

Nie tylko Jonczew w ,,Nowo wrem e” zaatakow ał „sztukę dla sztuki” . P atrzący z pew ną ap ro b atą n a antym ieszczański i antyburżuazyjny aspekt program u grupy „Misył” D im itr Błagojew po roku 1900 przystąpił do anty- m odernistycznej opozycji i stanął n a jej czele. W ybitn y przedstawiciel lewico­ wej, socjalistycznej k ry ty k i literackiej, polemizując z autotelicznym sposobem rozum ienia sztuki, z jej aspołecznym charakterem , przedstaw ił swoją kon­ cepcję12.

K ażdy przejaw twórczości, szczególnie pisarskiej, powinien zawierać okreś­ loną ideologię, jasno i ściśle sprecyzowaną, bo tylko w tedy posiadać może w artość artystyczną. T a ideologia stanow ić będzie w ykładnik światopoglądu tw órcy.

Zbliżona jest tu wypowiedź Ludw ika Krzywickiego O sztuce i nie-sztuce zamieszczona w „Praw dzie” . Krzywicki od początku obserwuje nowy ruch w literaturze. W yraźnie, jak Błagojew, sym patyzuje z ty m wszystkim , co w ty m ruchu jest burzycielskie, antym ieszczańskie. Tym bardziej prowokują do ostrych w ystąpień głoszone przez młodych hasła aspołeczne:

(...) sztu k a dzisiejsza, pom im o iż urąga m ieszczań stw u , jest przecież dzieck iem jego ducha, zaopatrzona w jego w idnokręgi. J e st cygan erią id eow ą i a rty sty czn ą tej w a rstw y , a często jej pieczeniarką i tr e fn isie m ...13

11 М а ц у л т а т у с (С. Йончев), Нашите декаденти, „Ново време” 1901, бр. 5, s . 535

12 Д. Б. (Д. Благоев), И з живота и литературата. Гласен отговор, „Ново време” 1902

бр. 3.

13 K . R . Ż y w i e k i (L. K rzyw ick i), O sztuce i nie-sztuce (lu in e uw agi profan a), „ P ra w ­ d a ” 1899, nr 11, 12, s. 28.

Podobnie zresztą Ju lian Marchlewski w zamieszczonym na łam ach „ P raw ­ d y ” Chimerycznym poglądzie na stosunek społeczeństwa do sztu ki:

I ta k to w am nienaw iść ku dem okracji rozum zaćm iła, że w idzieć nie chcecie, jak w łaśnie dopiero d em ok ratyzacja sp ołeczeń stw a doprow adziła do zd ob yczy now ej, św iętej i św ietnej praw dy: s z t u k a t o n i e z a b y t e k , l e c z c l i l e b p o w s z e d n i d u s z y , n i e u p i ę k s z e n i e ż y c i a , l e c z ż y c i e s a m o 14.

Okres pierwszej w ojny światowej, stanow iący kres tendencji m odernistycz­ n ych w wielu literaturach, jest w bułgarskiej specyfice cezurą otw ierającą ostatnią, trzecią fazę rozwoju, zam kniętą dopiero antyfaszystowskim pow sta­ niem wrześniowym w 1923 roku. Uzasadnione historycznie opóźnienie rozwo­ jowe spowodowało, że dopiero w latach 1914 - 1923 pow stały czasopisma t y ­ powo modernistyczne, gdy w innych krajach można mówić tylko o elem entach epigońskich i postsymbolistycznych.

L a ta 1914 - 1915 przynoszą „B iseri” Iw ana Andrejczina, „Rodno iz- kustw o” Georgi Sawczewa i Stefana Gendowa, „Trakijska lira” Iw an a K a ­ rano wskiego, a przede wszystkim „Zweno” redagowane przez D im itra Pod- wyrzaczowa i Dimczo Debeljanowa przy współpracy Iw ana Radosław owa, N ikołaja Liliewa, Ludm iła Stojanow a, Teodora Trajanow a, E m anuiła Pop- dim itrow a i Geo Milewa — czołowych twórców okresu. Geo Milew w ydaje w latach 1919 - 1922 ,,W ezni” , W ładim ir Wasilew, Nikołaj Liliew i Sirak Skitnik „Zlatorog” (od 1920 r.) i wreszcie Iw an Radosławów, Teodor T ra- janow i Ludm ił Stojanow „H iperion” od 1922 roku. Okres poprzedni posiadał w zasadzie tylko jedne czasopismo reprezentujące p o stu laty młodych tw ó r­ ców — mianowicie „H udożnik” 1905 - 1909, redagow any przez Simeona Radew a. Nie była to jednak w pełni try b u n a nowej literatu ry — m oderniści drukowali w tedy w różnych czasopismach, np. „Nasz żiw ot” , „N ablju datel” ,

a naw et w wydawnictwach socjalistycznych.

