Władysław Kubik
Umiejętność koncentracji uwagi u
uczniów klas VI, VII i VIII oraz jej
konsekwencje
dydaktyczno-katechetyczne
Studia Katechetyczne 1, 29-200
K s. W ła d y sła w K u b ik SJ
UMIEJĘTNOŚĆ KONCENTRACJI UWAGI U UCZNIÖW KLAS V I , V I I i VIII ORAZ J E J KONSEKWENCJE DYDAKTYCZNO-KATECHETYCZNE
W s t ą p W ła ś o iw ą o o e n ę p r o b le m u u w a g i p o s i a d a j ą n a pewno o i w s z y s - o y , k t ó r z y w j a k i k o l w i e k s p o s ó b o h o ą p o z y s k a ć uwagą i n n y c h l u d z i d l a o s i ą g n i ą o i a w ł a s n y c h , z g ó r y o k r e ś l o n y o h c e l ó w . Są t o w p ie rw s z y m r z ą d z i e p r z e d s t a w i c i e l e w s z e l k i e g o r o d z a j u r e k l a my, k tó r y m b a r d z o z a l e ż y n a p o z y s k a n i u u w a g i k l i e n t ó w . Są n i mi r ó w n i e ż u r z ę d n i c y o p r a c o w u j ą c y p r z e p i s y b e z p i e c z e ń s t w a r u - ohu i z a s a d y s y g n a l i z a c j i o s t r z e g a w c z e j l u b s y s te m znaków d r o - gowyoh. Do n i c h n a l e ż ą w r e s z c i e p r a c o w n i c y z a t r u d n i e n i w r ó ż n eg o r o d z a j u w y d a w n io tw a o h , w d z i e n n i k a r s t w i e , w w y s t a w i e n n i c t w i e i m u z e a l n i o t w i e o r a z t e j e d n o s t k i , k t ó r e w s w e j d z i a ł a l n o ś c i m uszą z a b i e g a ć o t o , aby a u d y t o r i u m s k u p i ł o uwagę n a i o h s ł o w a o h . N i k t z w y m ie n io n y c h l u d z i n i e p r z e c h o d z i o b o j ę t n i e obok z a g a d n i e n i a u w a g i i n i e z a p o m i n a o j e g o d o n i o s ł o ś c i .
Z n a c z e n i e p r o b l e m u u w a g i n i e może b y ć obce i innym osobom, p o n i e w a ż om awiana w ł a ś c i w o ś ć p s y o h i c z n a s p e ł n i a ważną r o l ą w ż y c i u k a ż d e j j e d n o s t k i l u d z k i e j .
Uwaga n a j p i e r w j e s t o z y £ n ik ie m _ s e l_e_koJ on u j ą cym n a s z e r e a k c j e . Można by j ą n az w ać meohanizmem u m o ż l i w i a j ą c y m o z ł o w i e k o - w i s w o i s t y r o d z a j s a m o o b ro n y . C i ą g l e p r z e o i e ż j e s t e ś m y a t a k o w ani mnóstwem r o z m a i t y c h bodźców , z k t ó r y o h k ażdy j e s t w s t a n i e wywołać w n a s w i e l e i t o s p r z e c z n y o h ze s o b ą r e a k c j i . Gdy byśmy n i e p o s i a d a l i u z d o l n i e n i a do s e l e k t y w n e g o r e a g o w a n i a n a r ó ż n e p o d n i e t y , b a r d z o ł a t w o u l e g a l i b y ś m y poważnym z a b u r z e n i o m p s y o h i c z n y m , t r a c ą o równowagę i s p o k ó j p o s t ę p o w a n i a . D z i ę k i uwadze p o t r a f i m y p o s t ę p o w a ć w sp o s ó b z b o r n y i k o n s e k w e n tn y mi mo m nóstw a o d d z i a ł y w u j ą c y c h n a n a s bodźoów .
Uwaga n a s t ę p n i e j e s t _kord_ecznym_warunkiem o b i e k t y w n e g o poz n a w a n i a i s k u t e o z n e g o opanow yw ania z j a w i s k c z y p ro o e s ó w z a o h o
-d z ą c y c h w o t a c z a j ą c e j n a s r z e c z y w i s t o ś o i . J e s t wymagana p r z y wykonywaniu p o w a żn y ch p r a c i o d p o w i e d z i a l n y c h z a d a ń , z m u s z a j ą - oyoh n i e r a z do d ł u g i e g o s k o n c e n t r o w a n i a s i ą n a jednym p r z e d m i o c i e pomimo o g a r n i a j ą c e g o n a s z m ę c z e n i a i pomimo b u d z ą o e j s i ę c h ę c i z a jm o w a n ia s i ę czymś ł a t w i e j s z y m i p r z y j e m n i e j s z y m . Tak b a r d z o d z i s i a j d o c e n i a n a p r a c a t w ó r c z a i r a c j o n a l i z a t o r s k a b y ł a b y n i e do p o m y ś l e n i a , gdyby c z ł o w i e k n i e p o s i a d a ł u m i e j ę t n o ś c i i n t e n s y w n e g o s k u p i e n i a sw ej u w a g i . Ta w ł a ś n i e u m i e j ę t n o ś ć d e o y d u j e w z n a c z n e j m i e r z e o w a l o r z e p r a c y n a u k o w ej i o p o s t ę p i e w r ó ż n y c h d z i e d z i n a c h d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i e j . Od n i e j z a l e ż y p o s ł u g i w a n i e s i ę r ó ż n e g o r o d z a j u n a r z ę d z i a m i , s t e r o w a n i e u r z ą d z e n i a m i t e c h n i c z n y m i , w y t w a r z a n i e n aw et n a j p r o s t s z y c h p r z e d m i o t ó w . Im b a r d z i e j d o k ł a d n i e i p r e c y z y j n i e mamy p r z e p r o w a d z i ć j a k i e ś d z i a ł a n i e , tym m o o n i e j musimy s k u p i ć n a nim n a s z ą uw agę. Pom yślny w ynik w i ę k s z o ś c i wykonywanych z a d a ń , k t ó r e p o d e jm u je j e d n o s t k a w swym ż y o i u i n d y w id u a ln y m i s p o ł e c z nym, z a l e ż y od u m i e j ę t n o ś c i z m u s z e n i a s i ę do p r z y t r z y m a n i a u w a g i p r z e z o k r e ś l o n y c z a s n a danym p r z e d m i o c i e c z y p r a c y . P r z y b r a k u z d y s c y p l i n o w a n i a i p r z y b r a k u u m i e j ę t n o ś c i k o n c e n t r o w a n i a uw a g i n i e pomogą n a w e t n a j l e p s z e w a r u n k i i n a r z ę d z i a p r a c y . W s z o z e g ó l n y s p o s ó b doceniam y z n a c z e n i e u w a g i w p r o c e s i e d y daktyczno-w ychow aw czym .
Zdaniem w i e l u p s y c h o lo g ó w p ra w id ło w y r o z w ó j u w a g i d o w o l n e j w w ie k u p r z e d s z k o l n y m 3 t a n o w i j e d e n z_bard_zo w a żn y c h _ c z y n n ik ó w r<^wo_ju_umysłowego d z i e c k a , a s t o p i e ń r o z w o j u uw a g i d e c y d u j e w d u ż e j m i e r z e o j e g o d o j r z a ł o ś c i _ d o n a u k i s z k o l n e j . D o j r z a ł o ś ć t a bowiem p r z e j a w i a s i ę między i n n y m i w z a k r e s i e w y t r w a ł o ś c i w p o k o n y w a n iu t r u d ó w n a u k i . W y trw a ło ś ć z a ś w p o k o n y w a n iu tr u d ó w n a u k i u t o ż s a m i a s i ę n a p ie rw s z y m m i e j s o u z u m i e j ę t n o ś o i ą k i e r o w a n i a w ł a s n ą u w a g ą , aby o d p o w i e d n io s k o n c e n t r o w a n a z a t r z y m y w a ł a s i ę p r z e z o k r e ś l o n y o z a s n a danym p r z e d m i o c i e n a u c z a n i a . J e ż e l i w ięc d z i e c k o n i e o s i ą g n i e pod k o n i e c w iek u p r z e d s z k o l n eg o o d p o w ie d n i e g o p o z io m u r o z w o j u u w a g i , może s i ę o k a z a ć n i e z d o l n e do r o z p o c z ę c i a s y s t e m a t y c z n e j n a u k i , k t ó r a z a k ł a d a o p a n o w a n ie p r z y n a j m n i e j w pewnym m inim alnym s t o p n i u u m i e j ę t n o ś c i z m u s z a n i a s i ę do w y s i ł k u i p r z e z w y c i ę ż e n i a o p o r u do p r a c y c z y l i u m i e j ę t n o ś c i k o n c e n t r a c j i u w a g i.
