1.1Wstęp 2. Pojęcie ojca i ojcostwa 3. Rola ojca w rozwoju dziecka 4. Rola ojca w procesie wychowania 5. Ojcostwo wobec współczesnych zagrożeń i trudności 6. Wnioski końcowe
Abstrakt
Mężczyzna został powołany przez Boga do ojcostwa i wspólnie z żoną–
matką powinni dbać o rozwój i wychowanie swojego potomstwa; pomóc może im w tym wzajemna miłość i współdziałanie. Model patriarchalny nie stanowi obecnie podstawowego modelu rodziny, a jej funkcje w takim samym stopniu może realizować zarówno ojciec, jak i matka. Mimo zacho- dzących zmian, rolą ojca jest wnoszenie wartości, dzięki którym trwają więzi osób, a rolą matki jest ich ochrona. Obecność ojca, jego zachowanie oraz sposób postępowania już od chwili poczęcia rzutują na dalsze życie potomka.
Nawiązując silne relacje, dziecko ma zaspokojone potrzeby, dzięki którym może rozwijać się prawidłowo. W procesie wychowawczym ojciec inaczej oddziałuje na córki, a inaczej na synów, jednakże ta obecność pozwala im kreować obraz mężczyzny spełniającego się w życiu rodzinnym, zawodowym i społecznym. W sytuacji trwających przemian, coraz częściej można dostrzec różne oblicza kryzysu ojcostwa, dlatego powinno wskazywać się, jak istotną rolę ogrywa obecność ojca w rozwoju i procesie wychowawczym jego dziecka.
Słowa kluczowe: ojciec, ojcostwo, rola, dziecko, rozwój, wychowanie.
1 Mgr pedagogiki i nauk o rodzinie — doktorantka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; e–mail: annasuska1994@wp.pl; ORCID: 0000–0002–0334–0807.
ROLA OJCA W ROZWOJU I WYCHOWANIU
DZIECKA
1. Wstęp
Dokonujące się przeobrażenia społeczne, kulturowe i ekonomiczne przy- czyniły się do zmiany postrzegania tradycyjnego modelu rodziny. Jeszcze niedawno ojciec traktowany był jako głowa rodziny i to na jego barkach spo- czywała odpowiedzialność zapewnienia jej członkom środków materialnych.
Z kolei matka była osobą dbającą o ognisko domowe, wychowanie i opiekę nad dziećmi. W literaturze bardzo dużo pisze się o rodzinie, podkreśla się rolę kobiety–matki w życiu dziecka, a często pomija się lub umniejsza zna- czenie ojca w rozwoju i wychowaniu potomstwa. Zarówno Ojciec Święty Jan Paweł II, jak i kard. Stefan Wyszyński podkreślali, iż ojciec i matka w takim samym stopniu są odpowiedzialni za wychowanie swoich dzieci, gdyż dzięki ich obecności dziecko ma możliwość wszechstronnego i integralnego rozwoju na wszystkich płaszczyznach jego życia.
Ojciec, obok matki, jest najważniejszą osobą w życiu każdego człowieka.
Oddziałuje na jego rozwój poprzez to kim jest i jaki jest, co sobą prezentuje, w jaki sposób zwraca się do swojego potomstwa, jakie ma z nim relacje oraz jakie wartości i cele życiowe przekazuje dziecku swoim postępowaniem. Po- nadto ojciec jest osobą ważną w życiu dziecka przez więź, która łączy go (bądź nie) z jego matką, a także przez wszelkie relacje z drugim człowiekiem, ponie- waż dziecko dostrzega wówczas pewien model relacji międzyludzkich, pozo- stający z nim na całe jego życie. W sytuacji, gdy ojciec jest nieobecny, dziecko samo tworzy sobie jego wizję i z tym obrazem wchodzi w dorosłe życie 2.
Współcześnie mass media, programy telewizyjne czy nawet bajki dla dzieci coraz częściej przedstawiają obraz ojca w sposób negatywny (np. ojciec jako nieudacznik, „fajtłapa”, osoba nieodpowiedzialna i niezdarna), przez co uwi- dacznia się kryzys ojcostwa. Środki masowego przekazu ukazują sprzeczny model ojcostwa, który z jednej strony zachęca mężczyzn do korzystania z urlo- pów tacierzyńskich, większego zaangażowania się w spędzanie czasu z dziec- kiem, a z drugiej strony mężczyzna prezentowany jest jako ten, który nadużywa alkoholu, zdradza czy stosuje przemoc. Oprócz tego podkreśla się błędy i nie- doskonałości popełniane przez ojców, a zapomina się o pokonywanych przez nich trudnościach, ich sukcesach, roli, jaką ogrywają w życiu każdego dziecka.
2 D. Kornas–Biela, Wprowadzenie, [w:] Ojcostwo dzisiaj, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2010, s. 6.
Przedstawiając rolę ojca w rozwoju i wychowaniu dziecka, poruszę różne ujęcia argumentacyjne z wielu dziedzin naukowych, co wskazuje na in- terdyscyplinarność zagadnienia. Wielość porządku argumentacji zostanie zestawiona i pokaże istotę problemu z perspektywy różnych dyscyplin, by w konsekwencji wskazać na to, co najważniejsze.
2. Pojęcie ojca i ojcostwa
W dostępnej literaturze przedmiotu można spotkać się z różnymi defini- cjami ojca i ojcostwa. W zależności od przyjętej dyscypliny naukowej (pedago- gicznej, psychologicznej, prawnej, medycznej, filozoficznej) termin ten będzie inaczej precyzowany. Teoretycznie rzecz ujmując, każdy mężczyzna może być ojcem, co potwierdza Słownik Języka Polskiego, który określa ojca jako:
mężczyznę posiadającego swoje dziecko/dzieci; samca zwierząt mającego potomstwo; tytuł zakonny; Boga, a także osobę będącą inicjatorem, autorem jakiegoś wynalazku (dzieła). Oprócz wymienionych określeń, stosuje się również pojęcia ojciec: święty (papież), biologiczny (czyli ten, który spłodził potomstwo), chrzestny (mężczyzna, który przedstawiał osobę do sakramentu chrztu), duchowy (spowiednik) oraz ojcowie np. jezuici i Ojcowie Kościoła 3. Z kolei zgodnie z Ustawą z 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuń- czy 4, ojcem jest mężczyzna, który: jest mężem matki „dziecka urodzonego w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia”; z własnej i nieprzymuszonej woli uznał dziecko; został uznany przez sąd oraz przysposobił dziecko.
