J A N N O W A K , A N T O N I N IP A N IC Z
ODCZYN I ZASOBNOŚĆ GLEB ŻUŁAW WIŚLANYCH
S ta cja C h em iczn o -R o ln icza w G d ań sk u
W latach 1956— 1963 Stacja Chemiczno-Rolnicza w Gdańsku prze prow adziła pierw szą rotację badań odczynu i zasobności gleb w swoim województwie. Szczegółowe wyniki tych badań w m iarę ich w ykonyw a nia były przekazywane zainteresow anym użytkownikom gruntów. Za kończenie tej ro tacji daje możliwość omówienia wyników w stosunku do większych jednostek terytorialnych. W niniejszej pracy podajem y w y niki dotyczące regionu Żuław Wiślanych. Przedstaw iam y w niej rów nież próbę znalezienia związku między odczynem, i zasobnością gleby w przysw ajalne składniki pokarm ow e a jej rodzajem i bonitacją rolniczo- gleboznawczą.
W A R U N K I FIZ JO G R A FIC Z N O -G LE B O W E
Żuław y Wiślane obejm ują obszar położony w delcie Wisły, ukształ tow any w w yniku akum ulacyjnej działalności rzeki. Obszar ten od wschodu, południa i zachodu opiera się o wyższe tereny pochodzenia lodowcowego, a od północy oddzielony jest od morza wąską M ierzeją Wiślaną. Do Żuław zalicza się także utw ory polodowcowe, o ile tw orzą one enklaw y w śród gleb pochodzenia rzecznego i nie łączą się z innym i okalającym i Żuław y ukształtow anym i przez lodowiec terenam i.
Wisła i Nogat dzielą teren Żuław w sposób n atu ra ln y na trz y części: — Żuław y Gdańskie na zachód od Wisły,
— Żuław y Wielkie m iędzy Wisłą i Nogatem, — Żuław y Elbląskie na wschód od Nogatu.
248 J. N o w a k , A . N ip an icz
kiego i gdańskiego, natom iast Żuławy Wielkie obejm ują pow iat m al- borski i nowodworski.
W skład wymienionych powiatów wchodzą częściowo tereny nieżu- ławskie. W celu uproszczenia w dalszym ciągu opracowania pod określe niem „pow iat” będzie rozum iany tylko teren żuławski danego powiatu. Część Żuław położona wyżej w stosunku do biegu Wisły, o wzniesie niu do 10 m n.p.m. na południu i opadająca w kierunku północnym do 2,5 m n.p.m., otrzym ała nazwę Żuław Wysokich. Tereny te m ają gleby ciężkie, odznaczają się najwyższą na Żuławach żyznością, być może spo wodowaną lepszymi niż gdzie indziej stosunkami wodnymi. Żuławy W y sokie obejm ują pow iat malborski z w yjątkiem części grom ady Myszewo
i wsi Ząbrowo, w powiecie nowodworskim — część grom ady Ostasze
wo, w powiecie gdańskim — część gromad Suchy Dąb i Cedry Wielkie, a w powiecie elbląskim — część gromad Zwierzno i Gronowo.
Pozostała część terenu stanowi Żuławy Niskie o wzniesieniu od 2,5 m n.p.m. opadając w depresjach do 1,5 m poniżej p.m. Teren ten cha rak tery zu je się gorszym odwodnieniem, większym udziałem użytków zie lonych i przew agą gleb średnich. Na Żuławach Niskich w ystępują obsza ry depresyjne, które zajm ują centralną część powiatu nowodworskiego, większą część pow iatu elbląskiego i pewne obszary w północnej części pow iatu gdańskiego.
W yrazem złych w arunków pow ietrzno-wodnych jest gęsta sieć rowów odwadniających. Na 1 ha użytków rolnych w powiecie m alborskim p rzy pada 38,6 mb, a w powiecie nowodworskim 61,2 mb rowów.
Gleby w ystępujące na terenie Żuław w uproszczonym ujęciu przed stawiono na mapie (rys. 1) [8].
Około 90% użytkow anej rolniczo powierzchni Żuław zajm ują mady, brunatne lub rzadziej próchniczne. Pozostała część to gleby bagienne.
Pomimo że poszczególne podtypy mad i gleb bagiennych są silnie ze sobą pomieszane, to jednak teren żuławski daje się podzielić na strefy, w których pewien rodzaj gleby osiąga w yraźną przewagę.
M ady średnie z towarzyszącym i im m adam i lekkim i i piaszczystymi w ystępują na Żuławach w kilku zgrupowaniach. Pierw sze zgrupowanie w ystępuje nad Wisłą będącą ciekiem głównym i wzdłuż Wisły M artw ej tworząc trójkąt, w środku którego zalega znaczny obszar m ad ciężkich. S trefa ta łączy się z m niejszym obszarem m ad średnich u zbiegu W isły M artw ej i M otławy (strefa I).
Przedłużeniem niejako tej strefy po drugiej stronie W isły jest pas m ad średnich w powiecie nowodworskim, biegnący od Nowej Cerkwi i Ostaszewa wzdłuż W isły Głównej, a następnie po dwóch stronach Szkar- paw y aż do Zalewu (strefa II). S trefa III rozciąga się nad Nogatem, w większej części po lewej jego stronie, a w grom adach S tare Pole i
No-R ys. 1. P o g lą d o w a m apa gleb Ż u ław W iślan ych
1 — m a d y b a r d z o c i ę ż k ie ( > 50% c z ę ś c i s p ł a w i a l n y c h ) , 2 — m a d y c i ę ż k i e (35—50% c z ę ś c i s p ł a w i a l n y c h ) , 3 — m a d y ś r e d n ie (20—30% c z ę ś c i s p ł a w i a l n y c h ) z t o w a r z y s z ą c y m i m a d a m i l e k k i m i i p i a s z c z y s t y m i , 4 — g l e b y b a g i e n n e , 5 — r z e k i ,
6 — g r a n i c e p o w i a t ó w , 7 — s t r e f y m a d y ś r e d n i e j
S u r v e y so il m ap, Ż u ła w y at th e V istu la delta
1 — v e r y h e a v y w a r p ( a l l u v i a l ) s o ils (> 5 0 % o f f l o a t a b l e p a r t s ) , 2 — h e a v y w a r p s o ils (35—50% o f f l o a t a b l e p a r t s ) , 3 — m e d i u m w a r p s o ils (20—30% o f f l o a t a b l e p a r t s ) t o g e t h e r w i t h l i g h t a n d s a n d y a l l u v i a l s o ils , 4 — b o g s o ils ,
5 — r i v e r s , 6 — d i s t r i c t b o r d e r s , 7 — z o n e s o f m e d i u m w a r p s o ils , P i К w gleb ach Ż u ła w W iś la n y c h 249
250 J. N ow ak , A. N ip an icz
wakowo, tj. na początku i zakończeniu tej strefy, po stronie praw ej. S trefę IV stanowi pas nad Wisłą i Nogatem, leżący w gromadach Kałdo- wo i Miłoradz, od M ątów Wielkich do Kamionki, kształtem odpow iada jący rozw idleniu tych rzek. Niewielki stosunkowo obszar mad średnich znajduje się w gromadzie Żuraw iec powiatu elbląskiego (strefa V).