N ie u l e g a w ą t p l i w o ś c i , że o k r e ś l o n y s t o p i e ń u m i e j ę t n o ś c i s k u p i e n i a uw agi j e s t t a k ż e £ kiem_d£C_ydującym _o _re _ a liz o w a - n ^ u _ p i e r ^ z _ e g o _ i _ p £ d j 3 t a w o w e g ° c e l u k s z t a ł c e n i a o g ó l n e g o , k t ó r y p o l e g a n a w y p o s a ż e n i u u o z n ió w w s y s t e m w i a d o m o ś c i , u m i e j ę t n o ś o i i nawyków d a j ą c y c h z n a jo m o ś ć w ie d z y o p r z y r o d z i e i s p o ł e c z e ń s t w i e o r a z m ożność p o s ł u g i w a n i a s i ę t ą w i e d z ą w p r a k t y c e . P r z y s w a j a n i e w i e d z y , wykonywanie w s z e l k i c h z a d a ń w p r o o e s i e u c z e n i a s i ę , j a k i z d obyw anie u m i e j ę t n o ś c i w a r u n k u j ą o y o h wyko r z y s t a n i e z d o b y t y c h w ia d o m o ś c i w p r a k t y c e wymaga od u o z n i a du ż e j k o n c e n t r a c j i u w a g i , i t o tym w i ę k s z e j , im t r u d n i e j s z e z b i e g i e m l a t n a u k i s z k o l n e j s t a j ą p r z e d nim pro b lem y do r o z w i ą z a n i a . U m i e j ę t n o ś ć s k u p i e n i a u w a g i d e c y d u j e b e z w ą t p i e n i a o s k u te c z n y m p r z e b i e g u c a ł e g o p r o c e s u d y d a k t y c z n e g o , j a k i p o s z c z e g ó l n y c h j e g o momentów. P o d o b n ie bowiem j a k k a ż d a c z y n n o ś ć p r z e b i e g a z n a c z n i e s p r a w n i e j i d a j e l e p s z e r e z u l t a t y p r z y i n t e n s y w n i e s k o n c e n t r o w a n e j uw a d ze, t a k i u c z e n i e s i ę d a j e l e p s z e e f e k t y , gdy p r a o u j e s i ę w s k u p i e n i u . Nie t r z e b a w r e s z c i e n i k o g o p r z e k o n y w a ć , że u m i e j ę t n o ś ć s k u p i e n i a u w a g i w a r u n k u j e r e a l i z a c j ę o e ló w d y d a k t y c z n y c h i wycho wawczych s t o j ą c y c h p r z e d k a t e c h i z a c j ą . W y s t a r o z y w y m ie n ić o s t a t e c z n y c e l k a t e c h i z a o j i jednakow y w każdym o k r e s i e K o ś o i o ł a , k t ó r y p o l e g a n a d o p o m a g a n iu u c z n io m w d o j ś c i u do ż y c i a w i a r y , a p r z e z n i e do w i e c z n e j w s p ó l n o t y z B ogiem , aby s i ę z o r i e n t o w a ć j a k ważną r o l ę o d g ry w a t u u m i e j ę t n o ś ć k o n c e n t r a o j i u w a g i . W d z i s i e j s z y c h p o s z u k i w a n i a c h k a t e c h e t y c z n y c h c o r a z o z ę ś o i e j pod k r e ś l a s i ę z n a c z e n i e ć w ic z e ń k o n c e n t r a c j i . P r z y czym n i e c h o d z i t u t y l k o o k o n c e n t r a c j ę i n t e l e k t u a l n ą , a l e j a k b y o z e b r a n i e s i ę o a ł e j o s o b o w o ś c i w jednym jedynym p u n k o i e ( d i e Sammlung d e s g a n z e n Wesens i n e in e m e i n z i g e n P u n k t ) . P r z e z t ę k o n c e n t r a c j ę u w a l n i a s i ę c z ł o w i e k od n a w a łu n a r z u o a j ą e y c h s i ę r o z p r o s z e ń i d o ś w i a d c z a swego r o d z a j u g ł ę b o k i e g o m i l c z e n i a , k t ó r e p r o w a d z i do a d o r a c j i O d w i e c z n e j M i ł o ś c i , z a k o t w i c z o n e j w wiecznym " t e r a z " B o g a1 . W d o t y c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e p s y c h o l o g i e z n o - p e d a g o g i o z n e j o z ę s t o s i ę mówi o s k u p i e n i u u w a g i j a k o o u m i e j ę t n o ś c i , k t ó r ą można i n a l e ż y b a r d z o s t a r a n n i e ć w ic z y ć i wychowywać w p r o o e -1 P o r . B l e i s t e i n H . , L u b k o l l H . G . , P f l l t z n e r E . , T ü re n n a c h i n n e n , Wege z u r M e d i t a t i o n , Münohen, B e r l i n , F r e i b u r g 1 9 7 4 , 103.
s i e n a u c z a n i a . P o d k r e ś l a s i ę , że s p ra w n e p r z e b i e g a n i e p r o c e sów p o z n a w c z y c h , t o zn a o z y p ro o e s ó w s p o s t r z e g a n i a , m y ś l e n i a , z a p a m i ę t y w a n i a i p r z y p o m i n a n i a , j e s t m o ż liw e t y l k o p r z y w ł a ś ciwym s k u p i e n i u u w a g i . N i e s t e t y , z b y t m ało p o d e jm u je s i ę b a dań n a dany t e m a t . Odozuwa s i ę s t a l e b r a k p o z n a n y c h d r o g ą n a u kową f a k t ó w , k t ó r e m ogłyby s t a n o w i ć p o d s t a w ę o p i s u i n t e r e s u j ą c e g o n a s z j a w i s k a i u s t a l a n i a o b i e k t y w n y c h k o n s e k w e n o j i d y d a k t y c z n y c h . Z a ł o ż e n i e m n i n i e j s z e j p r a c y j e s t z a te m u z u p e ł n i e n i e - w pew n ej o c z y w i ś c i e t y l k o m i e r z e - i s t n i e j ą c e j l u k i o d n o ś n i e b a dań n a d z a g a d n i e n i e m u w a g i r o z p a t r y w a n y m z d y d a k t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a . A u t o r n i n i e j s z e j p r a c y n i e b ę d z i e w ięc b a d a ł i r o z w a ż a ł r ó ż n y c h a s p e k t ó w p r o b l e m a t y k i u w a g i - t a k b a r d z o z ł o ż o n e j od s t r o n y p s y c h o l o g i c z n e j i r e l i g i j n e j - l e o z z a j m i e s i ę w y ł ą c z n i e o k r e ś l o n y m a s p e k te m d y d a k ty o z n y m t e g o z a g a d n i e n i a . S z c z e g ó l n ą uwagę z w r ó o i n a u m i e j ę t n o ś ć k o n c e n t r a c j i u w a g i u c z n ió w a k t u a l i z u j ą c ą s i ę w o z a s i e k o n k r e t n e j p r a c y u m y sło w e j wy s t ę p u j ą c e j w p r o c e s i e n a u c z a n i a .
Zważywszy n a w i e l k i e z n a c z e n i e o k r e s u d o r a s t a n i a u m ł o d z i e ży i z d a j ą c s o b i e s p r a w ę , że o s t a t n i e l a t a n a u k i w s z k o l e pod s ta w o w e j w s z c z e g ó l n y s p o s ó b z a d e c y d u j ą o w a l o r a c h um ysłow ych u c z n i ó w , p o s t a n o w i o n o p r z e b a d a ć u m i e j ę t n o ś ć k o n o e n t r a o j i uw a g i u t y o h samych u c z n i ó w w k l a s i e V I , V I I i V I I I . B a d a n i a p ro w a d z i ł a u t o r w l a t a o h 1 9 6 6 /6 7 - 1 9 6 8 / 6 9 w K r a k o w ie , W r o o ła w i u , Nowej H ucie i T u c h o w ie . O b j ą ł n i m i p o n a d 500 u o z n i ó w . Po t r z e o h l a t a o h b a d a ń s p o ś r ó d t y o h ż e w y b r a ł g r u p ę 325 o s ó b , k t ó r e b r a ł y u d z i a ł w b a d a n i a o h p o w t a r z a j ą c y c h s i ę w t y o h samyoh w a r u n k a c h t r z y k r o t n i e w o d s t ę p a c h j e d n e g o r o k u . W y n ik i u z y s k a n e p r z e z b a d an e osoby s ą p r z e d m i o te m naukow ej a n a l i z y . Za główne n a r z ę d z i e b a d a ń p o s ł u ż y ł t e s t o i c h e g o o z y t a n i a ze z r o z u m ie n i e m UNESCO, k t ó r y b a d a za ró w n o poziom u m i e j ę t n o ś c i c i o h e g o c z y t a n i a ze z r o z u m i e n i e m , j a k i u m i e j ę t n o ś o i k o n c e n t r a c j i u w a g i . W z w ią z k u z wybranym n a r z ę d z i e m b a d a ń z a s t o sowano w p r a o y m e to d ę t e s t u o r a z n i e k t ó r e metody s t a t y s t y o z n e . Dokonano m i a n o w i c i e o b l i c z e n i a ś r e d n i e j a r y t m e t y c z n e j , o d c h y l e n i a s t a n d a r t o w e g o o r a z w s p ó ł o z y n n i k a k o r e l a c j i d l a wyników u z y s k a n y o h p r z e z u o z n i ó w w k o l e j n y c h l a t a o h b a d a ń . S praw dzono r ó w n i e ż h i p o t e z ę n o r m a l n o ś o i r z e c z y w i s t e g o r o z k ł a d u wyników p r z y pomooy t e s t u o h i k w a d r a t . P o n a d t o wprow adzono m e to d ę a n a
-l i z y b łę d ó w p o p e ł n i o n y o h p r z e z u o z n ió w o r a z m etodę o b s e r w a c j i samyoh u c z n ió w w o z a s i e p r a o y n a d t e s t e m . Dodatkowych i n f o r m a - o j i d o s t a r o z y ł a a n k i e t a i wywiad p r z e p r o w a d z o n e w śró ć t^ n au cz y o i e l i n a t e m a t b ra k ó w u m i e j ę t n o ś o i k o n c e n t r a c j i uw a g i u o z n i ó w . W r o z d z i a l e p i e r w s z y m n i n i e j s z e j p r a o y z e s ta w ia m y p o g l ą d y n a t e m a t z j a w i s k a u w a g i u p r z e d s t a w i c i e l i n a j w a ż n i e j s z y c h k i e run k ó w p s y o h o l o g i c z n y c h o r a z t e o r i e u w a g i p o s z c z e g ó l n y c h a u t o ró w , k t ó r z y w s p o s ó b s p e c j a l n y z a j m o w a l i s i ę danym z a g a d n i e n i e m . O r i e n t a c j a w o d r ę b n y c h s p o s o b a c h u j m o w a n ia i o k r e ś l a n i a i s t o t y u w a g i j a k o t a k i e j u m o ż l i w i l e p s z e i j a ś n i e j s z e s p r e c y z o w a n ie s z o z e g ó ł o w e g o a s p e k t u p r o b l e m a t y k i u w a g i, k t ó r y s t a n o w i z a s a d n i c z y p r z e d m i o t o b e c n e j p r a o y . R o z d z i a ł n a s t ę p n y p r z y n o s i o g ó l n e z e s t a w i e n i e b a d a ń n a d r ó ż n y m i w ł a ś o i w o ś o i a m i u w a g i o r a z d o k ł a d n y o p i s b ad a ń n a d u m ie j ę t n o ś c i ą k o n o e n t r a o j i uw a g i p ro w a d z o n y o h z d y d a k t y o z n e g o pu n k t u w i d z e n i a . Z k o l e i r o z d z i a ł t r z e o i j e s t r o z d z i a ł e m ś o i ś l e m e t o d o l o g i cznym. O k re ś la m y w nim d o k ł a d n i e sam p r z e d m i o t b a d a ń o r a z oma wiamy s z o z e g ó ł o w o z a s t o s o w a n e metody g r o m a d z e n i a w i a r y g o d n y o h f a k t ó w d o t y c z ą o y o h u m i e j ę t n o ś o i k o n o e n t r a o j i u w a g i u o z n ió w . W r o z d z i a l e c z w a rty m p r z y pomocy z a s t o s o w a n y c h o b l i c z e ń s t a t y s t y c z n y c h o b s erw u jem y i o p i s u j e m y f a k t i s t o p i e ń w z r o s t u i n t e r e s u j ą o e j n a s u m i e j ę t n o ś c i u c z n ió w n a p r z e s t r z e n i t r z e c h o s t a t n i c h l a t n a u o z a n i a w s z k o l e p o d s t a w o w e j . N a s t ę p n i e , w r o z d z i a l e p i ą t y m , n a p o d s t a w i e a n a l i z y b łę d ó w p o p e ł n i o n y o h p r z e z u c z n ió w w o z a s i e p r a o y n a d t e s t e m , i t o b ł ę dów spowodowanyoh w ł a ś n i e b r a k i e m u m i e j ę t n o ś o i n a l e ż y t e g o s k u p i e n i a s i ę n a p r z e d m i o c i e p r a c y , z a s ta n a w i a m y s i ę n a d poziomem b a d a n e j u m i e j ę t n o ś o i u u o z n ió w w s t a r s z y m w ie k u s z k o l n y m . P r ó bujem y o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n i e , ozy p o z io m o b se rw o w a n e j u m i e j ę t n o ś o i u c z n ió w j e s t z a d a w a l a j ą c y i w y s t a r o z a j ą o y w s t o s u n k u do wymagań i z a d a ń , j a k i e s t a w i a s i ę u o zn io m n a danym e t a p i e i o h r o z w o j u i k s z t a ł o e n i a o g ó l n e g o , w tym r o z d z i a l e p o ru sz am y rów n i e ż z a g a d n i e n i e s t o s u n k u k o n o e n t r a o j i u w a g i u o z n ió w do u p ły w u c z a s u i o h p r a c y u m y s ł o w e j . S ta ram y s i ę u s t a l i ć , j a k d ł u g o u c z e ń w o s t a t n i o h l a t a o h s z k o ł y p o d s ta w o w e j j e s t w s t a n i e p r a c o w a ć e f e k t y w n i e b e z p r z e r w wypoczynkowyoh.