Periodyki, które ukazały się od roku 1914, w exposé redakcyjnych p rzedsta­ w iły nie tylko program moderny, ale swoją zaw artością realizowały te założe­ nia. Przykładem najlepszym jest „Zweno” , choć wychodzące tylko przez rok

1914 w pięciu num erach, wywarło duży wpływ na życie literackie. W sposób zorganizowany, nieprzypadkow y, dokonuje przeglądu litera tu r zachodnio­ europejskich, szczególnie akcentując modernizm francuski. D rukow ane są przekłady z Verlaine’a, B audelaire’a, Mallarmégo i innych. Nikołaj Liliew pisze doskonały szkic o w ybitnych europejskich przedstawicielach nowej sztuki

O sześciu wielkich. Przegląd uzupełniają tłum aczenia z Nietzschego, M aeter­

lincka. „Zweno” zamieszcza również utw ory wszystkich czołowych przed sta­ wicieli bułgarskiego modernizmu, jak gdyby dowodząc, że nie stanow ią one

14 J . M a r c h le w s k i , C him eryczny pogląd na stosunek społeczeństwa do s z tu k i, „Praw* d a ” 1901, nr 19, s. 84.

Z problem ów m odernizm u bułgarskiego 8 7

żadnego naśladownictw a w stosunku do wzorów obcych, zachowując oryginal­ ność i świeżość koncepcji poetyckich.

O statnim silnym akordem jest inspirowane i redagowane przez Geo Milewa „W ezni” — na wzór rosyjskich „W iesów” Walerego Briusowa — czasopismo ukazujące się w latach 1919 - 1922. Milew, jako jeden z ostatnich, próbuje określić program tw órczy pokolenia15. Sztuka według niego stanowi osobną, specjalną dziedzinę zjawisk, k tó rą należy rozpatryw ać jako oddzielny przed­ m iot. Dla twórcy i badacza sztuki najważniejsze jest poznanie pierw iastka wyodrębniającego sztukę od psychologii „zbiorowości uczuć” i od zadań etycz­ nych. Piękno posiada swoją własną wyzwalającą wartość etyczną. Dzieło sztuk i nie może być tworzone dla jakichś celów utylitarnych, ponieważ jest w ynikiem a k tu czystej intuicji, a nie działalności rozumu. Dlatego też musi być indywidualne, nie m ożna m u narzucać kanonów ani sprawdzianów społecz­ nych. Sztuka nie może naśladować rzeczywistości; kopia fotograficzna lub opis w porządku logicznym nie stanow ią sztuki. Sztuka wyraża nastrój przed- myślowy, a posługiwać się może dla wyrażenia tego nastroju — w sposób sw obodny — wszystkim i chwytam i i każdym obrazowaniem.

Podobny ch arakter posiada drugi a rty k u ł Milewa Sztuka ojczysta (1920, n r 1); dowodem zaś popularności „W ezni” oraz całej twórczości m łodych jest podsumowanie rozpisanej przez redakcję ankiety literackiej (rok 1922), z k tó ­ rej w ynika jasno, że utw ory współpracowników „W ezni” należą do n a jp o ­ czytniejszych.

Spowodowały to doskonale napisane przez Milewa szkice, z dużym w yczu­ ciem i wyodrębnieniem wyznaczników litera tu ry bułgarskiego m odernizm u omawiające twórczość niektórych poetów. Traktow ane łącznie tw orzą dosko­ nały wzorzec literacki. Należą tu przede wszystkim: I n memoriam Dimczo

Debelianow (1919), Bułgarskie ballady Teodora Trajanowa (1921), a także en ­

tuzjastyczne uwagi o twórczości Błoka i A rtu ra R im bauda.

„Wielkiego procesu likwidacyjnego epoki” wytoczonego Młodej Polsce przez Brzozowskiego litera tu ra bułgarskiego m odernizm u nie posiadała. P róbę całościowego ujęcia epoki stanow iła jedynie w ydana w roku 1922 przez Iw an a Radosławowa antologia Młoda Bułgaria1*. Świadczy o ty m wybór utworów Trajanow a, Kunew a, Stojanow a, Liliewa, Popdim itrow a, Debeljanowa, Gro- zewa, Jasenow a i R ajnow a oraz pom niejszych, ja k Chadżichristowa, Todoro- wa, Stratiew a. W artości podsumowujące posiada jednak przede wszystkim w stęp Radosławowa, akcentujący zakończenie kolejnego etap u ewolucji li­ te ra tu ry , k tó ry m uszą przyjąć za fa k t naw et przeciwnicy.