Ojcostwo, podobnie jak macierzyństwo, jest wartością, wspólnie kreują je- den wspaniały akt, jakim jest rodzicielstwo. Mężczyzna jest powołany do tego, by być ojcem; można to ujmować w aspekcie biologicznym (wiąże się z bio- logicznym poczęciem dziecka) 5, duchowym (odnosi się do osobowego spoj- rzenia na człowieka, a więc uprzejme i serdeczne relacje z żoną i dzieckiem),
3 Słownik Języka Polskiego, https://sjp.pwn.pl/sjp/szukaj/ojciec (dostęp: 29.10.2021); Ł. P. Ra- tajczak, Ojcostwo w doświadczeniach niepełnoletnich chłopców, Poznań 2016, s. 13.
4 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, (Dz. U. 1964 nr 9, poz. 59).
5 W. Wesoły, Wychowawcza rola ojca w rodzinie, „Studia Koszalińsko–Kołobrzeskie” 20/2013, z. 1–2, s. 319.
prawnym (za ojca uważa się tego, któremu dziecko jest prawnie przypisane), a także psychologicznym 6. Ojcostwo w aspekcie psychologicznym wiąże się z istotnymi mechanizmami, takimi jak: naśladownictwo, identyfikacja i mode- lowanie, dzięki którym dziecko poznaje wzorce zachowań, uczy się sposobów rozwiązywania konfliktów, a także podziwia ojca, co sprawia, że chce się z nim utożsamiać. Ojcostwo, w przeciwieństwie do macierzyństwa, wymaga od mężczyzny wypracowania w sobie potrzeby i poczucia związku z dziec- kiem, co wiąże się z dojrzałością tak emocjonalną, jak i społeczną 7. Oprócz wyżej wymienionych aspektów, Tomasz Sosnowski wyróżnia również ujęcie pedagogiczne, zwracając uwagę na konieczność uczestnictwa ojca w opiece, wychowaniu, przygotowaniu do życia społecznego i kulturalnego oraz zapew- nienie odpowiednich warunków materialnych i wypracowanie właściwych relacji między ojcem a dzieckiem, a także ojcem a matką 8. Z kolei Seneka uwa- ża, iż „ojcostwo to odpowiedzialne wnoszenie wartości zarówno fizycznych, jak i duchowych, to zarazem ich ochrona i realizacja” 9. Wymienione aspekty ojcostwa mogą wskazywać, iż polega ono nie tylko na poczęciu dziecka i utrzy- maniu finansowym rodziny, lecz także na aktywnym udziale w życiu potomka i pozostałych członków rodziny, a także wpajaniu wartości duchowych.
Jerzy Witczak zaobserwował, że ojcostwo to proces, który jest tak samo istotny, jak macierzyństwo. Jego zdaniem, dojrzałym ojcem jest ten, który opanuje umiejętności, dzięki którym przeorganizuje swoje dotychczasowe życie oraz będzie nieustannie dbał o to, by towarzysząc swoim dzieciom w rozwoju i wzrastaniu, pamiętał o obowiązku własnego dorastania 10. Mieczysław Gogacz dostrzega, iż ojciec jako odrębny byt stanowi względem dziecka celowe źródło i realizuje swoją rolę w kilku etapach. Pierwszym jest wytworzenie w swym ciele niepełnego kodu ludzkiego ciała, który wno- szony jest w kod matki. Drugi etap charakteryzuje się tym, że ojciec swoim istnieniem, dobrem, prawdą, psychiką oraz osobowością wpływa na matkę,
6 W. Ośkiewicz, Rola ojca w oddziaływaniach wychowawczych dziecka w rodzinie, „Pedagogika Rodziny. Family Pedagogy” 2(3)/2012, s. 99.
7 M. Oleś, P. Oleś, Z psychologicznych aspektów ojcostwa, [w:] Oblicza ojcostwa, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2001, s. 255–258, 267.
8 T. Sosnowski, Ojciec we współczesnej rodzinie. Kontekst pedagogiczny, Warszawa 2011, s. 23.
9 K. Plutecka, Ojcostwo wobec osiągnięć edukacyjnych dziecka niesłyszącego, Kraków 2013, s. 23.
10 J. Witczak, Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa 1987, s. 26.
która zdobywając te odniesienia i uzupełniając nimi swoje życie psychiczne, swoją osobowość, w kompletny sposób wytycza ludzki wymiar duszy i ciała swojego potomka. Gdy dziecko urodzi się, matka wraz z innymi przyczynami celowymi kształtuje jego osobowość, a także rozwój psychiczny i fizyczny 11. Potwierdza to ważność zarówno ojca, jak i matki w życiu dziecka.
3. Rola ojca w rozwoju dziecka
Zdecydowana większość badań i pozycji bibliograficznych przedstawia i skupia się na zagadnieniu nieobecności ojca w rodzinie i życiu dziecka, ale nie docenia się jego roli w rozwoju psychiki i osobowości dziecka. Ojciec oddziałuje na rozwój potomka poprzez systematyczny i trwały kontakt z nim, bliskość w relacjach pomiędzy ojcem a dzieckiem, gotowość wsparcia i pomocy w każdej sytuacji oraz aktywne uczestniczenie w różnych formach jego wychowania. By rozwój dziecka zachodził prawidłowo, istotny jest udział ojca od chwili poczęcia do momentu osiągnięcia pełnej dorosłości 12. Choć w okresie prenatalnym to matka pełni główną rolę w rozwoju dziecka, to udział ojca jest równie ważny. Angażując się i towarzysząc żonie podczas ciąży i porodu, a także rozmowy z dzieckiem oraz nawiązanie z nim kontaktu dotykowego przez brzuch matki sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie i łatwiej nawiązać jest im kontakt po urodzeniu 13.