Z uw a g i n a t o , że zaobserw ow ane f a k t y z m u s z a j ą do r e f l e k s j i i u s t o s u n k o w a n i a s i ę do n i o h , w r o z d z i a l e o s t a t n i m w y p r o
-wadzamy i s t o t n e k o n s e k w e n c j e d y d a k t y c z n o - k a t e c h e t y o z n e . Z g o d n ie z o p i s a n y m i f a k t a m i i u o g ó l n i e n i a m i wyprowadzonymi n a i c h p o d s t a w i e podajem y w s k a z a n i a d y d a k t y c z n o - k a t e c h e t y o z n e m a ją c e s t a n o w ić pewne w y ty c z n e i pomoc w o i ą g ł e j p r a o y n a d r o z w i j a n i e m i k s z t a ł t o w a n i e m u m i e j ę t n o ś c i k o n c e n t r a c j i uw a g i u o z n ió w w p r o c e s i e n a u c z a n i a .
A u t o r n i n i e j s z e j p r a c y p r a g n i e w y r a z i ć b a r d z o g ł ę b o k ą w d z i ę o z n o ś ć p r o f , d r J a n o w i K o n o p n ic k ie m u z a t o , że pomógł mu w s p o s ó b z a s a d n i o z y w s p r e c y z o w a n i u t e m a t u p r a o y i u k i e r u n kow ał c a ł ą j e g o p r a c ę b a d a w c z ą . D z i ę k u j ę r ó w n i e ż P racow nikom P e d a g o g i c z n e j B i b l i o t e k i W o je w ó d z k ie j w K rakow ie z a u p r z e j m ą 1 c h ę t n ą pomoc w g r o m a d z e n i u p o t r z e b n y c h p o z y o j i b i b l i o g r a f i c z n y c h i w u d o s t ę p n i e n i u w ra m a c h wymiany m i ę d z y b i b l i o t e c z n e j p o t r z e b n y c h mu o p r a c o w a ń . i . Z a g a d n i e n i e uw a g i w l i t e r a t u r z e p s y c h o l o g i c z n e j 1 . 1 . P o j ę o i e uw a g i Z j a w i s k o u w a ż a n i a j e s t f a k t e m o o z y w is t y m . Spotykamy s i ę z nim n i e m a l n a każdym k r o k u . I l e r a z y za m ie rza m y d o k ł a d n i e o o ś p o z n a ć , z o b a c z y ć , u s ł y s z e ć , w ykonać, t y l e r a z y musimy s k o n c e n t r o w a ć , s k i e r o w a ć ozy z a k t u a l i z o w a ć n a s z ą uwagę. Bez u k i e r u n k o w a n i a i s k u p i e n i a u w a g i n i e j e s t e ś m y w s t a n i e p r z e o z y t a ć k s i ą ż k i , g a z e t y , o g ł o s z e n i a } p r z y s w o i ć s o b i e n a j p r o s t s z y c h w i a d o m o ś c i ; o g l ą d n ą ć o b r a z u , wy3tawy, k r a j o b r a z u ; w y s ł u c h a ć a u d y - o j i , p r z e m ó w i e n i a , w y k ł a d u ; cz y w r e s z o i e wykonać c o d z i e n n y c h o z y n n o ś c i - p o z a c a ł k o w i c i e z a u to m a ty z o w a n y m i . I t e o s t a t n i e j e d n a k zanim s t a ł y s i ę naw ykiem, m u s i a ł y p r z e b i e g a ć pod ś c i s ł ą k o n t r o l ą u w a g i . O k r e ś l e n i a m i uwaga i n i e u w a g a , uważny i n i e uważny p o s ł u g u j e m y s i ę o o d z i e n n i e , i t o n a w e t w mowie p o t o o z - n e j . Tymozasem, naukow e w y j a ś n i e n i e p o j ę o i a "uwaga" p r z y s p o r z y ł o , z w ł a s z c z a p s y c h o l o g o m , w i e l e k ł o p o t u . S t ą d t o w k s i ą ż c e R o b e r t a S . W oodw orth’ a - j e d n e g o s p o ś r ó d n a j w y b i t n i e j s z y c h p s y ch o lo g ó w a m e r y k a ń s k i c h - n a t r a f i a m y n a p o w i e d z e n i e : "p o m im o ,ż e c z y n n o ś ć u w a ż a n i a s t a n o w i r e a l n y f a k t , p r z e z d ł u g i o z a s b y ł o o r z e o z ą n ie p e w n ą i w ą t p l i w ą j a k n a l e ż y pojmować uwagę" . To p o -2 Woodworth R . S . , S c h l o s b e r g H ., P s y c h o l o g i a e k s p e r y m e n t a l n a . Wyd. 2 . T. 1 . W arszaw a 19 6 6 , 119.
z o r n i e p r o s t e z j a w i s k o p s y o h i c z n e s t a n o w i ł o p r z e d m i o t n i e k o ń c z ą c y c h s i ę d y s k u s j i , w w yniku k t ó r y c h z r o d z i ł o s i ę mnóstwo r ó ż n y c h t e o r i i u w a g i i p o w s t a ł o w i e l e d e f i n i c j i u s i ł u j ą c y c h o k r e ś l i ć n a czym p o l e g a j e j i s t o t a . Wie w d a ją c s i ę w z b y t s z c z e g ó ł o w ą a n a l i z ę , p r z e d s t a w i m y t e s p o ś r ó d n i c h , k t ó r e u z n a l i ś m y z a w a ż n i e j s z e l u b b a r d z i e j o h a r a k t e r y s t y o z n e . 1 . 1 . 1 . P o j ę c i e u w a g i do połowy w ie k u XIX P s y o h o lo g o w ie d a w n i e j s i ( a ż do w i e k u XVII) - a r a o z e j f i l o z o f o w i e i n t e r e s u j ą c y s i ę z a g a d n i e n i a m i p s y c h o l o g i o z n y m i - w d e f i n i o w a n i u p o j ę c i a uw a g i p o w s z e c h n i e k ł a d l i n a c i s k n a j e j z w i ą z e k z w o l ą . U w a ż a l i j ą z a z d o l n o ś ć ozy w ł a d z ę p o k re w n ą wo l i . S t w i e r d z i l i , że u pewnych j e d n o s t e k j e s t o n a s i l n i e j s z a n i ż u i n n y c h . S c h o l a s t y c y (Tomasz z A k w in u ), K a r t e z j u s z a t a k że L e i b n i z o d k r y w a l i w uwadze s w o i s t e z a c h o w a n ie s i ę " j a " , k t ó r e w k o n s e k w e n c j i p o z w a l a u ś w i a d a m i a ć s o b i e s p o s t r z e g a n e p r z e d m i o t y , u p z u c i a , w s p o m n i e n i a i n a d a j e im s z c z e g ó l n ą w y r a z i s - t o ś ć . S k u p i e n i e u w a g i - i c h zd a n ie m - z a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m od w y s i ł k u w o l i . P s y c h o l o g i a k o ń c a w ie k u XVII i w w ie k u X V III r o z w i j a s i ę z a s a d n i c z o pod wyraźnym wpływem em piryzm u a n g i e l s k i e g o w u j ę c i u J . L o o k e ’ a ( 1 6 3 2 - 1 7 0 4 ) 4 , j a k k o l w i e k w w i e l u p u n k t a c h sw ej d o k t r y n y w y r a ź n i e o<l n i e g o o d c h o d z i . D o c h o d z i w ięc do g ł o s u p r z e k o n a n i e , że d o ś w i a d c z e n i e zmysłowe j e s t jedynym ź r ó d ł e m p o z n a n i a ( z a s a d a s e n s u a l i z m u ) o r a z że z a d a n i e m naukowego p o z n a n i a z j a w i s k p s y c h i c z n y c h , j a k i w s z y s t k i c h z j a w i s k p r z y r o d y , j e s t r o z k ł a d a n i e z ł o ż o n y o h z j a w i s k n a e l e m e n t y (a to m y ) i t ł u m a c z e n ie i c h j a k o zw iązków d a n y c h e le m e n tó w ( z a s a d a a t o m i z m u ) . W z w ią z k u z ty m , z a z n a c z a s i ę c o r a z w i ę k s z a r ó ż n o r o d n o ś ć w t r a k t o w a n i u z j a w i s k p s y c h o l o g i c z n y c h i r ó ż n i c u j ą s i ę t a k ż e c o r a z b a r d z i e j p o g l ą d y a u to r ó w n a t e m a t u w a g i. Yiśród n as+ ę pców L o o k e ’ a r o z w i n ę ł a s i ę n a j p i e r w p s y o h o l o g i a Ci a s o o j a c y j n a o p ra o o w a n a s y s t e m a t y c z n i e w A n g l i i p r z e z D . H a r t -3 M ie rk e K . , K o n z e n t r a t i o n s f ä h i g k e i t und K o n z e n t r a t i o n s s c h w ä c h e , 3 A u f l . B e r n - S t u t t g a r t 1966, 9 - 1 0 . ^ P o r . B u b i n s z t e i n S . L . , P o d sta w y p s y c h o l o g i i o g ó l n e j . Wyd. 2 . W arszaw a 19 6 4 , 7 3 - 7 5 . P o r . T a t a r k i e w i c z W ł . , H i s t o r i a f i l o z o f i i . Y/yd. Nowe. T. 2 . Yiarszawa 19 5 8 , 1 45.
