W poszukiwaniu utraconej rodziny

16

POWIEśćRODZINNADZIś?

MaciejUrbanowski w poszukiwaniu

utraconej rodziny

16

POWIEśćRODZINNADZIś?

Bronisław wildstein czas niedokonany WydawnictwoZyskiS-ka

Warszawa2011 Jan polkowski

ślady krwi. przypadki Henryka Harsynowicza

WydawnictwoM

Kraków2013

Leszek Lewandowski, Portret trumienny, 2006, obiekt (lustro, lampy neonowe, sklejka) Kolekcja Galeria arsenał w Białymstoku.

Pamięć. Rejestry i terytoria,

Galeria międzynarodowego centrum Kultury, Kraków, grudzień 2013 – kwiecień 2014.

Fotografia Paweł Mazur

18

MAciEJ UrbAnowSKi

POWIEśćRODZINNADZIś?

1

Czas niedokonany Bronisława wildstei- na oraz Ślady krwi Jana Polkowskiego to powieści, które wzbudziły w ostatnim czasie spore zainteresowanie krytyki li- terackiej, zwłaszcza tej związanej z pra- wą stroną naszej literatury współczesnej.

Powodem tego zaciekawienia była ranga samych autorów. wildstein to ważny pub- licysta i eseista konserwatywny oraz autor nagradzanych powieści współczesnych, np. głośnej Doliny nicości. Polkowski jest wybitnym poetą, co potwierdził dwoma ważnymi zbiorami wierszy, które wydał niedawno po długim milczeniu (Cantus, Głosy), a do tego Ślady krwi to jego pierw- sza powieść.

ciekawe, że obaj pisarze są właściwie rówieśnikami, a ich biografie są charakte- rystyczne i podobne. obaj studiowali na polonistyce na UJ w latach 70. XX wie- ku, byli ważnymi postaciami ówczesnej opozycji antykomunistycznej (studen- cki Komitet solidarności, wydawnictwa niezależne, potem NZS), w latach 80. re- dagowali niezależne pisma kulturalne (wildstein paryski „Kontakt”, Polkow- ski krakowską „arkę”), a po roku 1989 związali się z mediami i przyjęli podobne postawy wobec III RP: coraz wyraźniej ją kontestując z coraz wyraźniej konserwa- tywnych pozycji.

wymienione doświadczenia być mo- że tłumaczą pewne podobieństwa łączą- ce Czas niedokonany i Ślady krwi. myślę tu nie tylko o wpisanym w obie powieści pesymistycznym i zdecydowanie krytycz- nym obrazie współczesnej Polski czy o ich specyficznej, konserwatywnej, polityczno- ści, ale też o artystycznej koncepcji tych dzieł. otóż, tak wildstein, jak Polkowski, stworzyli utwory będące swoistą odmianą

powieści rodzinnej, czyli takiej, której am- bicją jest ukazanie dziejów rodziny w pa- ru pokoleniach na szeroko kreślonym tle obyczajowym i historycznym. u nas mo- delową i klasyczną realizację tego mode- lu dała, jak wiadomo, maria Dąbrowska w Nocach i dniach, w europie zaś martin du Gard w Rodzinie Thibault czy Thomas mann w Buddenbrookach. o czym przy- pominam także dlatego, żeby nam uświa- domić, iż mówimy o utworach pisanych wiele lat temu. szczyt popularności sag rodzinnych przypadł przecież na lata 30.

XX wieku, był związany ze swoistym zwro- tem realistycznym i antyawangardowym w ówczesnej prozie, a zapowiadające je arcydzieło manna wydano jeszcze wcześ- niej, bo w roku 1901.

wildstein i Polkowski nawiązują więc do tradycji tyleż szacownej, co odległej, z niej zaś chyba najbliżsi są im, na pierw- szy rzut oka przynajmniej, Buddenbrooko- wie. w Śladach krwi tytuł powieści man- na jest przywoływany wprost: o głównym bohaterze czytamy na samym początku, że „najtrudniej było mu [ … ] gasić lustro Buddenbrooków”, a potem widzimy go, jak zrzuca z fotela pierwszy tom powie- ści „otwarty na ulubionym rozdziale opi- sującym dialog flegmatycznego konsula z podnieconymi przywódcami demon- stracji w czasie wiosny Ludów”. w Cza- sie niedokonanym dość, jak się zdaje, czy- telną aluzją do sagi niemieckiego pisarza jest nazwisko głównych bohaterów, ro- dziny Broków.