Wiek niemowlęcy jest czasem, w którym ojciec winien budować relacje ze swoim dzieckiem, gdyż dzięki temu w późniejszych okresach więź ta bę- dzie głębsza i bardziej świadoma. Wczesne zaangażowanie się ojca, będzie oddziaływało na jakość rozwoju społecznego i intelektualnego dziecka. Za- gwarantowanie bezpieczeństwa i stworzenie atmosfery rodzinnej, wypełnio- nej miłością i troską, umożliwi dziecku płynne i bezproblemowe nawiązanie relacji ze swoimi rówieśnikami oraz osobami dorosłymi, a także sprawi, że będzie przejawiało większe umiejętności językowe. Prawidłowy rozwój dziecka na płaszczyźnie emocjonalnej wymaga, by ojciec poświęcał swojemu
11 M. Gogacz, Człowiek i jego relacje (materiały do filozofii człowieka), Warszawa 1985, s. 161.
12 M. Świderska, Ojciec w opiece i wychowaniu dziecka, „Pedagogika Rodziny. Family Pedagogy”
1(3/4)/2011, s. 46.
13 D. Kornas–Biela, Ojciec w prenatalnym okresie życia dziecka, [w:] Ojcostwo dzisiaj, s. 163–166.
potomstwu jak najwięcej czasu, gdyż brak kontaktu z nim i niedostatek więzi emocjonalnej mogą być źródłem poczucia niskiej wartości, lęków, postawy aspołecznej, problemów w szkole. Czas wspólnie spędzany daje ojcu moż- liwość przedstawiania istotnych postaw i wartości duchowych. Nawiązanie bliskości fizycznej, przytulanie, okazywanie dziecku czułości sprawią, że bę- dzie ono akceptowało swoje ciało i znacznie łatwiej będzie mu nawiązywać relacje z drugim człowiekiem 14. Innym, równie ważnym zadaniem ojca jest wspólna zabawa z dzieckiem, oddziałująca na rozwój psychiczny i pozwala- jąca budować pozytywną relację i przywiązanie dziecka do swojego ojca 15. Jego zaangażowanie i obecność w życiu dziecka wpływają na podejmowane decyzje, ocenę własnej wartości, relacje z innymi ludźmi, a także przyjęcie ról społecznych oraz spełnianie się w roli matki–żony i ojca–męża.
Wiek przedszkolny jest czasem, w którym dochodzi do rozwoju fizyczne- go, psychicznego, duchowego, emocjonalnego oraz społecznego. Dlatego też istotne jest, by ojciec zaangażował się w życie swojego dziecka, np. za pomocą wspólnych zabaw, które pobudzają jego rozwój 16, czytanie książek, które pozytywnie oddziałują na rozwój intelektualny 17. Obecność ojca oddziałuje na rozwój moralny dziecka, ponieważ pokazuje mu, co jest dobre, a co złe, uczy go wytrwałości i radości pracy, miłości braterskiej, przebaczania, oddawania czci Bogu poprzez modlitwę i uczestniczenie w sakramentach.
Zadbanie o rozwój religijno–moralny jest bardzo ważnym zadaniem, powie- rzonym mężczyźnie przez Chrystusa 18.
Aktywna obecność ojca w życiu dziecka jest istotna także dlatego, że ułatwia prawidłową identyfikację płciową potomstwa, przez co dziecko uczy się poprawnie identyfikować własną płeć. Ojciec inaczej odnosi się do córek, inaczej do synów. Warto dodać, iż odpowiednie oddziaływanie ojca na potomstwo wymaga od niego, by wraz z cechami męskimi uze-
14 A. Piskorowska, Rola ojca w wychowaniu i socjalizacji dziecka, [w:] Ojcostwo — powołanie czy za- danie?, red. J. Zimny, Stalowa Wola 2013, s. 276–277.
15 Cz. Walesa, Rola ojca w psychicznym rozwoju dziecka, [w:] Oblicza ojcostwa, s. 299.
16 T. Olearczyk, Znaczenie ojca w życiu dziecka, [w:] Ojcostwo wobec wyzwań współczesności, red.
D. Kornas–Biela, Lublin 2006, s. 86.
17 K. Canfield, Serce ojca. Jak być dobrym ojcem, Warszawa 2007, s. 222.
18 M. L. Opiela, Osoba i rodzina wobec wyzwań cywilizacyjnych. Pedagogia integralnego rozwoju i edukacji w koncepcji ochrony Edmunda Bojanowskiego, Lublin 2019, s. 128.
wnętrzniał cechy uznawane na ogół za żeńskie, np. czułość, opiekuńczość oraz wrażliwość 19.
Gdy dziecko wkracza w wiek szkolny, rolą ojca jest pomoc i wsparcie w zrozumieniu i poznawaniu świata, tak by chętnie go odkrywało, czując się przy tym bezpiecznie. Omawiany okres jest czasem, w którym ojciec powi- nien uczestniczyć w życiu potomka jako pośrednik pomiędzy środowiskiem rodzinnym, a światem zewnętrznym. Towarzyszenie dziecku w odkrywaniu świata, opanowanie zarówno krytyki, jak i pochwały dziecka, pozwolą do- strzec nieprawidłowości w jego rozwoju 20. Obecność ojca oddziałuje rzecz jasna na rozwój umysłowy oraz intelektualny dziecka. Zarówno dziewczęta, jak i chłopcy znajdujący oparcie w ojcu mają dużo lepsze wyniki w nauce, inaczej niż narażeni na jego nadmierną surowość lub pozbawieni jego obec- ności. Rzadziej też ujawniają postawy lękowe i zachowania przestępcze czy agresywne 21. Ojciec kształtuje też w dziecku zdolność oceniania czynów własnych i obcych, uznając je za dobre bądź złe 22.
Z kolei w okresie dorastania ojciec realizuje funkcje regulacyjną, a więc kontroluje, dyscyplinuje oraz egzekwuje. Jego działania oparte są na auto- rytecie. Mimo, iż jest to czas buntu i częstych konfliktów pomiędzy ojcem a dzieckiem, to młodzi ludzie przejmują właśnie od ojców motywy, pomy- sły, motywacje i wzorce zwalczania pojawiających się trudności. Przyjmują również reguły moralne i żywe świadectwo prezentowane przez ojca, można dostrzec podobny sposób zachowania, oceniania i przeżywania 23. Okres ten jest szczególnie trudny, ponieważ relacje pomiędzy ojcem a dzieckiem mogą ulec osłabieniu, jednak rolą ojca pozostaje ofiarowanie swojej obecności oraz aktywne słuchanie nastoletniego, dojrzewającego dziecka.