l e y a ( 1 7 0 5 - 1 7 5 7 ) i J . P r i e s t l e y a ( 1 7 3 3 - 1 8 0 4 ) a u zn a w a n a r ó w n i e ż p r z e z D. Hume’ a ( 1 7 1 1 - 1 7 7 6 ) . Łąozy o n a e m p iry o z n e t r a k t o w a n i e z j a w i s k p s y o h o l o g i o z n y o h z i o h ujm owaniem m e o h a n i s t y c z n y m . J e dynymi s i ł a m i p s y o h i o z n y m i , k t ó r e u z n a j ą a s o o j a o j o n i ś c i , t o p o b u d z e n i e n a r z ą d ó w zmysłowyoh i k o j a r z e n i e ( k i e r u n e k m a t e r i a - l i s t y o z n y w p s y o h o l o g i i a s o o j a c y j n e j - H a r t l e y , P r i e s t l e y ) , w z g l ą d n i e w y o b r a ż e n i a l u b i d e e i i o h s k o j a r z e n i a ( k i e r u n e k s u - b i e k t y w n o - i d e a l i s t y o z n y Hume’ a)® . Ź ró d łe m w s z e l k i e j w ie d z y - zd a n ie m a s o o j a o j o n i s t ó w - s ą p r z e d e w s z y s t k i m w r a ż e n i a p o w s t a j ą c e n a s k u t e k s k o n t a k t o w a n i a s i ą c z ł o w i e k a z p r z e d m i o te m o r a z p o c h o d n e w r a ż e ń , o ż y l i w y o b r a ż e n i a lu b i d e e , k t ó r e d z i ą k i p r a wu k o j a r z e n i a w i ą ż ą s i ą w z a je m n ie ze s o b ą . Hume t w i e r d z i n a w e t , że " w s z y s t k i e z ł o ż o n e tw o ry ś w i a d o m o ś o i , w ł ą o z n i e ze ś w i a d o m o ś c i ą w ł a s n e j j a ź n i , a t a k ż e p r z e d m i o t y ś w i a t a z e w n ę t r z n e g o , s ą t y l k o " w ią z k a m i w y o b r a ż e ń " , p o ł ą o z o n y o h ze s o b ą z w ią z kami z e w n ę t r z n y m i - s k o j a r z e n i a m i . P raw a s k o j a r z e ń t ł u m a o z ą r u o h w y o b r a ż e ń , p r z e b i e g p ro o e s ó w p s y c h i c z n y c h i p o w s t a n i e z e le m e n tó w w s z y s t k i c h z ł o ż o n y o h tw orów św ia d o m o ś o i" . Wobec p o w y ż s z y c h w s y s t e m i e p s y o h o l o g i i stw o rz o n y m p r z e z a s o o j a o j o n i s tów n i e ma m i e j s o a n a o d r ę b n e r o z w a ż a n i e z a g a d n i e n i a u w a g i . A s o o j a o j o n i ś c i n i e w ł ą c z a j ą po p r o s t u p o j ę c i a uw a g i do s y s te m u p s y o h o l o g i i . Z w o le n n ic y d o k t r y n y s e n s u a l i s t y o z n e j t ł u m a o z ą uwagę w y ł ą c z n i e o z y n n i k a m i f i z j o l o g i c z n y m i . Ha p ie rw s z y m m i e j s o u n a l e ż y t u w ym ienić E .B . de C o n d i l l a o ’ a . E . B . de C o n d i l l a o ( l 7 1 8 - 1 7 8 0 ) w p o c z ą t k a c h s w ej t w ó r c z o ś o i s z e d ł z a J . L o c k e ’ iem . Zajmował s i ę o z y sty m o p is e m r ó ż n o r o d n y o h f a k t ó w p s y c h o l o g i c z n y c h . Wtedy p i s a ł : " t ę c z y n n o ś ó , p r z e z k t ó r ą n a s z a św iadom ość w s t o s u n k u do pewnych p e r c e p o j i z w i ę k s z a s i ę t a k żywo, że w y d a ją s i ę nam one je d y n y m i , z k t ó r y m i z a z n a j o m i l i ś m y s i ę , nazywamy _uw_agą. W t e n sp o s ó b u w a żać n a j a k ą ś r z e c z z n a o z y m ie ć w i ę c e j św iadom oś c i p e r o e p c j i , j a k i e o n a wywołuje w p o r ó w n a n i u z p e r c e p o j a m i , j a k i e w y t w a r z a j ą i n n e r z e o z y , d z i a ł a j ą c j a k o n a n a n a s z e z m y s ł y ; uwaga z a ś b y ł a tym w i ę k s z a , im m n i e j przypom inam y s o b i e t e o s t a t n i e " ® . ® P o r . R u b i n s z t e j n S . L . , d z . o y t . , 7 4 - 7 5 . P o d a j ę z a R u b i n s z t e j n e m : t a m ż e , 7 5 . O C o n d i l l a c E . B . , 0 p o o h o d z e n iu p o z n a n i a l u d z k i e g o . T ł u m .B r o ń -o z y k K. Kraków 1 9 5 2 , 2 0 .
W d a l s z e j t w ó r c z o ś c i p r z e s z e d ł C o n d i l l a o o a ł k o w i c i e n a p o zy o j e s e n s u a l i z m u . P o d o z a s gdy Looke w y r ó ż n i a ł dwa ź r ó d ł a n a s z e j w i e d z y : z m y sły i r e f l e k s j e , C o n d i l l a o p r z y j ą ł t y l k o j e d
-o
n o : w r a ż e n i e . K o n s e k w e n tn ie z j a w i s k o u w a g i u t o ż s a m i ł z dom i n u ją c y m w r a ż e n i e m . "Pewne w r a ż e n i e - p i s a ł - j e s t uwagą b ą d ź t o d l a t e g o , że w y s t ę p u j e samo j e d n o , b ą d ź d l a t e g o , że j e s t żyw s z e a n i ż e l i w s z y s t k i e p o z o s t a ł e . J e ś l i b y nowe j a k i e ś w r a ż e n i e s t a ł o s i ę b a r d z i e j żywe a n i ż e l i p i e r w s z e , ono z k o l e i s t a n i e s i ę u w a g ą " 1 0 .
1 . 1 . 2 . PojęoJLe^ u w a g i j a _ ^ £ ^ £ t ^ ^ o i e _ l i _psy oho l o g i i _ekspe_rymen-
talne_j W d r u g i e j p o ł o w i e w ie k u XIX i n a p o c z ą t k u w ie k u XX p o j ę o i e uw a g i z a c z y n a b u d z i ć c o r a z w i ę k s z e z a i n t e r e s o w a n i e . P a k t t e n ł ą c z y s i ę z p o w s t a n i e m i ro z w o jem p s y c h o l o g i i j a k o n a u k i e k s p e r y m e n t a l n e j . P r z e d s t a w i c i e l e t e g o k i e r u n k u , t w o r z ą c swe p o g l ą d y w o p a r c i u o e k s p e r y m e n t a l n e b a d a n i a z d z i e d z i n y f i z j o l o g i i , n a w i ą z u j ą r ó w n o c z e ś n i e do i n t r o s p e k c y j n e g o p o j ę o i a ś w i a d o m o ś c i w ypracow anego p r z e z f i l o z o f ó w w ie k u XVII i X V III - K a r t e z j u s z a a z w ł a s z c z a L o o k e ’ a . W z w ią z k u z tym p o j ę c i e uwagi s ł u ż y w i c h r o z w a ż a n i a c h do o z n a c z e n i a s w o i s t e j a k t y w n o ś c i ś w i a d o m o ś c i . W d a l s z y m c i ą g t t t r u d n o j e d n a k mówić o j a k i m ś j e d n o l i t y m s p o s o b i e d e f i n i o w a n i a z j a w i s k a u w a g i. W.Wundt, o r g a n i z a t o r p i e r w s z e j p r a o o w n i e k s p e r y m e n t a l n e j p s y c h o l o g i i w L i p s k u ( 1 8 7 9 ) , i s t o t ę u w a g i w i d z i w o s t r y m i wy ra ź n y m z a r y s o w a n i u s i ę t r e ś o i p s y o h i c z n y c h w n a s z e j ś w iadom oś c i , w momenoie gdy obejm ujem y j e " p o le m w i d z e n i a " n a s z e j uw agi
i gdy z n a j d u j ą s i ę w p u n k c i e , n a k t ó r y s k i e r o w a l i ś m y n a s z ą ś w ia d o m o ś ć . O k r e ś l a uwagę j a k o s t a n c h a r a k t e r y z u j ą c y s i ę swo i s t y m i u c z u o i a m i , k t ó r e t o w a r z y s z ą w yraźnem u s p o s t r z e g a n i u d a -11 n e j t r e ś c i p s y c h i o z n e j o C o n d i l l a o E . B . , T r a k t a t o w r a ż e n i a c h . Tłum. W o jc ie c h o w s k a W. Kraków 1958, 2 9 2 .
10 Tamże, 2 9 4 . - Ten sam p o g l ą d w y r a ż a w: C o n d i l l a c E . B . , L o g i k a , c z y l i p i e r w s z e z a s a d y s z t u k i m y ś l e n i a . Tłum. Znosko J . Kraków 1952, 4 9 - 5 2 .