można tu od razu zresztą dodać, iż dzi- siaj wybór manna i sagi rodzinnej jawi się jako konserwatywny w sensie artystycz- nym, ale też oryginalny z tej racji, bo idą- cy w poprzek dominującym tendencjom

WPOSZUKIWANIUUTRACONEJRODZINY współczesności. Podkreślił to zresztą od

razu Dariusz Karłowicz w swojej reko- mendacji Czasu niedokonanego, zauwa- żając, że założenie, iż „historia polityczna, kultura, ludzkie losy składają się w całość, którą można opisać w formie sagi przed- stawiającej drogę kilku pokoleń, idzie pod prąd minimalistycznym modom litera- ckim naszego czasu”. Kluczowa bowiem wydaje się wpisana w sagę wizja jednost- ki i dziejów jako pewnej całości właśnie, w ramach której nie ma mowy o całko- witej autonomii jednostki, o jej unieza- leżnieniu się od dziejów i wspólnoty, jaką jest rodzina, a szerzej społeczeństwo czy naród. narrator Czasu niedokonanego za- powiada mocno wspólnotowy charakter opisywanych przez siebie zdarzeń, mówi na samym początku o „wspólnej pamię- ci” i doświadczeniach „przekraczających osobistą perspektywę ludzkiego atomu”, jakie złożą się na jego opowieść. taka, jak mi się wydaje, jest jedna z intencji przyświecających także Polkowskiemu.

ciekawe, a ktoś dodałby, że sprzeczne z tym, co wcześniej napisałem, jest znowuż to, że w obu tych powieściach rodzina ca- łością nie jest, że Czas niedokonany i Ślady krwi to w istocie sagi o rodzinach znisz- czonych, rozbitych, zdekomponowanych, a przez to samo nieszczęśliwych. Jeżeli, jak twierdził Lew tołstoj, każda nieszczę- śliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób, to w przypadku rodzin opisanych przez Polkowskiego i wildsteina przyczy- ną owych nieszczęść jest przede wszyst- kim dwudziestowieczna historia i poli- tyka. rodzinne szczęście jest tu czymś chwilowym, a właściwie nawet niemożli- wym, uniemożliwia je bowiem właściwie od początku burzliwa, okrutna historia.

ale też w obu powieściach wraca wątek swoistego śledztwa na temat rodziny, zdo- bywania wiedzy o rodzinnych korzeniach, która pozwala zrozumieć bohaterom po- wieści siebie samych, zagadkę ich tożsa- mości, a także tajemnice otaczającej ich rzeczywistości, na które długi cień rzuca przeszłość. stąd tytuły obu powieści. Czas niedokonany, bo w istocie historia jedno- stek i zbiorowości nie jest nigdy zakończo- na, dokonana, wciąż się toczy, a jej począ- tek ginie w przeszłości. nie da się też od niej uciec, o czym raz po raz przekonują się bohaterowie dzieła wildsteina. Ślady krwi, bo krwią naznaczona jest historia rodziny bohatera powieści, Henryka Har- synowicza, ale też krew i równie ważna, a może nawet z krwią tożsama, pamięć ostatecznie okazują się szczególną, może nawet najważniejszą więzią, którą znowuż próbują bohaterowie książki Polkowskie- go zrywać, a przecież bez sukcesu. i adam Brok i Henryk Harsynowicz przekonają się więc, że od przeszłości (rodzinnej), od krwi (rodzinnej) nie ma ucieczki, obaj też zdecydują się ostatecznie na bardzo świadomy powrót do rodzinnych korze- ni. „właściwie żyjemy po to, aby pamię- tać. to ważne, zwłaszcza w tych czasach, kiedy amnezję otacza się kultem”, czyta- my u Polkowskiego, a u wildsteina adam Brok mówi: „nie wolno zdradzać zmar- łych”. to, moim zdaniem, najważniejsze przesłanie obu książek.