W okresie młodzieńczym ojciec zachęca do odpowiedniego wchodzenia w intymność, jest naśladowany, zdarza się, że staje się modelem, według którego kształtowany jest styl i struktury życia dorastającego potomka.
Na tym etapie rola ojca polega na wpojeniu zasad właściwego podejmowania
19 Cz. Walesa, Rola ojca w psychicznym, dz. cyt., s. 299.
20 K. Canfield, Serce ojca, dz. cyt., s. 234–235, 246–250.
21 K. Pospiszyl, Ojciec a wychowanie dziecka, Warszawa 2007, s. 141–143.
22 Cz. Walesa, Rola ojca w psychicznym, dz. cyt., s. 302.
23 Tamże, s. 302–303; T. Olearczyk, Znaczenie ojca, dz. cyt., s. 87.
decyzji życiowych. Szczególnego znaczenia nabiera jego autorytet, wsparty na więzi emocjonalnej 24.
Roli ojca w rozwoju dziecka nie sposób przecenić. W każdym okresie tego rozwoju jego obecność i zaangażowanie oddziałuje na potomka, co prze- kłada się na późniejsze dorosłe życie. Współdziałając z matką, zapewnia odpowiednie warunki umożliwiające dziecku wszechstronny rozwój. To wła- śnie ojciec poprzez swoje działania pozytywnie oddziałuje na dzieci, będąc dla nich autorytetem postępującym zgodnie z głoszonymi i prezentowanymi normami i wartościami.
4. Rola ojca w procesie wychowania
Jan Paweł II w swoim nauczaniu podkreślał, iż małżeństwo to nie tylko realizacja funkcji prokreacyjnej, czyli przekazywanie życia, lecz przede wszystkim to instytucja miłości, która ma wymiar duchowy, moralny i oso- bowy. Otrzymując od Boga dar macierzyństwa i ojcostwa rodzice otrzymali znamię szczególnej doskonałości duchowej, która polega na „rodzeniu”
w sensie duchowym, a także kształtowaniu dusz 25. W Familiaris Consortio 26 Jan Paweł II wskazał, że jednym z fundamentalnych zadań ojca jest troskliwe realizowanie obowiązku wychowania, a także przypomniał, iż według Soboru Watykańskiego II, rodzice dając dziecku życie zobowiązani są wychować swoje potomstwo, przez co należy traktować ich, jako pierwszych i głównych jego wychowawców. Miłość ojca jest zupełnie inna niż miłość matki, gdyż nie ce- chuje jej bezwarunkowość. Dziecko powinno na tę miłość zasłużyć, ponieważ jest ona poza miłością wrodzoną, w następstwie której pojawia się instynkt macierzyński. Miłość ojcowska jest efektem społecznego uczenia się, warun- kuje ją zachowanie dziecka. Miłość ojcowska i macierzyńska spełnia warunki, dzięki którym dziecko ma możliwość harmonijnego i integralnego rozwoju 27.
24 Tamże, s. 303–304.
25 K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986, s. 210, 232; M. Krasnodębski, Spór o rodzinę:
filozoficzno–cywilizacyjne fundamenty myślenia o rodzinie, Warszawa 2019, s. 141.
26 Jan Paweł II, Familiaris Consortio. Adhortacja Apostolska o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, Watykan 1981.
27 M. Świderska, Ojciec w opiece, dz. cyt., s. 46.
W procesie wychowawczym ojciec powinien wykazywać zainteresowanie sprawami dziecka. Dzieci ucząc się za pomocą obserwacji i naśladowania, przyjmują w ten sposób pewien schemat własnego postępowania. Dlatego też, ojciec nie powinien lekceważyć nawet najmniejszych sygnałów od dziec- ka 28, lecz wpajać mu życiową mądrość, opartą na pracy i odpowiedzialności.
Wychowując, ojciec uczy swoje potomstwo, by w życiu kierowało się zarówno sercem, jak i rozumiem. Wpajanie umiejętności kochania i jednocześnie mą- drego podejmowania decyzji kształci syna na dojrzałego mężczyznę, córki na dojrzałą kobietę. Ojciec realizuje rolę mistrza, ponieważ „z jednej strony kształtuje osobowość dziecka: uwrażliwia jego sumienie, uczy uczciwości, odpowiedzialności, rozeznania wewnętrznego, sprawiedliwego i prawego traktowania ludzi; a z drugiej strony zaś, uczy sztuki życia w świecie: wy- prowadza dziecko z domu, otwiera przed nim świat, uczy sztuki rozeznania i orientacji w świecie” 29. Ojcostwo to również odpowiedzialne wpajanie wartości fizycznych i duchowych oraz zdolność zafascynowania wartościami gwarantująca powodzenie w wychowaniu dziecka, a więc w kształtowaniu jego postaw i zachowań. Ojciec uczy wiary, nadziei i miłości 30, które stanowią fundamenty w trwaniu więzi osób 31, a tym samym sprawiają, iż rodzina jest szkołą szlachetności i życia moralnego 32.
W wychowaniu inną potrzebę obecności ojca odczuwają córki, a inną syno- wie. Rolą ojca w wychowaniu córki jest ukazanie struktury świata i pokazanie kierunku. Ojciec zapoznaje córkę z nowym światem oraz wspiera w kontak- tach społecznych. To często ojciec motywuje swoje córki, inspiruje je, udziela rady, wspiera i poprawia, a także swoim zaangażowaniem i obecnością spra- wia, że mają one poczucie, iż ojciec darzy je szacunkiem. Zdarza się również tak, że ojcowie bywają bardziej wyrozumiali wobec dziewczynek niż matki, co powoduje, że mają one lepszy kontakt z ojcem, aniżeli z matką, która często jest bardziej wymagająca. Córka obserwując ojca kształtuje w sobie obraz mężczyzny, gdyż to ojciec jest pierwszym mężczyzną w jej życiu i na tej pod-
28 Tamże, s. 47.
29 J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne i duchowe, Kraków 1999, s. 301.
30 M. Gogacz, Człowiek i jego relacje, dz. cyt., s. 166.
31 M. Krasnodębski, Spór o rodzinę, dz. cyt., s. 131.
32 Tenże, Teoria osobowych relacji istnieniowych jako fundament rodziny w filozofii Mieczysława Gogacza, „Rocznik Tomistyczny” 3/2014, s. 56.