15 Г. М. (Гео Милев), Критичен преглед, „Везни” 1919, нр I, кн. 2.

16 Млада Бьлгария. Антология на сьвременната бьлгарска поезия 1905-1922, под ред. и с предговор от Ив. Радославов, София 1922.

We współczesnych bułgarskich badaniach historycznoliterackich pojaw iają się prace poświęcone zagadnieniom m odernizm u w ty m k raju , szczególnie w aspekcie porównawczym, w stosunku do innych literatu r. Istnieje wiele ciekawych opracowań, dotyczących poszczególnych sylwetek twórców mo­ dernistycznych. B rak jednak całościowego, pełnego i wszechstronnego ujęcia epoki, ze specjalnym podkreśleniem jej odrębności i cech charakterystycznych, wydzielających ją z bogatej, wielowiekowej twórczości literackiej narodu buł­ garskiego. БОГДАН КРУПСКИ К ПРОБЛЕМЕ БОЛГАРСКОГО МОДЕРНИЗМА Р е зю м е Литературная жизнь в Болгарии до 1878 года формировалась в некоторой изоляции от литературной жизни Европы. После освобождения оживление артистических контактов стало возможным благодаря группе писателей, объединенных вокруг появлявшегося в 1892 - -1907 годах журнала „Мисъл” (Пенчо Славейков, д-р Кръсто Кръстев). Их деятельность приводит к торжеству модернизма, хотя без собственного осознания этого факта. Границей первого этапа болгарского модернизма является дата появления журнала „Мисъл”. Период этот продолжится до 1899 -1900 годов. Второй этап, годы 1901 -1914 — это поэтические дебюты Трифона Кунева, Теодора Траянова, модернистские литературные манифесты (Иван Андрейчин, Димо Кьорчев, Антон Страшимиров), а также острая критическая полемика с противниками модернизма. Период I мировой войны положивший предел модернистских тенденций во многих литературах, в болгарской специфике является цезурой, открывающей последний этап его развития, конец которого определяет дата сентябрьского восстания (1923 год). Замедлен­ ный процесс развития стал причиной того, что только в 1914 -1923 годах появились типи­ чески модернистские журналы („Звено”, „Везни”, „Хиперион”), а также развился экспрессио­ низм (Гео Милев). SOME P R O B L E M S O F B U L G A R IA N M O D E R N ISM b y BOGDAN KRUPSKI S u m m a r y

L iterary life o f B u lgaria u n til 1878 wan shaped in a certain isolation from th e literary life o f E urope. A fter independence h ad been w on th e en liven in g o f a rtistic co n ta cts w as m ade p ossible b y a group o f artists, assem bled around th e journal „M isyl” w hich w as p u b lish ed in th e y ears 1892 - 1907 (P encho Slavejk ov, D octor K risto K ristev ). T heir

Z problem ów m odernizm u bułgarskiego 89 a c tiv ity w a s th e proper in trod u ction o f m odernism alth ou gh w ith o u t th eir b ein g aw are o f th e fa ct.

T erm in u s a quo o f th e first stage o f B ulgarian m odernism w ill therefore be th e d ate

o f ap p earin g o f M isyl. T his period lasted u n til th e turning-point o f th e tw o centuries — u n ­ t il 1899 - 1900. T he second stage, th e y*ars 1901 - 1914, are th e period o f p oetic d eb u ts T rifon K u n ev , Teodor T rajanov, m odernistic literary m an ifestoes (Iv a n A ndrejchin, D im o K iorch ev, A n ton Strashim irov) and also a b itter critical con troversy w ith th e o p p o n en ts o f m odernism .

T h e p eriod o f th e F irst W orld W ar, w hich w as th e end o f m odernistic ten d en cies in m a n y literatures, is in th e B ulgarian specific character o f literature a tu rn in g p o in t op en in g th e la st sta g e o f d ev elo p m en t, closed n o t t ill th e Septem ber uprising in 1923. T he d e la y in th e d ev elo p m en t caused th a t as late as in th e years 1914 - 1923 th e ty p ic a lly m od ern istic journals w ere founded (Z veno, V ezn i, H iperion) and expressionism d evelop ed (Geo M ilev ).