2

Czas niedokonany i Ślady krwi podob- nie się też zaczynają: powrotem do współczesnej Polski głównych bohaterów.

adam Brok z powieści wildsteina jest czło- wiekiem młodym, z Polski wyjechał do stanów zjednoczonych w geście swoistej

20

POWIEśćRODZINNADZIś?

ucieczki przed politycznie rozwibrowaną atmosferą swego kraju, a zwłaszcza przed matką i ojcem, rozwiedzionymi, skłóco- nymi, reprezentującymi przy tym dwie zasadniczo odmienne postawy wobec współczesności i przeszłości. z kolei Hen- ryk Harsynowicz to mężczyzna stojący u progu starości, przedstawiciel solidar- nościowej emigracji lat 80., który wraca po latach z Kanady do ojczyzny, by przejąć spory, jak się okaże, spadek po zmarłym i właściwie znienawidzonym ojcu.

w obu przypadkach ów powrót staje się punktem wyjścia do podróży w ro- dzinną przeszłość. Przeszłość dramatycz- ną, tragiczną nawet, a zarazem tajemniczą i skomplikowaną, a przy tym sięgającą kil- ku pokoleń wstecz. w Czasie niedokona- nym historia rodziny Broków zaczyna się wraz z wiekiem XX, a ściślej rewolucją 1905 roku, której ofiarą staje się Baruch Brok, zatłuczony wraz z żoną za sprawą sprowo- kowanych przez carską policję sąsiadów.

z pogromu ocaleją synowie Barucha, Ja- kub, Józef i adam. ten ostatni to dziadek wspomnianego już adama. w Śladach krwi rodzinne dzieje Harsynowicza także sięgają początków minionego stulecia, bo wtedy mniej więcej rodzą się jego dziad- kowie, salomea i mieczysław.

na rodzinach Broków i Harsynowi- czów przemożny, tragiczny ślad odcisną XX-wieczne ideologie totalitarne, nazizm i – zwłaszcza – komunizm. opowiedzieć historię rodziny oznacza tu więc w du- żym stopniu opowiedzieć historię poli- tyczną – tym samym saga rodzinna spla- ta się tu z kroniką historyczną. wildstein, a i – choć w mniejszym stopniu – Pol- kowski każą swoim bohaterom zetknąć się z najważniejszymi wydarzeniami mi-

nionego stulecia, zwłaszcza powojennej Polski, ale nie tylko, bo np. w Czasie nie- dokonanym spore fragmenty fabuły toczą się przed II wojną, w szwajcarii, niem- czech i w związku sowieckim, dzięki cze- mu migną nam przed oczyma Lenin albo martin Heidegger.

co chyba ważne, w obu powieściach rodzina jest przede wszystkim ofiarą hi- storii, zwłaszcza zaś charakterystycznych dla minionego stulecia ideologicznych złudzeń, z komunizmem na czele. nisz- czą one opisywane w obu powieściach rodziny, nie pozwalają doświadczyć ma- łego, prywatnego szczęścia. rodzinne nie- szczęście wywołuje poczucie winy, które dręczy bohaterów obu książek, pamięć o zmarłych wciąż powraca. w Czasie nie- dokonanym w antyżydowskim pogromie zginie Baruch Brok i jego żona, potem hitlerowcy zamordują sarę Brok, a Ja- kub Brok popełni samobójstwo w oba- wie przez komunistami. ojciec zuzanny sokół umrze na skutek choroby, której nabawi się w komunistycznym więzie- niu, jego syna, tadeusza, zamorduje SB.

w Śladach krwi z rąk ukraińskiej tłusz- czy zginie babka Henryka Harasynowicza, a jego dziadek, oficer KOP, zapodzieje się gdzieś we wrześniu 1939.

rodziny ukazane przez Polkowskie- go i wildsteina są, jak się już rzekło, ja- koś przez historię „zdekompletowane”

i przez to naznaczone stygmatem cier- pienia. niszczy je także skutecznie poli- tyka. małżeństwo zuzanny sokół i Bene- dykta Broka nie przetrwa, bo różne po- glądy na komunizm dzielące małżonków okażą się zbyt silne. małżeństwo Haliny i Henryka Harsynowiczów rozpadnie się, gdy już na emigracji żona zapragnie żyć

w normalnej, stabilnej rodzinie, z dala od polityki. ta ostatnia jednak nie pozwala o sobie zapomnieć, a rodzina nie ma szans, by stać się sferą izolowaną, apolitycznym i ahistorycznym azylem.