stawie uczy się relacji z mężczyznami oraz tworzy wzorzec swojego męża, ojca swoich dzieci 33. Brak ojca w życiu dziewcząt jest źródłem częstszych zachowań agresywnych i zaburzeń depresyjnych, a także zwiększa prawdopodobieństwo wcześniejszego rozpoczęcia życia seksualnego oraz nawiązywania relacji ze starszym mężczyzną. Ponadto, dziewczęta przejawiają skłonności braku akceptacji swojego wyglądu i szukają partnera, który je przyjmie, przez co mogą zawierać i trwać w toksycznych związkach 34. Z kolei relacje syna z ojcem, zapewniają mu „pełną tożsamość jako mężczyzny” 35. Chłopiec ma możliwość poznania i zobaczenia, jaki powinien być mężczyzna, w jaki sposób powinien przeżywać męskość, odnosić się do swojej żony i dzieci. Gdy synowie utożsa- miają się ze swoim ojcem, starają się w pełni naśladować jego postawy i zacho- wanie 36. Mając dobry kontakt i relacje z ojcem chłopcy pragną być podobni, a nawet tacy sami jak ich ojcowie, mogą uczyć się, jak być silnym mężczyzną, tj. opiekować się osobami słabszymi, zwracać uwagę na ich potrzeby oraz okazywać im szacunek (bez względu na pozycję społeczną) 37. Nieobecność ojca w wychowaniu syna może sprawić, iż będzie on borykał się z trudnością identyfikacji płciowej i przejawiał zachowania agresywne oraz dysfunkcyjne 38.
Zadaniem ojca w procesie wychowawczym jest wychowanie potomstwa do odpowiedzialności, przede wszystkim odpowiedzialności za życie poczę- te. Ojciec powinien dawać świadectwo życia chrześcijańskiego przykładem swojego życia 39, wpajać wartości i zasady molarne. Postawa, którą prezen- tuje ojciec, powinna oddziaływać na postawę dziecka, ale będzie to możliwe tylko wtedy, gdy będzie on autorytetem dla dziecka i wzorem do naślado- wania 40, ponieważ jak pisał M. Gogacz „wychowują człowieka osoby” 41. Wychowanie człowieka trwa przez całe jego życie, a więc od narodzin aż po śmierć. Na początku to rodzice są wychowawcami swoich dzieci, później nauczyciele, a z czasem, jako dorośli, sami przejmujemy rolę swoich wycho-
33 M. Pietrycha, Ojciec w procesie wychowania córki, „Pedagogia Ojcostwa” 2/2017, s. 157–158.
34 W. Czeronko, Skutki braku ojca, [w:] Ojcostwo dzisiaj, dz. cyt., s. 177.
35 J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne, dz. cyt., s. 90.
36 Tamże.
37 W. Wesoły, Wychowawcza rola ojca, dz. cyt., s. 325.
38 W. Ośkiewicz, Rola ojca w oddziaływaniach, dz. cyt., s. 101.
39 J. Pulikowski, Czy w dzisiejszych czasach warto być ojcem?, [w:] Oblicza ojcostwa, dz. cyt., s. 100.
40 W. Półtawska, Wychowanie do ojcostwa, [w:] Oblicza ojcostwa, dz. cyt., s. 235.
41 M. Gogacz, Podstawy wychowania, Niepokalanów 1993, s. 13.
wawców. Wychowanie to przede wszystkim uczenie się człowieczeństwa, bycia osobą piękną i dobrą 42 oraz wypracowywanie sprawności (nazwane przez św. Tomasza cnotami), dzięki którym dziecko pozyska samodzielność i autonomię intelektualno–moralną 43. Człowiek ze swej natury jest zdolny do nabywania cnót poprzez ciągłe ich praktykowanie 44. Rodzina zatem jest odpowiednim środowiskiem kształtowania osoby, to w niej człowiek ma możliwość wzrastania w cnotach, które są podbudowane miłością. Postępo- wanie rodziców, ich czyny oraz żywy przykład są lepszą metodą rozwijania cnót u dzieci niż słowa 45, gdyż, jak mawiał Tytus Liwiusz, słowa uczą, przy- kłady pociągają. To, w jaki sposób ojciec i matka wpoją (lub też nie) cnoty i przedstawią ich hierarchię wartości będzie oddziaływało na późniejsze życie potomstwa. Od najmłodszych lat 46 winny być kształtowane cnoty kardynalne (roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie), cnoty wlane (wiara, nadzieja i miłość) oraz indywidualne. Aretologia (teoria cnót) w wychowaniu opiera się na społecznym odnawianiu cnót — dzielności w osobie. Warto podkreślić, iż każdy człowiek jest inny, co oznacza, że nie ma uniwersalnej metody wychowawczej, a więc rolą rodziców jest tworzenie dzieciom wa- runków do tego, by mogły samodzielnie wybierać to, co dobre i prawdziwe 47. Role matki i ojca w procesie wychowania, wpajania cnót są komplementarne.
Dzięki cnotom, człowiek kształtuje swoje zachowanie i postawy oraz umie odróżnić dobro od zła, zająć odpowiednie stanowisko w danej sprawie, ma poczucie własnej wartości, siłę woli, a także wierzy we własne siły.
5. Ojcostwo wobec współczesnych zagrożeń i trudności Szybki rozwój cywilizacji i intensywne zmiany w społeczeństwie sprawia- ją, że zmienia się obraz i postrzeganie współczesnej rodziny. Dotychczasowy,
42 A. Robaczewski, O cnotach i wychowaniu, Lublin 1999, s. 17–21.
43 M. Krasnodębski, Pedagogika Jacka Woronieckiego i Feliksa Wojciecha Bednarskiego jako egzem- plifikacja etyki tomizmu tradycyjnego, „Studia Ełckie” 11/2009, s. 38–39.