W obszarach m ad średnich rozrzucone są drobne płaty mad lekkich
i piaszczystych. Łącznie te dwa ostatnie rodzaje mad zajm ują ok. 6,5%
powierzchni Żuław, z tego 1/5 przypada na m ady piaszczyste. N ajw ięk sze ich skupisko w ystępuje na gruntach W ier ein — Lubstowa — Ząbro wa na styku trzech powiatów. W Ząbrowie też w ystępuje najw iększy na Żuławach p łat mad piaszczystych. M ady średnie i lekkie należą na ogół do podtypu mad brunatnych, mad podtypu próchnicznego spotyka się wśród nich mało.
S trefy m ad ciężkich zwykle odgrodzone są od rzek madami średnimi. S trefa mad ciężkich w powiecie nowodworskim zajm uje położenie po średnie między m adam i bardzo ciężkimi a strefą II m ad średnich; od wschodu graniczy z Zalewem. W strefie tej rozsiane są sporadycznie drobne enklaw y gleb bagiennych-m urszastych. Druga strefa m ad cięż kich przebiega od grom ady S tare Pole przez powiat elbląski do północ nej części grom ady Jagłownik. S trefa ta jest też miejscem najczęstszego w ystępow ania mad glejowych (gleb glejowych).
Trzecia strefa m ad ciężkich w ystępuje w powiecie gdańskim tworząc pas między rzeką Motławą a strefą mad średnich. Tutaj jednak są one zmieszane ze znacznymi obszarami mad bardzo ciężkich (nie oznaczonych na mapie glebowej), zwłaszcza w południowej części tej strefy. Inną strefą mad ciężkich w tym powiecie jest wspom niany już obszar, leżący w środku strefy I m ad średnich. Większa część żuławskich m ad ciężkich należy do podtypu brunatnego, a tylko niewielka ilość do podtypu próch nicznego.
S trefę m ad bardzo ciężkich stanowią w przybliżonym zarysie Żuła w y Wysokie. O bejm ują one przew ażającą część pow iatu malborskiego, w powiecie nowodworskim — część gromad Ostaszewo, M arynowy i Kmiecin i w powiecie elbląskim — część gromad Gronowo i Zwierzno.
W gromadzie Suchy Dąb (powiat gdański) w ystępują duże płaty m ad bardzo ciężkich, które tw orzą szachownicę z madami ciężkimi. Ż u ławskie m ady bardzo ciężkie reprezentow ane są przez dwa podtypy — b ru n atn y i próchniczny. Największe obszary m ad próchnicznych bardzo ciężkich znajdują się w zachodniej części pow iatu malborskiego.
G leby bagienne rozmieszczone są w dwóch głównych strefach na za chód od M otławy wokół jeziora Drużna. Poza tym gleby bagienne roz mieszczone są w powiecie elbląskim w okolicy Jegłow nika i Kazimie- rzowa.
Gleby utw orzone na osadach polodowcowych zajm ują nieznaczne po w ierzchnie i przew ażnie użytkow ane są pod zabudowaniami. Niewielkie obszary gleb torfow ych (największe nad jeziorem Drużnem) nie były objęte badaniam i odczynu i zasobności.
W artość użytkowa gleb żuławskich jest w ybitnie wysoka. Większość gruntów ornych zalicza się do I, II, Ilia i IHb, a użytków zielonych do klas I, II i III.
T a b e l a 1 Podział gleb Żuław według kla s bonitacyjnych
(w procencie powierzchni)
D ivision of 2uła?jy s o i l s according to the units of c l a s s i f i c a t i o n (per cent of area;
Użytki Klasa Pov/iat -■ D i s t r i c t
Type of land Class Elbląg Gdańsk Malbork Nowy Dwór
Grunty orne I 1,6 0,5 2,0 2,4 Arable land II 9,9 17,8 28,7 24,5 III a 31,1 37,5 43,9 38,5 II I b 23,2 18,8 15,4 19,2 IV a 23,1 14,9 6,7 8 ,4 IV b 7,5 8,0 1,6 4 ,4 3,4 2,2 1,0 1,8 VI i VI z 0,2 0,3 0,7 0,8 100,0 100,0 100,0 100,0 Użytki z ie l o n e I 0,2 0,1 0 ,5 0,5 Green land II 4Ь, 4 38,8 65,5 70,0 II I 41,5 43,2 17,4 20,6 IV 8,1 11,9 10,0 5,5 V 2,6 1,8 4 ,6 1,6 VI i VI z 2,2 4 , 2 2,0 1,8 100,0 100,0 100,0 100,0
Z powiatów największą bonitację osiąga pow iat malborski, a następ nie kolejno: nowodworski, gdański i elbląski [9]. Szczegółowe dane umieszczono w tab. 1.