Polityka wraz z historią rzucają cień zwłaszcza na związki między ojcami i sy- nami. Henryk Harsynowicz, działacz so- lidarności, nienawidzi ojca, pułkownika SB, sam z kolei jest odrzucany przez swego syna, nomen omen Konrada. adam Brok nie umie nawiązać kontaktu ze swym oj- cem, mającym za sobą traumę ukrywa- nia się w szafie w czasie wojny, a potem krótkiej współpracy z SB. sam adam oka- że niedojrzałość i tchórzostwo, gdy nie odwiedzie swojej dziewczyny od aborcji.

Doświadczenie historyczne buduje więc raczej swoiste bariery, nie ma tu mowy o jakiejś pokoleniowej sztafecie w obrę- bie rodziny, dominuje raczej poczucie ze- rwania, nieciągłości.

na tym tle uderza ważna w obu po- wieściach rola kobiet, które w odróżnieniu od „nieudanych”, słabych, tchórzliwych, często nawet zdradzieckich ojców (z wy- jątkami, jak np. adam Brok), są postacia- mi dominującymi, aktywnymi, odważny- mi, wiernymi wyznawanym przez siebie wartościom. taką postacią jest zuzanna Brok w Czasie niedokonanym, ale też Ka- tarzyna Brunek i salomea Harsynowicz w Śladach krwi.

Jeżeli więc rację ma brat zuzanny Brok, tadeusz sokół, który nazwie jej małżeń- stwo z Benedyktem Brokiem miniaturką Polski, to widać dość wyraźnie, że jest to Polska (polska rodzina) raczej słabych mężczyzn i raczej mocnych kobiet. to rodzina matek, a nie ojców. ale to także rodzina o skomplikowanej, spękanej i nie-

łatwej do scalenia tożsamości narodowej, klasowej i religijnej. Benedykt Brok po- chodzi z rodziny żydowskiej i inteligen- ckiej zarazem, a przy tym jest sceptykiem i ateistą; jego żona, zuzanna sokół, pocho- dzi z rodziny chłopskiej, o silnych trady- cjach patriotycznych, jest przy tym kato- liczką. Początkowo jakby nieistotne, może nawet atrakcyjne, z biegiem lat te odmien- ności okażą się jednak zbyt trudne do po- godzenia. Jeszcze bardziej skomplikowane okaże się pochodzenie Harsynowicza. Je- go babka wywodzi się z rosyjskich Żydów, dziadek był Polakiem, wychowywała go rosjanka, matka zaś była niemką… eu- ropa w rodzinie? ale zarazem europa nie -idylliczna, nie-sielska, skłócona, rozbita.

można zresztą, może nawet trzeba, czytać Czas niedokonany i Ślady krwi – jak wspomnianych Buddenbrooków – jako historię upadku rodziny, w której odbija się upadek nowoczesnego świata w cha- os historii, w cechujące ją materializm, zło, nihilizm, nieludzkość i amnezję. tak chyba sądzi zuzanna Brok, gdy mówi do syna: „Jestem gorsza od swoich rodziców.

twój ojciec był gorszy od swojego”. ale zaraz doda: „mam nadzieję, że ty prze- zwyciężysz ten fatalizm”.

Pesymizm tego rozpoznania zderza się, jak widać, z wiarą w nowe pokole- nie. u wildsteina adam Brok wraca więc do korzeni, a powieść zatacza jakby koło, przywołując scenę z początku XX wieku i postać rozmawiającego z Bogiem męd- rca Barucha. Henryk Harsynowicz będzie szukał swej heroicznej matki. Być może obaj spróbują odbudować swoje rodziny?

wbrew coraz bardziej płynnemu i znija- czonemu światu.

Maciej Urbanowski