11 Wundt W., G r u n d r i s s d e r P s y o h o l o g i e , 14 A u f l . г . 1 9 2 0 , 2 5 2 - - 2 5 3 .
Uwaga, z d a n ie m E . B . T i t c h e n e r a - p i o n i e r a p s y o h o l o g i i e k s p e r y m e n t a l n e j w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h - n i e s t a n o w i a n i o d r ę b n e j w ł a d z y , a n i o d r ę b n e j f u n k o j i p s y o h i c z n e j . T i t o h e n e r s ą d z i , że n i e n a l e ż y mówić o uw a d z e , l e o z r a c z e j o u w a ż n o ś c i .U w a ż n o ś ć z a ś o k r e ś l a j a k o pewną w ł a ś o i w o ś ć w r a ż e ń zm ysłowych i u t o ż s a -12 m ia j ą z w y r a ź n o ś o i ą c z u c i o w ą . Od s t r o n y w e w n ę t r z n e j u w a ż n o ś ć p o l e g a n a pewnym s z c z e g ó l n y m w y g l ą d z i e p r ą d u ś w i a d o m o ś c i . J e s t s t a n e m ś w i a d o m o ś c i , d z i ę k i k tó re m u w y o b r a ż e n i e o b j ę t e uwagą j e s t j a ś n i e j s z e n i ż i n n e w y o b r a ż e n i a i s t n i e j ą c e w ś w i a d o m o ś c i , t r w a d ł u ż e j i j e s t b a r d z i e j w a r t o ś c i o w e . Zarówno Wuhdt, T i t o h e n e r , j a k i k o n t y n u a t o r z y o r a z d y s k u - t a n o i i c h t e o r i i u w a g i s p o t y k a j ą s i ę w jednym p u n k c i e . Wszyscy mówią o jasnym i wyraźnym s p o s t r z e g a n i u j a k o o n a s t ę p s t w i e s k i e r o w a n i a ś w iad o m ej u w a g i n a św ia d o m ie s p o s t r z e g a n y p r z e d m i o t . W d r u g i e j p o ł o w i e w ie k u XIX i n a p o c z ą t k u w ie k u XX z a g a d n i e n i e m uw a g i w s p o s ó b s z o z e g ó l n y z a j m u j e s i ę t a k ż e T h . H i b o t , S . E . M ü l l e r i H . E b b i n g h a u s . P s y c h o l o g f r a n c u s k i Th. R i b o t , c h c ą o s i ę p r z e o i w s t a w i ć a s o o j a c j o n i s t o m z a p o z n a ją o y m c a ł k o w i c i e p o j ę o i e u w a g i , w y s t ę -1 3 p u j e z t a k zwaną t e o r i ą ru c h o w ą uw a g i . Z a l i c z a on uwagę do pew nych e n e r g i i u c z u c i o w y c h , a j e j a k t u a l i z o w a n i e s i ę w y j a ś n i a z a m ia n ą czy p r z e n o s z e n i e m s i ę e n e r g i i u c z u c i o w y c h n a m o t o r y o z - ne n a s t a w i e n i e . I s t o t ę u w a g i s t a n o w i ą w e d łu g n i e g o w ł a ś n i e od p o w i e d n i e n a s t a w i e n i a n a r z ą d ó w m o t o r y o z n y c h , i n a c z e j m ów iąc, n a s t a w i e n i a o d r u c h o w e . S . E . M Ü l l e r 1^ i H . E b b i n g h a u s 1^ - n i e m i e c c y f i z j o l o g o w i e i p s y c h o l o g o w i e z a r a z e m - p ro w a d z ą b a d a n i a e k s p e r y m e n t a l n e , t a k że n a d z a g a d n i e n i e m u w a g i . M ü l l e r w y p ra c o w a ł f i z j o l o g i c z n ą t e o r i ę u w a g i , t a k zwaną t e o r i ę środkow e go o r g a n u z m ysłow ego. W ś w i e t l e t e j t e o r i i p o d c z a s z w r a c a n i a u w a g i n a j a k ą ś t r e ś ć p o n ow nie wywołujemy s t a n , 12 T i t o h e n e r E . B . , P o d r ę c z n i k P s y c h o l o g i i . Tłum. C h o j e c k i A . , W arszawa 1 9 2 9 , 2 1 8 . 1 -^ R i b o t T h . , P s y c h o l o g i e d e ’ A t t e n t i o n , 17 e d . , P a r i s 1 9 3 1 , 1 1 - 4 7 . 1 h M ü l l e r G . E . , T h e o r i e d e r s i n n l i c h e n A u f m e r k s a m k e i t , r . 1873. 1SJ E b b i n g h a u s H . , G ru n d z ü g e d e r P s y c h o l o g i e , L e i p z i g 1902, 5 6 9 - 6 0 5 .
w j a k i m z n a j d o w a ł a s i ę n a s z a ś w ia d o m o ś ć , gdy p o p r z e d n i o p r z e ż y w a liśm y t ę samą t r e ś ć . W e f e k c i e p o b u d z e n i a p o c h o d z ą c e od p o d n i e t y o b e c n e j ł ą c z y s i ę z p o b u d z e n ie m pochodzącym od w y o b ra ż e n i a i w z r a s t a n a t ę ż e n i e a k t u a l n e g o d o z n a n i a , c z y l i j e g o wy- 16 r a z i s t o ś ć i j a s n o ś ć . Z f i z j o l o g i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a r o z w a ż a p ro b le m u w a g i 17
r ó w n i e ż H . E b b i n g h a u s a ra z e m z nim E.DtLrr . Obaj p r z y j m u j ą t e o r i ę " u t a r t y c h s z l a k ó w " . Z g o d n ie z n i ą i s t o t ę uwagi s t a n o w i ą o k r e ś l o n e p r o c e s y nerw ow e. C z ę s t o p o w t a r z a j ą c e s i ę m i a n o w i c i e p o d r a ż n i e n i a t y c h sam ych c z ę ś c i mózgu s p r a w i a j ą , że d r o g i po k t ó r y c h p r z e b i e g a j ą p o d n i e t y , c o r a z b a r d z i e j s i ę n i e j a k o p r z e c i e r a j ą . W w yniku t e g o p r o c e s u , p o d r a ż n i e n i e o o r a z m n i e j z b a c z a w i n n y c h k i e r u n k a c h i d o z n a n i e p s y c h i c z n e s t a j e s i ę c o r a z 1Ô b a r d z i e j w y ra ź n e . 1 . 1 . 3 . P ró b y c a ł k o w i t e g o w y ru g o w a n ia p o j ę c i a uw a g i z p s y c h o l o g i i Wobec m n o g o ś c i a z a ra z e m n i e w y s t a r c z a l n o ś c i i s t n i e j ą c y c h t e o r i i u w a g i p r ó b ę c a ł k o w i t e g o w y ru g o w a n ia p o j ę c i a uw a g i z p s y c h o l o g i i p o d e j m u j ą n a nowo p r z e d s t a w i c i e l e p s y o h o l o g i i p o s t a c i i p s y o h o l o g i i b e h a v i o r y s t y c z n e j . Twórcy p s y c h o l o g i i p o s t a c i s p r o w a d z a j ą uwagę do s t r u k t u r y s p o s t r z e g a n i a . T w i e r d z ą , że w y s t ę p u j e o n a p r z y o p t y c z n y c h i s ł u c h o w y c h s p o s t r z e ż e n i a c h , w p ły w a ją c n a t w o r z e n i e s i ę p o - 19 s t a c i . S t . W i t a s e k J i l u s t r u j e t e n p o g l ą d n a p r z y k ł a d z i e u p o r z ą d k o w a n y c h p u n k tó w , k t ó r e w z a l e ż n o ś c i od s p o s o b u z w r ó c e n i a n a n i e u w a g i, mogą p r z y j ą ć p o s t a ć k w a d r a t u , dwu p r o s t y c h ró w n o l e g ł y c h l u b u k o ś n e g o k r z y ż a , zwanego k rz y żem św. A n d r z e j a . P o r . L i n d w o r s k i J . , P s y c h o l o g i a e k s p e r y m e n t a l n a . T ł u m . P i e - o h o w s k i M., Kraków 1933, 249· 1 7 D ü rr E . , D ie L e h r e v o n d e r A u f m e r k s a m k e i t , 2 A u f l . , L e i p z i g 19И4. E b b i n g h a u s H . , d z . o y t . , 6 0 1 - 6 0 6 . W i t a s e k S t . , G ru n d z ü g e d e r a l l g e m e i n e n Ä s t h e t i k , r . 1904. C y t u j ę z a : M i e r k e K . , d z . o y t . , 1 5 .
s t a r a ł s i ą p r z e k s z t a ł o i ć w nową, s a m o d z i e l n ą d y s c y p l i n ą n a u k o wą, o d r ę b n ą od f i z j o l o g i i i p s y o h o l o g i i . 1 . 1 . 4 . Wpływ b a d a ń i h i p o t e z I . P . P a w ł o w a n a o k r e ś l e n i e i s t o t y uwagi_ W m i a r ą p o s t ę p u j ą c y c h n a p o c z ą t k u n a s z e g o s t u l e c i a b a dań sła w n e g o u o z o n e g o r o s y j s k i e g o I . P . P a w ł o w a i po o g ł o s z e n i u p r z e z n i e g o n a u k i o o d r u o h a c h w a r u n k o w y o h , p s y o h o l o g i a o t r z y m u j e o b i e k t y w n ą p o d s t a w ą do f i z j o l o g i c z n e j a n a l i z y z j a w i s k p s y - o h i c z n y o h , a tym samym i do o k r e ś l e n i a u w a g i . W j e g o p r a c y p t . " D w a d z i e ś o ia l a t b a d a ń w y ż s z e j o z y n n o ś o i nerwowej (z .ao h o -pp w a n i a s i ę ) z w i e r z ą t " o d n a jd u je m y o k r e ś l e n i a zarów no ś w i a d o - m o ś o i , j a k i u w a g i podawane w ł a ś n i e w ś w i e t l e t e o r i i o w y ż s z e j o z y n n o ś o i n e r w o w e j . Pawłów z a s t r z e g a s i ę j e d n a k , że j e g o wypo w i e d z i n a dane t e m a t y m a ją w a lo r, t y l k o h i p o t e z ^ . W k l a s y c z n y c h b a d a n i a c h odruohów warunkowyoh p o z o s t a j e on ś w iad o m ie i k o n s e k w e n t n i e w ra m a c h f i z j o l o g i i i t y l k o j a k o f i z j o l o g z a b i e r a g ł o s n a i n t e r e s u j ą c y n a s t e m a t . D l a t e g o p y t a , j a k i e z j a w i s k a f i z j o l o g i o z n e , p r o o e s y nerw ow e, z a c h o d z ą w k o r z e mózgowej w c z a s i e św iadom ej i u w a ż n e j d z i a ł a l n o ś o i o z ł o - w i e k a . Nie r o z w i ą z u j e n a t o m i a s t p r o b l e m u , w j a k i s p o s ó b s u b - s t a n o j a mózgowa w y tw a r z a z j a w i s k a p o d m io to w e .