44 H. Kiereś, U podstaw wychowania: aretologia czy aksjologia, „Paideia” 3/2021, s. 297.
45 J. A. Alcázar, F. Corominas, Wychowywać do wartości, Ząbki 2016, s. 6–7.
46 Tamże, s. 11–15.
47 H. Kiereś, U podstaw wychowania, dz. cyt., s. 297–299.
patriarchalny model rodziny, w którym ojciec uznawany i traktowany był za głowę rodziny, podejmował wszelkie decyzje oraz zapewniał jej członkom bezpieczeństwo na gruncie materialnym i ekonomicznym, uległ zneutra- lizowaniu. Współcześnie role te realizują również kobiety, przez co coraz częściej daje się zauważyć kryzys ojcostwa, powstają liczne bariery, z którymi przychodzi zmierzyć się mężczyznom.
Jednym z przejawów kryzysu ojcostwa jest zakwestionowanie autory- tetu ojcowskiego. Kiedyś autorytet ten wynikał z tradycji, norm molarnych, a także pozycji społecznej. Obecnie mężczyzna sam musi wypracować i dbać o swój autorytet wśród członków rodziny. Zmiany postrzegania oj- cowskiego autorytetu mogą wynikać z demokratyzacji życia społecznego, która zaznaczała, że wszyscy są wobec siebie równi. Inną, równie istotną przyczyną zakwestionowania autorytetu był ruch emancypacyjny kobiet, który w doniosły sposób podważył władzę ojca w rodzinie, piętnując jej bezwzględność oraz stosowanie siły. Chcąc zbudować i stać się autorytetem dla swoich dzieci, ojciec musi wykazać się staraniami, nawiązywać z żoną relacje oparte na miłości i szacunku, które gwarantują, iż dziecko będzie miało poczucie bezpieczeństwa, niezbędne do prawidłowego rozwoju 48. Na kryzys autorytetu może też oddziaływać postmodernistyczna filozofia życia 49, a także kryzys religijny. Odrzucając wiarę w Boga Ojca, człowiek nie rozumie siebie i swojego powołania do miłości oraz przekazywania życia, nie posiada zdolności kształtowania zasad i praw miłości zarówno małżeń- skiej, jak i rodzicielskiej 50. Jan Paweł II zaobserwował, iż mamy do czynienia z „cywilizacją rzeczy a nie osób” 51.
Kolejnym źródłem kryzysu ojcostwa są zmiany relacji międzypłciowych, które wiążą się z podjęciem przez kobiety pracy i edukacji, podnoszenia kwalifikacji zawodowych, niezwiązanych bezpośrednio z rodziną. Podjęcie aktywności zawodowej sprawia, że kobieta uzyskuje niezależność finansową, niejednokrotnie też obniża pozycję i znaczenie ojca w rodzinie. Gdy żona, matka realizuje się na gruncie zawodowym, mąż dzieli z nią dotychczasowe
48 J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne, dz. cyt., s. 293–296.
49 D. Kornas–Biela, Kulturowo–społeczne przyczyny kryzysu ojcostwa, [w:] Ojcostwo wobec, dz. cyt., s. 39.
50 J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne, dz. cyt., s. 48–49.
51 Jan Paweł II, List do Rodzin Gratissmam sane, Watykan 1994.
zadania i obowiązki, przez co zanikają wykreowane w przeszłości role 52. Bywa również tak, że matka otrzymuje dużo większe wynagrodzenie i to ona zaczyna utrzymywać gospodarstwo domowe i członków rodziny. W takiej sytuacji bardzo często mężczyzna częściej przejmuje obowiązki związane z opieką nad dzieckiem 53. Jednakże tzw. partnerski styl życia może zaburzyć obraz ojca w oczach dzieci, gdyż realizuje on zarówno ojcowskie, jak i ma- cierzyńskie aktywności. Dziecko ma trudności z dostrzeżeniem cech cha- rakterystycznych dla matki i ojca, który przecież nigdy nie stanie się matką.
Warto dodać, iż nie każdy mężczyzna będzie umiał odnaleźć się w takiej roli uciekając w pracę zawodową lub, co gorsze, sięgać po używki i tracąc szacu- nek w oczach swojego potomstwa 54. Pogoń za sukcesem zawodowym i nie- ustanna rywalizacja sprawiają, iż zanikają więzi emocjonalne oraz uczuciowe w życiu mężczyzny — ojca i męża. Niejednokrotnie, ojcostwo pochłonięte rywalizacją i chęcią sukcesu, szuka swego spełnienia wymagając od dziecka sukcesów, wskazując za wzór inne dzieci i powodując w ten sposób u dziecka kompleks niższości. Chcąc sprostać stawianym wymaganiom, dziecko dąży do zdobycia sukcesu życiowego rywalizując z innymi 55.
Kryzys ojcostwa może wiązać się również z rozwojem alternatywnych form życia rodzinnego, które zaburzają tradycyjny obraz małżeństwa, rodzi- cielstwa i rodziny. Doprowadziło to do sytuacji, w której prawa ojca są łamane i redukowane do minimum. Dzieci wychowujące się w takich związkach/
rodzinach nie mają możliwości przejęcia od ojców wzorców zachowań, war- tości, poglądów, postaw. Współcześni ojcowie są też często dyskryminowani, pozbawiani praw. Można to dostrzec na przykład w sytuacji, gdy rodzice rozwodzą się, a dziecko przyznawane jest matce 56.
Mówiąc o kryzysie ojcostwa, nie sposób pominąć kryzysu męskości, który można opisać w następujący sposób: „to, co kiedyś było zaletą mężczyzn
52 D. Kornas–Biela, Kulturowo–społeczne przyczyny, dz. cyt., s. 43–44.
53 W. Ośkiewicz, Rola ojca w oddziaływaniach, dz. cyt., s. 104.
54 D. Kornas–Biela, Kulturowo–społeczne przyczyny, dz. cyt., s. 44.
55 J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne, dz. cyt., s. 42, A. Powojewska, Mężczyzna wobec życiowych wyzwań, „Kwartalnik Naukowy Fides et ratio” 1(13)/2013, s. 79.