W Y N IK I B A D A Ń
B adania odczynu i zasobności gleb prowadzone na terenie Żuław nie obejmowały następujących terenów:
2 5 2 J. N ow ak , A . N ip an icz
T a b e l a 2 P o d z ia ł g le b Żuław według k la s
odczynu i zaso b n o ści w p rzy sw aja ln e s k ła d n ik i w p ro c e n c ie pow ierzchni D iv isio n of Żuławy s o i l s acco rd in g to c la s s e s of pH le v e l and c o n ten t of a v a ila b le components - giv en as p e rc e n ta g e s of the ere a
Zbadano ha No. o f
Odczyn
R ea ctio n Zasobność przysw a( C ontent o f avai!
i a ln e g la b ie 0 Powiat D i s t r i c t Gromada V illa g e Pobrano prób No. o f sam ples kwaś-a c id lekko z a sa dowy i ODO-fo s ODO-fo r u phosphorus p o ta su p o ta ssiu m t e s t e d h e c ta r e s kwaś ny l i g h t a cid $2? l i n e and neu t r a l z ł a low ś r e d n ia me dium dobra h ig h z ła Iow ś r e d n ia me dium dobra high E lb lą g Gronowo J egłcw n ik Komorowo Markusy Nowakowo Zwierzno Żurar;iec 4 107 5 567 700 3 386 4 036 3 121 3 663 2 175 3 154 458 2 243 2 234 1 -971 2 .3 7 4 50 39 26 53 7 45 24 42 49 64 3o 62 40 6° 8 12 10 17 31 15 16 12 27 8 21 18 5 17 25 36 17 30 44 15 32 63 37 75 49 38 80 51 50 60 47 25 58 30 65 35 30 31 54 30 35 22 15 1л 22 21 12 35 13 Razem pow. T o ta l area E lb lą g 24 380 14 663 3 1 ,9 5 1 ,5 1 6 ,6 17 ,3 3 1 ,0 5 1 ,7 5 3 ,2 3 0 ,5 1 6 ,3 Gdańsk Cedry W. Pruszcz Sob ieszew o Suchy Dąb W iślin a W iślink a 9 369 1 329 1 507 6 816 3 348 1 936 3 8 О6 548 695 2 887 1 620 1 038 27 6 19 14 20 31 45 15 44 38 47 30 28 69 37 48 33 39 27 43 43 10 42 H 29 14 43 25 27 33 44 43 14 65 31 28 38 64 50 28 32 25 41 23 36 39 45 45 21 13 14 33 23 У i Razem pow. T o ta l e r г a Gdańsk 24 305 10 594 2 1 ,2 4 1 ,3 3 7 ,5 2 7 ,1 2 8 ,1 4 4 ,8 3 3 ,1 3 8 ,6 2 3 ,3 Malbork Kełdowo Kończewice Lichnowy Lisewo M iłoradz Myszewo Nowy Staw S ta re p o le 7 476 4 144 4 253 2 549 3 777 2 944 6 032 5 282 3 915 2 498 1 980 1 038 2 159 1 332 3 263 3 085 12 7 12 5 8 26 18 13 52 49 65 52 56 48 b l 49 3b 44 23 43 36 26 21 38 9 7 7 5 12 7 2 5 25 19 17 25 26 15 16 7 66 74 76 70 62 78 82 88 51 64 56 37 67 40 55 22 34 27 35 52 21 38 31 35 15 3 11 12 22 14 43 Razem pow. T o ta l area Malbork 36 457 19 270 1 2 ,7 5 4 ,4 32,9 6 ,5 1 8 ,8 7 4 ,7 4 9 ,3 3 3 ,2 1 7 ,5 Колу Dwór Drewnica Kmiecin Marynowy M arzęcino Lubiczewo O staszewo Rybina Stegna Sztutowo 5 620 5 118 2 250 5 086 3 266 5 669 4 .7 1 2 2 175 3 443 3 017 2 774 1 163 3 033 1 860 3 030 2 599 1 .2 7 2 1 950 50 21 46 15 49 27 36 36 12 42 51 50 56 47 55 50 43 47 8 28 3 29 3 18 14 21 41 39 23 4 25 9 12 40 41 27 32 36 23 42 28 27 36 35 43 29 41 67 33 63 61 24 24 30 56 67 47 57 56 47 1 74 45 40 32 26 41 32 35 42 19 36 45 12 7 12 11 9 11 7 13 15 Razem pow. T o ta l area Nowy Dwór 37 339 20 775 3 1 ,1 4 9 ,7 1 9 ,2 2 5 ,2 3 4 ,2 4 0 ,6 5 5 ,6 3 3 ,5 1 0 ,9 p i a s t o Gdansk 1 604 1 222 21 51 28 28 31 41 78 17 5 Razem Żuławy T o ta l żuławy 124 085 66 530 2 3 ,8 4 9 ,7 |2 6 ,5 1 8 ,5 2 7 ,8 5 3 ,7 4 9 ,6 3 3 ,9 1 6 ,5
— obiektów nie użytkowanych rolniczo (lasy, sady, ogrody itp.), — gruntów m iejskich i podmiejskich,
— gleb o wysokiej zawartości substancji organicznej „i” gleb w y stępujących w ew nątrz obwałowań rzek, podlegających okresowym za lewom.
Przeciętny obszar, z którego pobrano 1 próbkę gleby, wyniósł w gos podarce państw ow ej 2,35 ha, w chłopskiej 1,62 ha, ogólnie — 1,87 ha. Odczyn gleb oznaczono potencjom etrycznie w ln KCl, a zasobność przy swajalnego fosforu i potasu — w edług m etody Egnera-Riehm a. Wobec tego, że stosowane przez Stację Chemiczno-Rolniczą m etody badania od czynu i zasobności gleb są dostatecznie znane [10], nie będziemy ich tu omawiać.
W yniki badań podano w tab. 2 oraz na m apach obrazujących roz mieszczenie gleb w terenie w edług pięciu klas bonitacji Riehma. W przy padku odczynu podstawą bonitacji jest udział procentow y w zbadanej powierzchni gleb o pH > 6,5 i połowy gleb o pH 5,6—6,5.
W przypadku fosforu i potasu bierze się za podstawę procentowy udział gleb o dobrej zasobności i połowę procentowego udziału gleb o średniej zasobności w te składniki.
O D C Z Y N G L E B
Wyniki badań przedstawione w tab. 2 i na rys. 2 pozwalają stw ier dzić, że odczyn mad żuławskich nie jest zadowalający. Gleby te w 23,8% m ają odczyn kw aśny (pHKci do 5,5, w 49,7% lekko kw aśny (pHKci 5,6 do 6,5, w 26,5% obojętny i zasadowy (pHKci > 6,5).
Odczyn gleb najlepiej kształtuje się w powiecie malborskim, w któ rym wskaźnik bonitacji odczynu wynosi 60,1%, następnie w gdańskim — 58,1%, nowodworskim 44% i elbląskim — 42,3%. We wszystkich m a dach odczyn kształtuje się niejednolicie i nie można stwierdzić jego za leżności od składu mechanicznego gleby.