Samą św iadom ość w y o b r a ż a s o b i e Pawłów j a k o o z y n n o ś ć n e rw o wą pew nej o k r e ś l o n e j c z ę ś c i p ó ł k u l mózgowyoh, k t ó r a w d a n e j c h w i l i p o s i a d a pewną o p t y m a ln ą p o b u d l i w o ś ć , p o d c z a s gdy p o z o s t a ł e c a ę ś o i k o r y mózgowej w y k a z u j ą o b n i ż o n ą p o b u d l i w o ś ć wa r u n k u j ą o ą t y l k o t o , co ze s t a n o w i s k a d o zn a ń podm iotow yoh n a z y wamy d z i a ł a n i e m nieśw iad o m y m , a u t o m a ty o z n y m . J e d y n i e o k o l i c e k o r y mózgowej o p t y m a l n i e p o b u d z o n e , w k t ó r y o h t w o r z ą s i ą z ł a t w o ś c i ą nowe o d r u o h y warunkowe i u d a j ą s i ą z r ó ż n i c o w a n i a , w a r u n k u j ą świadome d z i a ł a n i e o ż y l i świadome o d z w i e r o i e d l a -23 n i e s p o s t r z e g a n e g o ozy w y o b ra ż a n e g o p r z e d m i o t u . Te w ł a ś n i e 22 Pawłów I . P . , D w a d z i e ś c i a l a t b a d a ń w y ż s z e j o z y n n o ś o i n e r w o wej ( z a o h o w a n l a 3 i ę ) z w i e r z ą t , W arszaw a 1952, 2 1 4 - 2 1 5 , 5 9 2 , 595« 2 3 O k r e ś l e n i e m " o d z w i e r o i e d l e n i e " p o s ł u g u j e s i ą z a Szumanem S t . , k t ó r y j e w prow adza o e le m j a ś n i e j s z e g o s k o m e n to w a n ia h i p o t e zy Pawłowa i z a u w a ż a , że Pawłów n i e p o s ł u g u j e s i ą w s w o io h p r a o a o h te r m i n e m " o d z w i e r o i e d l e n i e " ( r z e
w
-□ Z X
B e h a v i o r y ś c i , o ż y l i p r z e d s t a w i o i e l e " p s y o h o l o g i i zach o w a n i a s i ą " , k t ó r a w R o s j i p r z y j ę ł a nazwą r e f l e k s o l o g i i , a w Ame r y c e b e h a b i o r y z m u , p o d o b n i e j a k o g r a n i c z y l i z n a o z e n i e samego p o j ę c i a ś w i a d o m o ś c i , uwagą u z n a l i z a zw ykłe i n t r o s p e k o y j n e po j ę c i e u t r z y m u j ą c e s i ą t y l k o s i ł ą t r a d y c j i . " P s y o h o l o g i i ś w i a d o m o ś c i" p r z e c i w s t a w i l i " p s y c h o l o g i ą z a c h o w a n ia s i ą " . Według z a ł o ż e ń b e h a b io r y z m u bowiem " p r z e d m i o t e m p s y c h o l o g i i n i e j e s t św ia d o m o ś ć , l e c z z a c h o w a n ie s i ą . P r z e z " z a c h o w a n i e s i ą " b e - h a v i o r y z m ro z u m ie r u c h y o r g a n iz m u j a k o r e a k o j e n a bo d źo e ś r o d o w i s k a . Z e w n ę t r z n e o z y n n i k i , p r o s t e l u b z ł o ż o n e s y t u a c j e s ą t o b o d ź c e , ru o h y o d p o w i a d a j ą c e n a t e bo d źo e - t o r e a k c j e . Za d a n i e p s y o h o l o g i i p o l e g a n a u s t a l e n i u j e d n o z n a o z n y o h s t o s u n k ó w 20 m iąd zy b o d ź c a m i i r e a k o j a m i " . W c a ł e j t e j k o n c e p c j i c z ł o w i e k z o s t a ł p o t r a k t o w a n y j a k o p r z e d m i o t o d d z i a ł y w a ń ś r o d o w i s k a . T y m - o z a s e m , c z ł o w i e k j e s t w praw dzie p r z e d m io te m o d d z i a ł y w a ń , a l e r ó w n o c z e ś n i e j e s t p o d m io te m , k t ó r y o d d z i a ł y w u j e n a ś r o d o w i s k o i p r z e k s z t a ł c a t e c z y n n i k i , k t ó r e w p ły w a ją n a j e g o w ł a s n e d z i a ł a n i e . Z tym w ł a ś n i e f a k t e m , p r z y n a j m n i e j w pewnym o k r e s i e f o r mowania swyoh p o g l ą d ó w , b e h a v i o r y ś o i n i e w i e l e l u b p r a w i e z u p e ł n i e s i ą n i e l i c z ą . S t ą d t o i c h u j ę c i a z j a w i s k p s y c h i c z n y o h c h a r a k t e r y z u j ą s i ą b a r d z o d u ż ą j e d n o s t r o n n o ś c i ą . " U w a ż a n ie " n a p r z y k ł a d s p r o w a d z a j ą do z a g a d n i e n i a e f e k t y w n e g o p r z e p ł y w u e n e r -21 g i i m iądzy bodźoem z e w n ę trz n y m a r e a k c j ą O b e o n ie w śró d b e h a y i o r y s t ó w , z w ł a s z o z a a m e r y k a ń s k i c h , z a - z n a o z a s i ą p o d z i a ł n a w i e l e r ó ż n y c h k i e r u n k ó w i można z a o b s e r wować w i e l e o d o i e n i s t a n o w i s k , a w z w ią z k u z tym r o z m a i o i e j e s t ro z w ią z y w a n e z a g a d n i e n i e u w a g i. B e h a v i o r y s t y c z n y p o g l ą d n a t e m a t u w a g i w Zw iązku R a d z i e o - kim p o d t r z y m y w a ł , w s p ó ł c z e s n y I . P . P a w ł o w o w i , W . M . B i e c h t i e r i e w , t w ó r c a r e f l e k s o l o g i i c z y l i s k r a j n e j form y b e h a v io r y z m u , k t ó r ą P o r . R u b i n s z t e j n S . L . , d z . o y t . , 8 7 . M ie rk e K ., d z . c y t . , 12.o k o l i c e ozy c z ę ś c i k o r y s ą n a j b a r d z i e j t w ó r c z ą w d a n e j o h w i l i o z ę ś c i ą p ó ł k u l mózgowych, a z g o d n ie z ty m , oo s ą d z i Szuman i w i e l u in n y o h p s y c h o l o g ó w , możemy r ó w n i e ż p o w i e d z i e ć , " ż e w ł a ś n i e owa wzmożona a k t y w n o ś ć nerwowa w o ś r o d k u , k t ó r y z o s t a ł po b u d z o n y "do o p t y m a l n e j d z i a ł a l n o - ś c i " , j e s t t a k ż e p o d s t a w ą t a k i e g o s t a n u ś w i a d o m o ś o i , k t ó r y nazywamy natę_ż_eniem_lub s k u p i e niem u w a g i " 2^ .
Zatem z f i z j o l o g i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a uwaga n i e j e s t n i - ozym innym, j a k s t a n e m a k t y w n o ś c i p r o c e s ó w nerwowych a k t u a l i z u j ą c y c h s i ę w o k r e ś l o n y c h c z ę ś o i a c h k o r y w i e l k i c h p ó ł k u l móz gowych i o d z n a c z a j ą c y c h s i ę w danym momencie i w d a n y c h w a ru n k a c h optymalnym p o b u d z e n ie m , k t ó r e j e s t w y nikiem z a d z i a ł a n i a o k r e ś l o n y c h bodźców n a n a r z ą d y zm y sło w e, p o d c z a s gdy p o z o s t a ł e c z ę ś c i k o ry z n a j d u j ą s i ę w s t a n i e b a r d z i e j l u b m n i e j o b n i ż o n e j
25
p o b u d l i w o ś c i . Do t a k i e g o w n io s k u u p o w a ż n i a n a s p o w i e d z e n i e P aw łow a, że o s t a n i e c z u j n e j , mówiąc i n a c z e j , u w a ż n e j a k t y w n o - ś o i z w i e r z ę c i a i c z ł o w i e k a " s t a n o w i s t a n k o ry ruchomy a z a r a zem z l o k a l i z o w a n y , p o d z i e l o n y n a d r o b n e p u n k t y p o b u d z e n i a i
26
zaham ow ania" . P r z e z o k r e ś l e n i e "ruohomy s t a n k o r y " t r z e b a r o zu m ie ć t o , o czym mówi Pawłów n a innym m i e j s o u , a m i a n o w i c i e , że o ś r o d e k o optym alnym p o b u d z e n i u , c z y l i o o p t y m a l n e j d z i a ł a l - n o ś o i p r z e m i e s z c z a s i ę c i ą g l e po c a ł e j p o w i e r z c h n i p ó ł k u l móz- gowyoh w z a l e ż n o ś o i od związków z a c h o d z ą c y c h pom iędzy danymi o ś r o d k a m i o r a z pod wpływem pob u d ze ń z e w n ę t r z n y c h . W s t o s u n k u
27 do n i o h z m i e n i a s i ę t a k ż e t e r e n o o b n i ż o n e j p o b u d l i w o ś c i Z g o d n ie bowiem z prawem i n d u k c j i w z a je m n e j p r o o e s ó w nerw ow yoh, k a ż d e o g n i s k o p o b u d z e n i a p o w s t a ł e w k o r z e w yw ołuje w z w ią z a n y o h 28 z nim c z ę ś o i a c h p r o c e s ham owania ( i n d u k c j a u j e m n a ) i o d w r o t n i e o . d . o d n o ś n i k a ze s t r . 4 1
o z y w i s t o ś c i ) l e c z nazyw a t o z j a w i s k o po p r o s t u " św ia d o m o ś c i ą " lu b " d o z n a n i e m podmiotowym" - p o r . Szuman S t . , 0 uwa d z e . M o b i l i z o w a n i e i p o d trz y m y w a n ie u w a g i d o w o ln e j u o z n ió w n a l e k o j a c h . Wyd. 2 , W arszawa 1 9 6 5 , 1 3 - 1 4 . Tamże, 14. M i l e r i a n E . A . , Woprosy t i e o r i i w n i m a n i j a w ś w i e t l e u o z e n i j a Paw łow a I . P . o w y ż s z e j n i e r w n o j d i e j a t i e l n o s t i S o w i e t s k a j a P e d a g o g i k a 2 ( 1 9 5 4 ) , 5 8 - 5 9 . 2 -* E u d ik P . A . , P s y o h o l o g i a . Wyd. 1, Moskwa 19 6 4 , 348. 28 Pawłów I . P . , d z . c y t . , 592. 2^ Tamże, 2 1 5 . 28 P o r . T ie p ło w B . , P s y c h o l o g i a . Wyd. 3 p o p r . i u z u p . , W a r s z a wa 1955, 8 .