56 M. Gębka, Trzy pytania o kryzys ojcostwa, [w:] Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdy- scyplinarnej, red. A. Michalska, Poznań 2006, s. 122; W. Ośkiewicz, Rola ojca w oddziaływaniach, dz. cyt., s. 104.
(np. siła), jest teraz wadą” 57. Współcześnie mężczyzna poddał się feminizacji i wszedł w role kobiece, nie jest już tą osobą, która realizuje funkcję ekono- miczne 58; może to być skutkiem systemu totalitarnego, w którym wymagano bezwzględnej uległości mężczyzn.
Józef Augustyn wyróżnił współczesne mity męskości. Zaliczył do nich mit silnego i atrakcyjnego mężczyzny (uznaje się, że taki mężczyzna w łatwy i szybki sposób osiąga sukces zawodowy i ma bogate życie seksualne), „małego księcia” lub inaczej Piotrusia Pana (charakteryzuje mężczyznę, który nie jest dojrzały emocjonalnie i duchowo, bawi się życiem, nie chce budować trwałych relacji i związków oraz nie chce brać odpowiedzialności za swoje zachowanie i czyny), a także Don Juana (mężczyzna podejmujący aktywność seksualną z wieloma partnerkami, nie przejawiający zdolności do trwałej relacji z płcią przeciwną) 59. Urszula Wolska dostrzega, iż przyczyną powyższego zjawiska jest problem ponowoczesnego człowieka, a więc proces umasowienia, globali- zacja, konsumpcjonizm, indywidualizacja, a także proces autonomizacji, który jest coraz częściej przyjmowany — mężczyzna woli życie w pojedynkę, gdyż jest wolny od trwałych i formalnych zobowiązań małżeńsko–rodzinnych 60.
Do kryzysu ojcostwa przyczyniają się również środki masowego przeka- zu, które kreują i przedstawiają negatywny obraz ojca, np. znacznie częściej pokazują ojca dopuszczającego się przestępstwa, zdradzającego swoją żonę, pracoholika itp. Nie oddziałuje to pozytywnie na młodych ludzi, gdyż umac- nia w nich przekonanie, że kochające się rodziny są nudne i przestarzałe.
Media wzmagają też konsumpcjonizm. Dziecko, chcąc posiadać te same do- bra co jego rówieśnicy czy idole, wywiera na ojcu presję otrzymania swojej zachcianki. Spełniając roszczenia dziecka, ojciec uczy je łatwego i szybkiego zaspokajania zachcianek i do tego tylko redukuje swoją rolę 61.
Innym czynnikiem przyczyniającym się do kryzysu ojcostwa są przemiany cywilizacyjne oraz rozwój cywilizacji technicznej. W czasach kultury rolniczej
57 Tamże, s. 123.
58 Tamże.
59 J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne, dz. cyt., s. 45, 52–54, 56–57, 60.
60 U. Wolska, Człowiek — rzecz czy osoba? Filozoficzne ujęcie człowieka jako osoby terapią dla za- gubionych w płynnej ponowoczesności, Warszawa–Radzymin 2017, s. 61–62.
61 Z. Hofman, D. Cupiał, Jakie są największe bariery i wyzwania współczesnych ojców?, [w:] Ojcostwo dzisiaj, dz. cyt., s. 283–284.
praca ojca skupiała się na obowiązkach wokół domu, przez co dzieci mogły towarzyszyć mu w każdej chwili. Obecnie ojciec wykonuje swoją pracę poza domem i spędza w nim coraz mniej czasu, a dzieci nawet nie wiedzą, czym on zajmuje się zawodowo. Mężczyzna działający w środowisku rodzinnym, będący głową rodziny, został przeniesiony do środowiska zawodowego (do fabryki, biura) stając się podwładnym62.
Serwis tato.net przeprowadził sondę internetową, w której zbierał opi- nie na temat barier i trudności, które przeszkadzają współczesnemu ojcu stać się lepszym tatą. Z dostępnych danych wynika, że 31,5% badanych uważa, że główną przeszkodą jest konflikt pomiędzy pracą a rodziną. Nieco mniej (30,1%) osób wskazuje, iż zagrożeniem są media i wzorce kultury masowej. Innymi wymienionymi barierami są: problemy finansowe (17,8%), brak materiałów i narzędzi wsparcia (12,1%) oraz kwestie prawne (8,6%) 63. Przytoczone wyniki badań wskazują, iż ojcowie muszą zmagać się z trudno- ściami na gruncie zawodowym, ekonomicznym, prawnym i psychologicznym.
Zanika też patriarchalny model rodziny, dlatego powinno się propagować działania na rzecz wzmocnienia ojcostwa.
6. Wnioski końcowe
Rola mężczyzny w życiu rodziny uległa zmianie, ale nie ulega wątpliwości, iż jego obecność w rozwoju i wychowaniu dziecka jest ważna i niezastąpiona.
Swoim zachowaniem, postawą, cechami charakteru ojciec inaczej oddziałuje na dziecko niż matka. Kobieta nie jest w stanie zastąpić dziecku ojca. Potwier- dzają to również przeprowadzone przeze mnie badania, z których wynika, że 71,6% badanych uważa, że nie jest możliwe, by samotna matka zastąpiła nieobecnego ojca, ponieważ każdy z nich przekazuje inne wzorce, sposób myślenia, patrzenia na świat i daje inny przykład. Respondenci jednoznacznie i jednogłośnie uznali też, iż za rozwój i wychowanie dziecka odpowiedzialni są oboje rodzice, czyli matka i ojciec. Kryzys ojcostwa nie sprzyja spełnia- niu się mężczyzny w roli ojca, powinno się zatem podejmować działania
62 J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne, dz. cyt., s. 40–41.
63 Z. Hofman, D. Cupiał, Jakie są największe, dz. cyt., s. 282.
mające na celu przygotowanie ojców, wsparcie ich w rolach, które narzuciły im współczesne uwarunkowania.
Bibliografia
Alcázar J. A., Corominas F., Wychowywać do wartości, Ząbki 2016.
Augustyn J., Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne i duchowe, Kraków 1999.
Canfield K., Serce ojca. Jak być dobrym ojcem, Warszawa 2007.
Czeronko W., Skutki braku ojca, [w:] Ojcostwo dzisiaj, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2010, s. 171–182.