Mady bardzo ciężkie, w ystępujące praw ie na całej powierzchni po w iatu malborskiego, w ykazują dobre lub średnie w arunki odczynowe. W północnej jednak części na pograniczu powiatu nowodworskiego od czyn tych mad w yraźnie się pogarsza.
Wskaźniki bonitacji odczynu spadają w tym rejonie poniżej 40%, a miejscami naw et poniżej 20%.
Jeszcze mniej korzystnie kształtuje się odczyn w m adach bardzo cięż kich grom ady Zwierzno i Gronowo w powiecie elbląskim, gdzie wskaź niki bonitacji odczynu spadają poniżej 20%. W zasięgach mad ciężkich odczyn gleby kształtuje się praw ie na całym obszarze gorzej niż w m a dach bardzo ciężkich. Jedynie południowa część strefy nad Motławą
R ys. 2. M apa b o n ita cy jn a odczynu gleb Ż u ław W iśla n y ch
s k a l a b o n i t a c y j n a w p r o c e n t a c h : 1 — 0—20,0, 2 — 20,1—40,0, 3 — 40,1—60,0, 4 — 60,1—80,0, 5 — 80,1—100,0; 6 — m i a s t a , 7 — s i e d z ib a G R N , 8 — r z e k i , 9 — g r a n i c e p o w i a t ó w , 10 — g r a n i c e g r o m a d
S o il c la ssific a tio n m ap of the pH le v e l, Ż u ław y at th e V istu la d elta
p e r c e n t a g e c l a s s i f i c a t i o n s c a le : 1 — 0—20,0, 2 — 20,1—40,0, 3 — 40,1—60,0, 4 — 60,1—80,0, 5 — 80,1—100,0; 6 — t o w n , J. N o w a k , A . N ip a n ic z
oraz niewielkie powierzchnie w gromadach S tare Pole, Sztutowo, Stegna i w delcie Nogatu odznaczają się lepszym odczynem. Mady średnie w strefach glebowych I, III, IV i wschodniej części strefy II m ają od czyn dość dobry.
Pozostała zachodnia część strefy II i cała strefa V odznaczają się od czynem gorszym, a m iejscam i naw et złym. Biorąc pod uwagę stan zakw a szenia gleb poszczególne rodzaje m ad można uszeregować w następ ują cej kolejności: najlepiej odczyn kształtuje się w madach średnich, gorzej w madach bardzo ciężkich i najgorzej w madach ciężkich. Tego rodzaju układ pozwala przypuszczać, że na odczyn m ad żuławskich w pływ a nie tylko skład m echaniczny gleby, ale i inne czynniki. W madach żuław skich obserw uje się powiązanie gorszego odczynu z wyższym poziomem wód gruntow ych.
Dotyczy to szczególnie terenów depresyjnych i niżej położonych, usytuow anych w środkowej części pow iatu nowodworskiego, środkowo- południowej części powiatu elbląskiego i w rejonie Cedry Małe — Wo- cław pow iatu gdańskiego.
Dowodem tego tw ierdzenia mogą być gleby Żuław Wysokich, k tó re m ają w yraźnie lepszy odczyn od tego samego rodzaju mad położonych na Żuławach Niskich. Również i inne rodzaje mad zgrupowane w pobli żu głównych rzek i cieków wodnych są pod względem odczynu lepsze niż gleby od nich oddalone. T ereny przyrzeczne są w większości wyżej po łożone i być może w związku z ty m lepiej kształtują się w tych glebach w arunki wilgotnościowe.
Jeśli chodzi o odczyn gleb bagiennych, to dość dobrze kształtuje się on w strefie M otławy i jeziora Drużna, średnio w rejonie Kazimierzowa i dość słabo w rejonie Jagłow nika. Obliczone wskaźniki bonitacji odczy nu dla gleb bagiennych dotyczą tylko pewnych obszarów, ponieważ część tych gleb nie była badana ze względu na wysoką zawartość substancji organicznej.
Z A S O B N O Ś Ć G L E B W P R Z Y S W A J A L N Y F O S F O R
Przeprow adzone badania w ykazują, że zasobność gleb Żuław w przy sw ajalny fosfor jest bardzo wysoka. Z tabeli 2 wynika, że gleby o dobrej zasobności stanow ią 53,7%, o średniej — 27,8%, o złej — 18,5% zbada nej powierzchni, a więc przeszło 4/5 gleb ma dobrą i średnią zasobność. Wskaźnik bonitacyjny zasobności w przysw ajalny fosfor dla całych Żu ław wynosi 67,6%. Najlepiej pod tym względem przedstaw ia się powiat m alborski (wskaźnik bonitacyjny 84,1), następnie elbląski — 67,2%, i mniej więcej równo — gdański — 58,8% i nowodworski — 57,7%.
rzy-2 5 6 J. N ow ak , A. N ip an icz
sw ajalny fosfor jest powiat m alborski oraz niektóre obszary przyległych do niego gromad: Suchy Dąb w powiecie gdańskim, Marynowy, Lubiesze- wo i Ostaszewo w powiecie nowodworskim, Zwierzno i Gronowo w po wiecie elbląskim (rys. 3). Obszar ten, jak widać z m apy glebowej (rys. 1), stanowi zarazem w przybliżonym zarysie strefę mad bardzo ciężkich.
M ady ciężkie w ykazują gorszą niż m ady bardzo ciężkie zasobność w przysw ajalny fosfor (rys. 1 i 3). Duża jest zasobność w gromadzie S tare Pole i w niektórych częściach grom ady Suchy Dąb, lecz w tych gromadach obok dominujących m ad ciężkich są spore powierzchnie mad bardzo ciężkich. N ajsłabiej w śród mad ciężkich przedstaw ia się strefa w centralnej depresyjnej części powiatu nowodworskiego, gdzie, być może, w skutek złych w arunków powietrzno-wodnych procesy urucho mienia fosforu ulegają zahamowaniu.