Powyższe s t w i e r d z e n i a A .A .U o h to m sk i u j m u j e w z a s a d ą d o m i -2C
n a n t y Za R u b i n s z t e j n e m możemy p o w i e d z i e ć , że " t e r m i n dom i n a n t a " o z n a c z a w e d łu g U o h to m sk ie g o " p a n u j ą c e o g n i s k o p o b u d z e n i a * . " N ie j e s t t o j e d n a k pod wzglądem t o p o g r a f i c z n y m j a k i ś j e d e n p u n k t p o b u d z e n i a w c e n t r a l n y m u k ł a d z i e nerwowym, l e o z pew na k c n s t e l a o j a o ś ro d k ó w o z w i ę k s z o n e j p o b u d l i w o ś o i n a r ó ż n y c h p o z io m a c h mózgu, r d z e n i a i u k ł a d u a u t o n o m i o z n e g o . P rz y i s t n i e n i u p o b u d z e n i a d o m i n u j ą c e g o , p o b u d z e n i a p o b o c z n e , s u b d o - m i n a n t y mogą w z m a cn iać d o m i n a n t ę ( . . . ) . A le t e n s t o s u n e k m ią dzy d o m i n a n tą a s u b d o r a in a n ta m i n i e j e s t s t a ł y ( . . . ) , p r z e c h o d z i o n a z j e d n e j k o n s t e l a c j i o ś ro d k ó w nerwowych n a i n n e . Og n i s k o p o b u d z e n i a , p a n u j ą c e p r z e z p e w ie n c z a s , s t a j e s i ę s u b d o - m i n a n t ą , a w s k u t e k w a l k i s u b d o m in a n ty z d o m i n a n t ą z a o z y n a p a nować nowe o g n i s k o . P s y c h o l o g i c z n i e z m ia n a d o m in a n ty p r z e j a w i a 30
s i ą w p r z e r z u c a n i u u w a g i" . P r z y j m u j ą c n a u k ą Pawłowa o wyż s z e j c z y n n o ś o i nerw ow ej o r a z z a s a d ą d o m i n a n t y , a r ó w n o c z e ś n i e u w z g l ę d n i a j ą c m a r k s i s t o w s k o - l e n i n o w s k ą t e o r i ą o d z w i e r c i e d l e n i a , E . A . M i l e r i a n p o d a j e n a s t ę p u j ą c e o k r e ś l e n i e i s t o t y z j a w i s k a u w a g i: uwaga j e s t t o f o r m a o r g a n i z a c j i p s y o h i o z n e j d z i a ł a l n o ś c i o r g a n iz m u , w c e n t r u m k t ó r e j z n a j d u j e s i ą o k r e ś l o n y s t o s u n e k z a s a d n i c z y c h p r o c e s ó w mózgowych w r o d z a j u o g n i s k a o p t y -31 m aln e g o p o b u d z e n i a o ż y l i d o m in a n ty -' .
Tak wiąo b a d a n i a Pawłowa n a d o d r u c h a m i warunkowymi i w pro wadzone p r z e z n i e g o p o j ę c i a p o b u d z e n i a i ham owania n a o z n a c z e n i e p r o c e s ó w w y s t ę p u j ą c y c h w k o r z e mózgowej m a ją z n a c z e n i e n i e t y l k o d l a f i z j o l o g i i , l e c z i d l a p s y c h o l o g i i . P o b u d z i ł y p s y c h o logów p r a w i e c a ł e g o ś w i a t a do b a d a ń n a d ważnym z j a w i s k i e m w a- 32 r u n k o w a n i a . P r z y c z y n i ł y s i ę do p o w s t a n i a w i e l u t e o r i i , s f o r mułowań i s ł u s z n y o h o k r e ś l e ń s k o m p lik o w a n y c h p rz e ja w ó w ż y c i a p s y o h i c z n e g o od s t r o n y p r o c e s ó w f i z j o l o g i c z n y c h - n i e w y ł ą c z a j ą c o c z y w i ś c i e i n t e r e s u j ą c e g o n a s z j a w i s k a u w a g i. ?9 U ohtom ski A . A . , D o m in an ta к а к r a b o s h i j p r i n c i p n e r v n y o h o e n t r o v , R u s s k i j f i z j o l o g i s h e s k i j ż u r n a ł (1 9 2 3 ) n r 6 . . . C y t u j ę z a R u b i n s z t e jnem S . L . , d z . o y t . , 5 9 3 . R u b i n s z t e j n S . L . , d z . c y t . 5 9 3 - 5 9 4 . M i l e r i a n E . A . , d z . c y t . , 39. H i l g a r d E . R . , M a r q u i s D . G ., P r o c e s y w a ru n k o w a n ia i u c z e n i a s i ę , W arszawa 1 9 6 8 , 2 3 - 5 0 .
1 . 1 . 5 . B a d a n i a w s p ó ł o z e s n y o h n e u r o l o g ó w - a p o j ę o i e u w a g i B a d a n i a o b e o n y c h ( d r u g a p o ło w a XX w ie k u ) n e u r o lo g ó w i f i z j o p s y o h o l o g ó w n a d warunkowaniem b a r d z o p o s t ą p i ł y n a p r z ó d i w z b o g a o i ł y s i ą o nowe o d k r y o i a d o t y o z ą c e f u n k c j o n o w a n i a o ś r o d - kowego u k ł a d u n erw ow ego. B z i ą k i p ra c o m H.W. Magoun’ a i j e g o w s p ó łp ra c o w n ik ó w mówi s i ą d z i s i a j o i s t n i e n i u n i e s p e o y f i o z n e g o u k ł a d u s i a t k o w a t e g o , k t ó r y j e s t r ó w n o l e g ł y do s p e o y f i c z n e g o u k ł a d u c z u c io w e g o i ru c h o w eg o k l a s y o z n e j n e u r o l o g i i i c i ą g n i e s i ą n i e m a l p r z e z c a ł ą o śro d k o w ą c z ę ś ć p n i a mózgu. "Tak j a k s z p r y c h y r o z o h o d z ą s i ą p r o m i e n i ś o i e ze ś r o d k a k o ł a do z n a j d u - j ą o e j s i ą n a o b w o d z ie o b r ę c z y - p o w i a d a Magoun - t a k c z y n n o ś cio w e wpływy t e g o o śro d k o w e g o u k ł a d u mogą d z i a ł a ć w w i e l u k i e - r u n k a o h ( . . . ) . N i e s p e o y f i c z n y u k ł a d d z i a ł a n a w i ę k s z o ś ć i n n y c h c z ę ś c i i f u n k c j i o śro d k o w e g o u k ł a d u nerwowego z m n i e j s z a j ą c l u b z w i ę k s z a j ą c po zio m i o h o z y n n o ś o i , l u b w i ą ż ą c l u b i n t e g r u j ą c i o h d z i a ł a n i e " ^ . F u n k c j o n o w a n i e n i e s p e o y f i o z n e g o u k ł a d u s i a t k o w a t e g o s t a n o wi r ó w n i e ż f i z j o l o g i o z n e p o d ł o ż e s t a n ó w c z u w a n i a i s k u p i e n i a 35 u w a g i . H e r n a n d e z - P e o n , S c h e m e r i J o u v e t w y k a z a l i n a p r z y k ł a d , że r e d u k u j ą c y wpływ u k ł a d u s i a t k o w a t e g o n a p r z e w o d z e n i e do śro d k o w e s ł u ż y r ó w n i e ż w y k l u c z e n i u p o b o c z n y c h i n f o r m a c j i o z u - o io w yoh w c z a s i e s k u p i e n i a uw agi i u m o ż l i w i a o g r a n i c z e n i e p o l a św ia d o m o ś c i do pew nych p r z e d m i o tó w , n a k t ó r y o h chcemy s i ą z a t r z y m a ć .
P ooząwszy z a te m od w y s t ą p i e n i a Pawłowa a ż do o b e o n y c h c z a sów n o tu je m y r o s n ą c e z a i n t e r e s o w a n i e s i ę problem em u w a g i . Pow s z e c h n i e uw aża s i ą d z i s i a j , że n i e można p o m i j a ć t e g o z j a w i s k a
37 w o p i s i e n a w e t n a j p r o s t s z e g o z a c h o w a n ia . Magoun H.W., C zu w a ją cy mózg, W arszaw a 1961. ^ Tamże, 19. Tamże, 72. H e r n a n d e z - P e o n H . , S o h e r r e r H . , an d J o u v e t M., M o d i f i c a t i o n o f e l e c t r i o a l a c t i v i t y i n c o c h l e a r n u c l e u s d u r i n g " a t t e n t i o n " i n u n a n e s t h e t i z e d c a t s , S o i e n c e 123 (1 9 5 6 ) 3 3 1 - 3 3 2 . C y t u j ą z a Magoun’ em H.W., d z . o y t . , 4 1 .
1 . 1 . 6 . P o j ę c i e u w a g i w u j ę o i u S t . Szumana U n a s w P o l s c e z a g a d n i e n i e m u w a g i w s z c z e g ó l n y s p o s ó b z a j m u j e s i ę S t . Szuman . Po w n ikliw ym r o z w a ż e n i u f i z j o l o g i o z - n y o h p o d s t a w z j a w i s k a u w a g i z a w a r t y o h w h i p o t e z a o h Pawłowa po d a j e on n a s t ę p u j ą o ą b a r d z o j a s n ą i s ł u s z n ą d e f i n i c j ę u w a g i: "Uwaga j e s t t a k i m s t a n e m _ i p o z i o m e i ^ a ^ y i m o ś c i _ n e r w o w e j _ w k o r z e m ózgowej, k t ó r y p r z y g o t o w u j e , a n a s t ę p n i e p o d t r z y m u j e s p r a w n ą p r a o ę o r g a n i z m u w z a k r e s i e j e g o p o z n a w o z e j o r i e n t a c j i ---T.Q---i c e l o w e j d z ---T.Q---i a ł a l n o ś c ---T.Q---i w ś j s ---T.Q---i ^ o ---T.Q---i ^ o t a c z a j t e o y m ^ . N a s t ę p n i e wy j a ś n i a : "owe p r o o e s y nerwowe s ą spowodowane j a k i m i ś b o d ź c a m i , k t ó r e b e z p o ś r e d n i o z a d z i a ł a ł y n a e k s t e r o o e p t y w n e l u b i n t e r o - o e p ty w n e o rg a n y z m y sło w e , a p o ś r e d n i o n a o d n o ś n e korowe a n a l i z a t o r y o r g a n iz m u a l b o z a k t u a l i z o w a ł y s i ę " n a _ ś l a d a o h " d a w n i e j s z y c h p o b u d z e ń k o r y m ózgow ej. A k t u a l i z u j ą s i ę one zw y k le w od n i e s i e n i u do j a k i e g o ś s p o s t r z e g a n e g o , w y o b ra ż a n e g o l u b p o m y ś l a n e g o p r z e d m i o t u ozy z a d a n i a i s ł u ż ą d o k ł a d n i e j s z e m u p o z n a n i u
d a n e g o p r z e d m i o t u l u b u m i e j ę tn e m u w y k o n a n iu danego z a d a n i a . Na tym p o l e g a i o h z a s a d n i c z a f u n k c j a .