Gębka M., Trzy pytania o kryzys ojcostwa, [w:] Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej, red. A. Michalska, Poznań 2006, s. 117–137.
Gogacz M., Człowiek i jego relacje (materiały do filozofii człowieka), Warszawa 1985.
Gogacz M., Podstawy wychowania, Niepokalanów 1993.
Hofman Z., Cupiał D., Jakie są największe bariery i wyzwania współczesnych ojców? [w:] Oj- costwo dzisiaj, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2010, s. 281–286.
Jan Paweł II, Familiaris Consortio. Adhortacja Apostolska o zadaniach rodziny chrześci- jańskiej w świecie współczesnym, Watykan 1981.
Jan Paweł II, List do Rodzin Gratissmam sane, Watykan 1994.
Kiereś H., U podstaw wychowania: aretologia czy aksjologia, „Paideia” 3/2021, s. 287–299.
Kornas–Biela D., Ojciec w prenatalnym okresie życia dziecka, [w:] Ojcostwo dzisiaj, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2010, s. 155–169.
Kornas–Biela D., Kulturowo–społeczne przyczyny kryzysu ojcostwa, [w:] Ojcostwo wobec wyzwań współczesności, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2006, s. 35–48.
Kornas–Biela D., Wprowadzenie, [w:] Ojcostwo dzisiaj, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2010, s. 6–14.
Krasnodębski M., Pedagogika Jacka Woronieckiego i Feliksa Wojciecha Bednarskiego jako egzemplifikacja etyki tomizmu tradycyjnego, „Studia Ełckie” 11/2009, s. 29–58.
Krasnodębski M., Spór o rodzinę: filozoficzno–cywilizacyjne fundamenty myślenia o ro- dzinie, Warszawa 2019.
Krasnodębski M., Teoria osobowych relacji istnieniowych jako fundament rodziny w filozofii Mieczysława Gogacza, „Rocznik Tomistyczny” 3/2014, s. 45–60.
Olearczyk T., Znaczenie ojca w życiu dziecka, [w:] Ojcostwo wobec wyzwań współczesności, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2006, s. 83–88.
Oleś M., Oleś P., Z psychologicznych aspektów ojcostwa, [w:] Oblicza ojcostwa, red. D. Kor- nas–Biela, Lublin 2001, s. 255–268.
Opiela M. L., Osoba i rodzina wobec wyzwań cywilizacyjnych. Pedagogia integralnego rozwoju i edukacji w koncepcji ochrony Edmunda Bojanowskiego, Lublin 2019.
Ośkiewicz W., Rola ojca w oddziaływaniach wychowawczych dziecka w rodzinie, „Peda- gogika Rodziny. Family Pedagogy” 2(3)/2012, s. 99–106.
Pietrycha M., Ojciec w procesie wychowania córki, „Pedagogia Ojcostwa” 2/2017, s. 154– 163.
Piskorowska A., Rola ojca w wychowaniu i socjalizacji dziecka, [w:] Ojcostwo — powołanie czy zadanie?, red. J. Zimny, Stalowa Wola 2013, s. 275–285.
Plutecka K., Ojcostwo wobec osiągnięć edukacyjnych dziecka niesłyszącego, Kraków 2013.
Pospiszyl K., Ojciec a wychowanie dziecka, Warszawa 2007.
Powojewska A., Mężczyzna wobec życiowych wyzwań, „Kwartalnik Naukowy Fides et ratio”
1(13)/2013, s. 74–86.
Półtawska W., Wychowanie do ojcostwa, [w:] Oblicza ojcostwa, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2001, s. 225–237.
Pulikowski J., Czy w dzisiejszych czasach warto być ojcem?, [w:] Oblicza ojcostwa, red. D. Kornas–Biela, Lublin 2001, s. 95–124.
Ratajczak Ł.P., Ojcostwo w doświadczeniach niepełnoletnich chłopców, Poznań 2016.
Robaczewski A., O cnotach i wychowaniu, Lublin 1999.
Słownik Języka Polskiego, https://sjp.pwn.pl/sjp/szukaj/ojciec (dostęp: 29.10.2021).
Sosnowski T., Ojciec we współczesnej rodzinie. Kontekst pedagogiczny, Warszawa 2011.
Świderska M., Ojciec w opiece i wychowaniu dziecka, „Pedagogika Rodziny. Family Peda- gogy” 1(3/4)/2011, s. 43–57.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, (Dz. U. 1964 nr 9, poz. 59).
Walesa Cz., Rola ojca w psychicznym rozwoju dziecka, [w:] Oblicza ojcostwa, red. D. Kor- nas–Biela, Lublin 2001, s. 291–320.
Wesoły W., Wychowawcza rola ojca w rodzinie, „Studia Koszalińsko–Kołobrzeskie”
20/2013, z. 1–2, s. 319–330.
Witczak J., Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa 1987.
Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986.
Wolska U., Człowiek — rzecz czy osoba? Filozoficzne ujęcie człowieka jako osoby terapią dla zagubionych w płynnej ponowoczesności, Warszawa–Radzymin 2017.
THE ROLE OF THE FATHER IN THE DEVELOPMENT AND EDUCATION OF A CHILD
Summary
The man was called by God to fatherhood and, together with his wife — mother, they should take care of the development and upbringing of their offspring. Their mutual love and cooperation can help them in this task. Nowadays, the patriarchal model is not the basic model of the family, and its functions can be performed to the same extent by both the father and the mother. Despite the changes taking place, the role of the father is to contribute values thanks to which the bonds of persons last, and the role of the mother is to protect them. The presence of the father, his behaviour and the course of action from the moment of conception affect the child’s further life. By establishing strong relationships, the needs of the child are met, thanks to which they can develop properly. In the educatio- nal process, the father influences the daughters differently than the sons, but this presence allows them to create the image of a man who fulfills himself in family, professional and social life. In the situation of ongoing changes, one can more and more often see different faces of the paternity crisis, therefore it should be pointed out that the presence of the father plays an important role in the development and upbringing process of his child.
Keywords: father, fatherhood, role, child, development, education
![[2009/Nr 3] 8-izoPGF2- w surowicy krwi jako biowskaźnik zmian zachodzących w procesie nowotworowym indukowanym DMBA u szczurów]()