T a b e 1 § 3 P o d z ia ł g le b według k la s odczynu i zaso b n o ści w p rz y sw a ja ln e s k ła d n ik i w p ro c e n c ie pow ierzchni
D iv isio n of s o i l s a c c o rd in g to c la s s e s of pH le v e l and c o n te n t of a v a ila b le components g iv e n as p e rc e n ta g e s of the area
Zbadano ha No. of
Odczyn
Reaction Zasobność przyswa Content of aveijalnegolabie
Powiat Gospodarka kwaś-acid lekko kwaś-ау l i g h t acid za sa dowy i ODO-je lny alka lin e and neu t r a l fo sf o r u phosphorus potasu potassium D i s t r i c t Type of ownership te st e d hectare s z ł a Iow śred nia me- d ium dobra l i g h zł aIow śred nia me dium dobra li g h Elbląg państwowa - st a t e chłopska - priv at e ó, 025 1 8 ,3 5 5 30 32 59 50 11 18 17 18 32 30 51 52 54 53 33 23 12 18 Gdańsk państwowe - st a t e
chłopska - priv ate 1 3 ,0 6 7 1 2 ,8 4 2 19 23 43 40 38 37 32 22 29 27 39 51 39 37 39 38 22 25 Malbork państwowa - st a t e chłopska - pr iv ate 1 7 ,3 5 5 1 9 ,1 0 2 12 14 52 56 36 30 8 5 21 17 71 78 41 56 38 29 21 15 Nowy Dwór państwowa - s t a t e chłopska - private 1 5 ,1 3 8 2 2 ,1 4 1 32 30 46 53 22 17 24 26 37 32 39 42 48 61 39 30 13 9 Żuławy ogółem t o t a l państwowa - st a t e chłopska - private 5 1 ,6 4 b 72,440 22 25 49 50 29 25 20 18 29 27 51 55 44 53 38 31 18 16
W strefach mad średnich, do których wliczono również nieduże po wierzchnie mad lekkich i piaszczystych, zasobność w przysw ajalny fos for kształtuje się na poziomie średnim, a niekiedy mniej niż średnim. Dodatnio wyróżnia się strefa IV, obejm ująca południową część powiatu malborskiego i południowa część strefy I w rejonie Cedrów Wielkich. Najsłabiej przedstaw ia się strefa II w północnej części pow iatu nowo dworskiego. Ogólnie można stwierdzić, że w strefach mad średnich
za-c z n ik i g le b o z n a w c z e t. X V II I 6DAŃL
R ys. 3. M apa b o n ita cy jn a za sob n ości gleb W iśla n y ch w p r z y sw a ja ln y fo sfo r o b ja śn ien ia jak w rys. 2.
S o il cla ssifica tio n m a p od th e co n ten t o f a v a ila b le p h osphorus, Ż u ła w y a t th e V istu la d elta for e x p la n a tio n s see F ig. 2.
p H , P i К w gleb ach Ż u ła w W iś la n y c h
2 5 8 J. N ow ak , A. N ip a n icz
sobność w przysw ajalny fosfor jest gorsza w porów naniu z m adam i cięż kimi i bardzo ciężkimi.
Z powyższego w ynika dość w yraźny związek między zasobnością mad w przysw ajalny fosfor a ich składem mechanicznym. Mady o większym udziale części spław ialnych m ają przeciętnie większą zasobność niż m a dy o m niejszej zawartości tych frakcji.
Z przeprowadzonych przez H e r b s t a [5] doświadczeń wynika, że powodowane opadami deszczowymi przemieszczanie fosforu w glebie uzależnione jest od jej przepuszczalności. W arstw y gleby o złej przepusz czalności sorbują fosfor, k tó ry w skutek tego nie przechodzi do głębszych p artii profilu glebowego. Dlatego też, jak można sądzić z wyników tych doświadczeń, fosfor w glebach zwięzłych powinien się gromadzić w gór nej w arstw ie gleby. Ponieważ do badania zasobności gleb pobiera się p ró by z w arstw y do 20—25 cm, to związek zasobności gleb w przysw ajalny fosfor z ich składem mechanicznym staw ałby się zrozumiały. Zagadnie nia tego jednak nie można uznać za całkowicie rozwiązane, w ym aga ono dalszych badań.
N iejednolite stosunki p anują w zasięgach gleb bagiennych. W stre fach M otławy i jeziora D rużna w arunki są dość dobre, a w rejonach Je- głownika i Kazimierzowa nieco mniej niż średnie. Trudno ustalić czyn nik powodujący te różnice w zaw artości przysw ajalnego fosforu w gle bach bagiennych Żuław. Być może jest to związane z odmiennymi w a runkam i, które w ystępow ały w okresie formowania się tych gleb.
Z A S O B N O Ś Ć G L E B W P R Z Y S W A J A L N Y P O T A S
Przeprow adzone badania wskazują, że gleby Żuław są ubogie w przy sw ajalny potas. Z tabeli 4 w ynika, że gleby o dobrej zasobności sta nowią 16,5%, średniej — 33,9% i złej — 49,6%. Tak więc praw ie połowa zbadanej pow ierzchni w ykazuje złą zasobność w potas. N ajkorzystniej przedstaw ia się pow iat gdański (wskaźnik bonitacji zasobności przysw a jalnego potasu 42,5%), słabiej m alborski — 34,1%, elbląski — 31,5% i nowodworski — 27,6%.
Zróżnicowanie terenu pod względem zasobności przysw ajalnego po tasu kształtu je się niezależnie od składu mechanicznego mad. Szczegóło wa analiza m apy zasobności przysw ajalnego potasu (rys. 4) oraz porów nanie jej ze schematyczną mapą gleb (rys. 1) nie daje możności uchw yce nia związku m iędzy zasobnością a rodzajem mad.