To, że r ó w n o c z e ś n i e d any s t a n i p o z io m a k t y w n o ś c i n e rw ow ej o d z w i e r c i e d l a s i ę w n a s z e j ś w ia d o m o ś o i £ u j 3 ^ k t y w n i e w ty m , co znamy z d o ś w i a d o z e ń i n t r o s p e k o y j n y c h j a k o £ k i e r o w a n i e _ s i ę n a s z e j " u w a g i" n a j a k i ś p r z e d m i o t o r a z j a k o p r z e ż y c i e s k u p i a n i a j e j z m n ie js z y m l u b w iększym n a t ę ż e n i e m n a tym p r z e d m i o c i e - j e s t z j a w i s k i e m w tó rn y m , ubooznym "4 8 .
Uwaga - z d a n ie m Szumana - p o s i a d a w ię c podwójny a s p e k t : o b i e k t y w n y i s u b i e k t y w n y . "Z o b i e k t y w n e g o p u n k t u w i d z e n i a w y r a ż a o n a p e w ie n w i ę k s z y l u b m n i e j s z y s t o p i e ń n a t ę ż e n i a a k t y w n o ś c i nerw ow ej a k t u a l i z u j ą c e j s i ę w k o r z e mózgowej w s k u t e k j a k i e g o ś p o b u d z e n i a j e j w t o k u r o z p o z n a w a n i a l u b d o k ł a d n i e j s z e g o p o z n a w a n i a c z e g o ś ( n p . j a k i e g o ś mało z n a n e g o p r z e d m i o t u l u b now ej s y t u a o j i ) a l b o w t o k u w ykonyw ania j a k i e j ś c e l o w e j d z i a ł a l n o ś o i (n p . p r z y p r z e n o s z e n i u n a c z y n i a n a p e ł n i o n e g o po b r z e g i wodą z m i e j s c a n a m i e j -38 Szuman S t . , d z . с у t . , 1 1 - 2 5 . 39 Tamże, 2 0 . 40 Tamże, 2 0 .
s e e , w o z a s i e k i e r o w a n i a samoohodem w ś ró d o ży w io n e g o u l i o z n e g o r u c h u ) " 4 1 . Gdy o h o d z i o c h a r a k t e r omawianyoh p r o c e s ó w t r z e b a w y o d rę b n i ć w n i c h dwa r ó ż n e momenty: 1 ) i o h żywość i i n t e n s y w n o ś ć , 2 ) i o h f u n k c j o n o w a n i e w o h a r a k t e r z e o k r e ś l o n y c h m e c h a n i z mów nerw ow yoh, s ł u ż ą c y o h o r i e n t a o j i w ś w i e o i e o r a z o r g a n i z o w a n i u o e l o w e j d z i a ł a l n o ś o i . U r u c h o m ie n i u t y c h meohanlzmów t o w a r z y s z y o c z y w i ś c i e j a k i ś Zi2 o k r e ś l o n y s t o p i e ń ż y w o ś c i i i n t e n s y w n o ś c i p r o c e s ó w nerwowych" . Ten w ł a ś n i e s t o p i e ń injtensÿ_wnośc_i a k t y w n o ś c i nerw ow ej w k o r z e , j e s t p o d s t a w ą s t o p n i a .o ż y w ie n ia , i _natgż£nia_ a k t u a l n e g o s t a n u n a s z e j u w a g i . "Z s u b i e k t y w n e g o p u n k t u w i d z e n i a s t a n i p r o c e s u w a ż a n i a j e s t n i e w ą t p l i w i e p rz e ż y o _ ie m _ o ż y li c z y m ś , oo s i ę j a k o ś o d z w i e r c i e d l a w n a s z e j ś w i a d o m o ś c i , c z y m ś, oo można o p i s a ć s ł o wami j a k o s t a n n a p i ę c i a u w a g i, s k u p i o n e g o o b s e r w o w a n i a , u w aż n e g o ś l e d z e n i a t e g o , oo s i ę s p o s t r z e g a , c z y l i c z y m ś, oo każdy z n a z w ł a s n y c h p r z e ż y ć i co w szy sc y n a ś w i e o i e p o t o c z n i e , a l e j e d n a k z r o z u m i a l e nazywamy - uw agą, s k i e r o w a n i e m u w a g i n a c o ś , s k u p i e n i e m j e j n a c z y m ś , uważnym l u b nieuw ażnym m y ś le n ie m a l bo d z i a ł a n i e m , w y s i ł k i e m u w a g i , p o o h ł o n i ę o i e m u w a g i p r z e z c o ś , r o z p r a s z a n i e m _ _ s i ę _uwagiL n a £ i ^ e ji i j m _ s i ę _ j _ e j_lub_s_ł_abn_ięoiem i t p . " ^ ^ 7 Z t a k i e g o w ł a ś n i e s u b i e k t y w n e g o p u n k t u w i d z e n i a o p i s y w a l i świadome z j a w i s k a u w a g i W.Wundt o r a z j e g o k o n t y n u a t o r z y . 1 . 1 . 7 . O k r e ś l e ii i e _uwag_i_p o_d e_ p r ze z_ Eh T i e p ł o w a r eu tza_,
N.L. Munna, P . G u i l l a u m e ’ a W sw ej m o n o g r a f i i o uwadze S t . Szuman u s t o s u n k o w u j e s i ę do d e f i n i c j i u w a g i p s y c h o l o g a r a d z i e c k i e g o B . T i e p ł o w a , M .K r e u t z a , a m e r y k a ń s k i e g o p s y o h o l o g a Normana L.Munna i w r e s z c i e f r a n - o u s k i e g o p s y c h o l o g a G u i l l a u m e ’ a 4 4 . D l a t e g o ś l e d z ą c t r e ś ć i z n a c z e n i e t y c h d e f i n i c j i c z ę s t o b ę d z ie m y s i ę o d w o ły w a li do z d a n i a Szumana. 41 Tamże, 22. 4 ^ Tamże, 22. 4 ·^ Tamże, 23. 44 Tamże, 1 7 - 2 0 .
В . T ie p ło w uwagą naz y w a " s k i e r o w a n i e m ś w ia d o m o ś o i n a o k r e ś l o n y p r z e d m i o t " ^ . Z o k r e ś l e n i e m uw a g i podanym p r z e z T i e p ł o w a S t . Szuman z a s a d n i c z o s i ę z g a d z a . Zauważa j e d n a k , że w y r a ż e n i a " s k i e r o w a n i e św ia d o m o ś o i n a j a k i ś p r z e d m i o t " , " s k u p i e n i e s i ą n a nim" i t p . , k t ó r y c h używa T i e p ł o w , s ą w y r a ż e n i a m i t y l k o o b r a z o w y m i ,a w iąc n i e ś c i s ł y m i . Gdybyśmy bowiem d o s ł o w n i e r o z u m i e l i o k r e ś l e n i e , że uwaga j e s t s k i e r o w a n i e m ś w i a d o m o ś c i n a o k r e ś l o n y p r z e d m i o t , " w ted y m ów ienie o uwadze n i e ś w i a d o m e j b y ł o b y s p r z e c z n e z t ą d e f i n i c j ą . J e ż e l i j e d n a k b ędziem y r o z p a t r y w a l i uwagą j a k o a k t u a l n y s t a n i po zio m n a s i l e n i a a k t y w n o ś c ią nerw ow ej w o k r e ś l o n y c h o d c i n k a c h k o r y , k t ó r y w a r u n k u j e l e p s z ą o r i e n t a c j ą i p r z y s t o s o w a n i e s i ą do d a n e j s y t u a c j i , t o n i e musimy z a k ł a d a ć , że za w sze i n i e o d m i e n n i e s k i e r o w a n i e " u w a g i" i j e j s k u p i e n i e s i ą
ii A
n a j a k i m ś p r z e d m i o c i e m usi być świadome"
Uwaga z d a n ie m M .K r e u t z a - " j e s t t o t y l k o pewna w ł a ś c i w o ś ć , c z y l i c e o h a w t ó r n a z ł o ż o n y c h p r z e ż y ć p s y o h i c z n y o h , k t ó r e moż n a p o z n a ć j e d y n i e p r z e z porów nyw anie r ó ż n y c h s t a n ó w l u b p r z e
ż y ć p s y c h i c z n y c h ze s o b ą , a p o l e g a : 1 ) n a w i ę k s z e j l u b m n i e j s z e j r ó ż n o r o d n o ś o i i i n t e n s y w n o ś c i z j a w i s k i n t e l e k t u a l n y c h w danym p r z e ż y c i u p s y c h i c z n y m w y s t ę p u j ą c y c h , a t a k ż e , 2) o i l e c h o d z i o uwagą d o w o l n ą , n a i n t e n s y w n o ś o i a k t u wo l i i s t o p n i u s t a r a n i a s i ą ( . . . ) . P o w i e d z e n i e , że uwaga b y ł a s k u p i o n a p r z y r o z w i ą z y w a n i u z a d a n i a , o z n a c z a t y l k o t y l e , że w danym p r z e ż y c i u p s y c h i c z n y m wy s t ę p o w a ł y w y ra ź n e i i n t e n s y w n e j e d y n i e m yśli_ d o t y c z ą c e t e g o z a d a n i a o r a z że b y ł o i n t e n s y w n e s t a r a n i e s i ą o d o b r e r o z w i ą z a n i e . Osobnego z a ś z j a w i s k a p s y c h i c z n e g o u w a g i w żadnym p r z e ż y c i u i n t r o s p e k o y j n i e d o s t r z e c n i e m ożna, g d y ż j a k o c e c h a w t ó r n a 47 n i e j e s t on a b e z p o ś r e d n i o nam d a n a " .
Szuman s t w i e r d z a , że K r e u t z , mówiąo o u w a d ze, ma n a m y ś l i św iadom e, a l e t y l k o s u b i e k t y w n e p r z e ż y w a n i e u w a g i. Nie u w z g l ę d n i a bowiem p ro o e s ó w nerwowyoh, k t ó r e s t a n o w i ą o b i e k t y w n ą , f i z j o 45 T i e p ł o w B . , d z . c y t . , 1 6 . ^ Szuman S t . , d z . o y t . , 16. ^ K r e u t z M., P o d s ta w y p s y o h o l o g i i , W arszaw a 1949, s . 2 7 2 .