Jedynie w zasięgach mad lekkich i piaszczystych można dopatryw ać się pewnego związku między ubóstw em tych gleb w potas przysw ajalny a ich składem mechanicznym.
gle-T a b e l o 4
Korelacje wartości użytkowej gleb Żuław ze wskaźnikami b o n i t a c j i odczynu i zasobności w przyswajalne sk ła dnik i pokarmowe
Co rre lation of the r e e l value of Żuławy s o i l s with the c l a s s i f i c a t i o n indexes of the r e a c tio n and content of a v a ila b le n u tr ie nts
Powiat D i s t r i c t
I lo ś ć jednostek sta ty sty cz nyc h
No. of s t a t i s t i c a l un its Współczynnik k o r e l a c j i wskaźników bonitacyjnych ze wskaźnikami C o e f f i c ie n t of c o r r e la t io n between the
c l a s s i f i c a t i o n indexes and those of
Procent użytków z ie lo n yc h w ogólnej pow.użytków rolnych gospodar. cn łopsk iej Percentage of green land in the t o t a l of c u l t i v a t e d lend under p ri vat e ownership odczynu r e a c tio n przyswajalnego fo sf o ru a v a i l a b l e phosphorus przyswajalnego potasu a v a ila b le potassium Elbląg 49 - 0 ,2 4 - 0,08 - 0 ,14 61,5 Gdańsk 33 - 0 ,33 c,6o 0 ,13 2 4,2 Malbork 53 - C, 16 0 ,6 1 0 ,1 7 17,9 Nowy Dwór 50 0 ,2 6 0 ,4 9 0 ,07 28,7
bowych w niniejszej p racy zostały włączone do m ad średnich, zilustro wać to można na przykładzie następujących wsi, których gleby zaliczane są do m ad lekkich i piaszczystych:
M iejsco w o ść Z asob n ość w p r z y sw a ja ln y p otas — %
zła 1 średnia 1 dobra
Z ąbrow o 68 24 8
Izb isk a 76 23 1
W iercin y 87 11 2
B ło n ia 77 17 6
Wśród gleb bagiennych zasobność w przysw ajalny potas jest podob nie jak w śród m ad dość zróżnicowana. W strefach M otławy, jeziora D rużna i Jagłow nika gleby w ykazują ogólnie średnią zasobność, a na po zostałych obszarach niską. Powody tej rozbieżności są tru d n e do ustale nia, być może jest to w pływ czynników działających w okresie form o w ania się tych gleb. Na ogół zasobność w przysw ajalny potas w strefach
gleb bagiennych jest wyższa niż w madach.
W celu rzucenia światła na związek odczynu i zasobności gleb w p rzy sw ajalny potas i fosfor z ich w artością użytkową obliczono korelację m iędzy w artością użytkową gleb w edług bonitacji rolniczo-gleboznaw- czej i oceną według bonitacji Riehma. Za wskaźnik bonitacji rolniczo- gleboznawczej w danej jednostce tery to rialn ej przyjęto procentow y udział gleb pierw szych trzech klas opierając się na m ateriałach W oje wódzkiego Przedsiębiorstw a Geodezji i Urządzeń Terenów Rolnych w Gdańsku. Za jednostkę statystyczną przyjęto obszar jednej wsi.
60ANSK
R ys. 4. M apa b o n ita cy jn a zasob n ości gleb Ż u ław W iśla n y ch w p rzy sw a ja ln y p otas O b jaśn ien ia jak w rys. 2.
S o il c la ssifica tio n m a p o f th e co n ten t of a v a ila b le potassiu m , Ż u ła w y at th e V istu la d elta for ex p la n a tio n s see Fig. 2.
J. N o w a k , A . N ip a n ic z
Gospodarstw państw ow ych nie włączono do obliczeń ze względu na płynność granic i niezgodność z jednostkam i rejestrow ym i geodezyjnymi
(tab. 4).
O trzym ane współczynniki w skazują na dość w yraźną korelację m ię dzy bonitacją rolniczo-gleboznawczą a bonitacją zasobności w przysw a jalny fosfor w pow iatach gdańskim, m alborskim i nowodworskim oraz na jej b rak w powiecie elbląskim. Pow iat ten w yróżnia się od pozostałych dużą ilością użytków, zielonych (tab. 4, rubr. 6), dla których k ry teria bo nitacji są inne niż dla gruntów ornych. W szczególności odmienne, a n a w et w pew nym stopniu przeciw stawne są w ym agania staw iane obu k a tegoriom użytków w zakresie w arunków powietrzno-wodnych. Z tych powodów wskaźniki bonitacyjne łąkowo-pastwiskowego pow iatu elbląs kiego są nieporównywalne ze wskaźnikam i pozostałych trzech powiatów. O graniczając do trzech powiatów o przewadze gruntów ornych kore lację wskaźników bonitacji rolniczo-gleboznawczej gleb żuławskich z ich zasobnością w fosfor można uznać za stwierdzoną.
K orelacji tej dla przysw ajalnego potasu i odczynu pH nie stw ierdzo no. O trzym ane współczynniki są niskie i o niezgodnych znakach.
T a b e l a 5
K orelacja b o n i t e c j i odczynu g le b Żuław z b o n it a c j ą zasob n osci w przysw aja lne s k ł a d n i k i pokarmowe
C o r r e la t i o n between the r e a c t i o n , c l a s s i f i c a t i o n of Żuławy s o i l s and the c l a s s i f i c a t i o n of the content of a v a i l a b l e n u t r i e n t s
Powiat D i s t r i c t I l o ś ć jednoste k s t a t y s t y c z n y c h N o.of s t a t i s t i c a l u n it s Współczynnik, k o r e l a c j i wskaźników odczynu ze wskaźnikami zasobności C o e f f i c i e n t of e o r r e l a t i o n between
the in dex es of r e a c t i o n end the indexes of the n u tr i e n t conte nt przyswaj alny f o s f o r a v a i l a b l e phosphorus przyswajalny potas a v a i l a b l e potes sium E lb lą g 69 - 0,02 0,15 Gdańsk 60 - 0,02 - 0,07 Malbork 104 0,03 0,04 Nov:y Dwór 97 0 ,3 7 0,37
Obliczono również korelację między w ynikam i bonitacji odczynów a wskaźnikam i zasobności w przysw ajalny fosfor i potas. Do obliczeń włączono także gospodarstwa państwowe, ponieważ pH i zasobność w składniki oznaczono w tych samych próbkach gleby.
W yniki obliczeń (tab. 5) w skazują na brak współzależności między w skaźnikam i odczynu a wskaźnikam i zawartości gleb w przysw ajalny
262 J. N ow ak , A. N ip an icz
fosfor i potas. Nieznacznej korelacji dla potasu można się doszukiwać w powiecie nowodworskim.
W N IO SK I
1. Około połowy gleb Żuław ma odczyn lekko kw aśny (49,7%), przy mniej więcej rów nych ilościach gleb kwaśnych (23,8%) oraz obojętnych łącznie z zasadowymi (26,5%). Nie stwierdzono współzależności odczynu m ad żuławskich z ich składem mechanicznym, gdyż najlepsze wskaźniki bonitacji odczynu w ystępują w strefach m ad średnich, a najm niej korzy stne w strefach mad ciężkich; m ady bardzo ciężkie zajm ują stanowisko pośrednie. Obserwuje się natom iast powiązanie gorszego odczynu mad z wyższym poziomem wód gruntow ych.
2. Zasobność gleb Żuław w przysw ajalny fosfor jest dość dobra, po nieważ połowa gleb (53,7%) w ykazuje dobrą zasobność. Istnieje korelacja między zasobnością mad w przysw ajalny fosfor a składem mechanicz nym tych gleb. M ady zaw ierające więcej części spław ialnych ch arakte
ryzują się przeciętnie większą zasobnością w fosfor.
3. Zasobność gleb Żuław w przysw ajalny potas jest niska i nie w y kazuje dość w yraźnie zaakcentowanego powiązania ze składem m echa nicznym mad. Około połowy gleb (49,6%) w ykazuje złą zasobność.
4. Gleby bagienne w strefach rzeki M otławy i jeziora D rużna w po rów naniu ze strefam i mad m ają przeciętnie lepsze wskaźniki bonitacji odczynu, są zasobniejsze w przysw ajalny potas, w przybliżeniu m ają tyle samo przysw ajalnego fosforu co mady. Nie dotyczy to rejonu Kazimie- rzowa i Jagłow nika w powiecie elbląskim, które m ają w porów naniu ze strefam i mad gorsze wskaźniki bonitacji odczynu i zawartości przysw a jalnego fosforu i potasu. Są to jednak teren y o m ałym znaczeniu.
5. K orelację między bonitacją rolniczo-gleboznawczą a bonitacją według Riehma stwierdzono tylko w stosunku do przysw ajalnego fosforu z ograniczeniem do trzech powiatów o przewadze gruntów ornych. Na tom iast w stosunku do powiatu elbląskiego, odznaczającego się przewagą użytków zielonych, korelacji nie stwierdzono.
6. W skaźniki zasobności przysw ajalnych składników nie w ykazują korelacji ze wskaźnikami bonitacji odczynu.
L IT E R A T U R A
[1] A g a r v a l R.: Issle d o w a n ija fik sa c ji w poczw ach . S ielsk . C haziaj., 1962, 11 (tłum . z ang.).
[2] B e r t r a m H.: D er W eich sel — N o g a t-D e lta . G dańsk 1924.
[3] C z u b a R.: P róba zn a lezien ia w sp ó łza leżn o ści m ięd zy b o n ita cją gleb i ich zasob n ością. R oczn. G lebozn., d od atek do t. 13, 1963.
[4] C z u b a R., W ł o d a r c z y k Z.: W stęp n a o cen a zasob n ości g leb od ich w a r to ści u ży tk o w ej i p oziom u n a w o żen ia . P o stę p y N au k R oln., 1963, 4.
[5] H e r b s t W.: R adiophosphor (P-32) als H ilfs m itte l zur B estim m u n g der A u s- w a sc h su n g v o n B o d en p h o sp h o rsä u re durch N ied ersch lä g e. Z e itsc h r ift fü r
P fla n zen er n ., D üng., B od en k u n d e, 59(104), 2, B erlin 1952.
[6] K o p e r S., W o ł o s z В.: P rób a liczb o w eg o u jęcia w sp ó łza leżn o ści p om ięd zy o d czyn em gleb a za w a rto ścią w n ich ła tw o rozp u szczaln ego P 20 5. P o stęp y N a u k R oln., 1964, 1.
[7] M i ł e z e w а М.: W yn ik i bad ań m etod ok reśla n ia za so b ó w potasu w g le bach. M ięd zyn arod ow e C zasopism o R oln icze, 2, 1965.
[8] W i t e k T.: G leb y Ż u ła w W iślan ych . P a m ię tn ik P u ła w sk i, 18, 1965.
[9] W o jew ó d zk ie P rzed się b io rstw o G eod ezji i U rząd zeń T eren ó w R oln ych w G d ań sk u — m a teria ły .
[10] W ó j c i k B.: B ad an ia p otrzeb n a w o zo w y ch na p rzy k ła d zie g m in y O borniki P o łu d n ie, pow . O borniki, w oj. p ozn ań sk ie. R oczn. G lebozn., 6, 1957.
Я. НОВАК, А. НИПАНИЧ РЕАКЦИЯ И ОБЕСПЕЧЕННОСТЬ ДОСТУПНЫХ ФОСФОРОВ И КАЛИЕМ ПОЧВ РАЙОНА ЖУЛАВЫ (ДЕЛЬТЫ Р. ВИСЛА) Агрохимическая Станция в Гданьске Ре з юме В 1956— 1963 гг. Агрохимической Станцией в Гданьске проводилось обследование реакции и обеспеченности доступным фосфором и калием почв дельты реки Висла. Для этой цели с площади в среднем 1,87 га брали по одному смешанному почвен ному образцу. В образцах определяли: реакцию почв по потенциометрическому методу а обеспеченность доступным фосфором и калием — по методу Эгнера-Рима. Полученные результаты определений показаны авторами в четырех таблицах и на трех картах, изображающих распределение почв по территории согласно их бонити- ровочным показателям реакциии обеспеченности фосфором и калием. Для сравнения приведена наглядная почвенная карта. На основании полученных результатов сделана попытка вскрытия зависимости м еж ду реакцией почв и обеспеченностью доступными элементами а видом почвы и её агро-почвенной бонитировкой. Исходя из приведенных данных сделаны следующие выводы: 1. Половина (49,7%) почв района Жулавы отличается слабо-кислой реакцией при почти равной доле почв кислых (23,8%) и нейтральных совместно со щелочными (26,5% ). Не установлена взаимозависимость реакции Ж улазских мад и их механи ческого состава, так как лучшие бонитировочные показатели реакции почв выступают в полосе средних мад а худшие — полосе тяжелых мад; мады с очень тяжелым механическим составом занимают промежуточное место. Наблюдается однако неко торая связь менее положительной реакции в мадах с повышенным горизонтом грунтовых вод. 2* В общем обеспеченность Жулавских почв доступных фосфором довольно хорошая. Половина почв (53,7%) показывает вполне хорошую обеспеченность, однако
264 J. N ow ak , A. N ip an icz в этом отношении проявляется заметная дифференциация, связанная с механическим составом мад. Установлено наличие корреляции между обеспеченностью мад доступ ным фосфором и их механическим составом. Мады содержащие больше илистых частиц отличаются в среднем высшей обеспеченностью доступным фосфором. 3. Обеспеченность Жулавских мад доступным калием очень низка и не про являет ясно выраженной взаимосвязи с механическим составом. Почти половина почв (49,6%) показывает плохую обеспеченность. 4. Болотные почвы в районе реки Мотлава и озера Дружна имеют в среднем лучшие, по сравнении с мадами, бонитировочные показатели реакции и обеспечен ности доступным калием а одинаковые с мадами — в отношении доступного фосфора. Это не касается районов: Казимежов и Ягловник в уезде Эльблонг, с х у д шими по сравнении с мадами бонитировочными показателями реакции и обеспечен ности доступным фосфором и калием. 5. Корреляция м еж ду агро-почвенной бонитировкой и бонитировкой по Риму установлена единственно в отношении доступного фосфора и то только в трех уездах, в которых преобладают нахотные почвы. Однако в уезде Эльблонг, где преобладают зеленые угодия, эта корреляция не обнаружена. 6. Показатели обеспеченности почв доступными элементами не коррелируют с бонитировачными показателями реакции. J . N O W A K . J . N I P A N I C Z pH V A L U E A N D L EV E LS OF A V A IL A B L E P H O SP H O R U S A N D P O T A S S IU M IN Ż U Ł A W Y SO IL S (A T THE D E L T A OF V IS T U L A ) A g r o c h e m i c a l S t a t i o n , G d a ń s k S u m m a r y
T h e A g ro ch em ica l S ta tio n of G d ań sk in v e stig a te d , in th e y ea rs 1956— 1963, soils o f th e V istu la Ż u ła w y for th e pH v a lu e s and th e con ten ts of a v a ila b le p h o s phorus and p otassiu m . F rom an a v era g e area of 1.87 ha th ere w e r e ta k e n sin g le r e p r e se n ta tiv e sa m p les. T he so il sa m p les w e r e a n a ly sed p o te n tio m e tr ic a lly for th e pH , and b y E g n er-R ieh m m eth o d fo r th e le v e l o f p h osp h oru s and p otassiu m .
T h e au th ors h a v e afford ed ta b u la te d and m ap p ed r e su lts illu s tr a tin g th e d is trib u tio n of so ils a ccord in g to th e in d e x e s o f c la s sific a tio n of th e in v e s tig a te d
p a ram eters. F or com p arison th ere has b een added a su r v e y so il m ap.
On grou n d s o f th e ob tain ed r esu lts th ere w a s a ttem p ted a search after som e co rrela tio n b e tw e e n th e pH v a lu e and th e le v e l o f a v a ila b le com p on en ts on th e o n e h and, and th e a g ricu ltu ra l so il c la ssific a tio n on th e oth er.
F o llo w in g are th e con clu sion s:
1. H a lf of th e Ż u ła w y so ils e x h ib it a lig h t acid reaction (49%), w h ile acid so ils occur in th e sam e am ou n t (23.8%) as. th e n eu tra l and a lk a lin e so ils jo in tly (26.5%). T h ere has n ot b een fo u n d any in terrela tio n b e tw e e n th e rea ctio n of Ż u ła w y w arp so ils and th eir m ech a n ica l co m p o sitio n as the h ig h e st c la ssific a tio n in d e x e s occur in th e zon es of m ed iu m w arp so ils, w h ile th e lo w e s t — in zon es of h e a v y w a r p lan d ; e x tr e m e ly h e a v y w a rp so ils are in term ed ia te. R ather, th e r e h a s b een d isco v ered a co rrela tio n b e tw e e n a le s s fa v o u r a b le rea ctio n o f w a rp so ils and a h ig h er le v e l of th e su b so il w a ter.
2. In gen eral, th e con ten t of a v a ila b le p hosphorus in Ż u ła w y so ils is sa tis fa cto ry . H a lf od th e s e so ils (53.7%) carries a h igh co n ten t y e t th ey are la r g e ly d iffe r e n tia te d in th is resp ect b eca u se o f th e ir u n lik e m ech a n ica l com p osition . T h ere h as b een d isclo sed a co rrela tio n b e tw e e n th e w e a lth o f w arp so ils in a v a ila b le p h osp h oru s and th e ir m ech a n ica l com position. On th e w h o le , w arp land co n ta in in g larger q u a n tities of flo a ta b le com p on en ts is m ore abundant in a v a ila b le p h osphorus.
3. A b u n d an ce o f Ż u ła w y w a rp (a llu v ia l) so ils in a v a ila b le p o ta ssiu m is lo w and does n ot e x h ib it an y m ark ed a sso cia tio n w ith th e m ech a n ica l com position. M ore or le s s h a lf of th ese so ils (49.6%) carries a lo w le v e l of th is m in era l.
4. B og so ils b ord erin g riv er M otław a and th e la k e D rużna — if com pared w ith th e ran ge o f w a rp soils — h a v e b etter cla ssifica tio n in d e x e s con cern in g th e rea ctio n and co n ten t o f a v a ila b le p o ta ssiu m , and eq u a l in d e x e s as regard s th e le v e l od a v a ila b le ph osp h oru s. I b i s d oes n ot h old tru e fo r th e K a zim ierzó w and J a g ło w n ik region s in th e d istrict of E lb lą g w h e r e , in com parison w ith th e w arp land, th e in d e x e s of rea ctio n and o f th e le v e l of a v a ila b le p h osp h oru s and p o ta s sium are lo w er.
5. C orrelation b e tw e e n th e a g ricu ltu ra l so il cla ssica tio n and th a t after R ieh m h as o n ly b een fo u n d in r esp ect to a v a ila b le ph osp h oru s and o n ly in th ree d is tricts w ith a p rep o n d era n ce of arab le land. A s reg a rd s th e E lb ląg d istrict, w ith a p rep o n d era n ce of g reen lan d , th ere w a s no such a g reem en t.
6. In d e x e s of th e le v e l o f a v a ila b le co m p on en ts are n ot co rrelated w ith th e in d e x e s of reaction cla ssifica tio n .
