Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych Dolnego Śląska

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 137-146

ANNA RUSEK, CEZARY KABAŁA, JUSTYNA DROZDOWSKA

ZAWARTOŚĆ OŁOWIU, CYNKU I MIEDZI

W W YBRANYCH TYPACH PRÓCHNIC LEŚNYCH

DOLNEGO ŚLĄSKA

CONCENTRATIONS OF LEAD, ZINC AND COPPER

IN SEVERAL TYPES OF FOREST FLOOR

AT THE LOWER SILESIA REGION

Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego, Akademia Rolnicza we Wrocławiu

A b str a c t: The aim o f investigation was to determine the concentrations o f Pb, Zn, and Cu in

selected types o f forest floor in typical pine, beech and spruce forests o f the Low er Silesia region. Sam pling points were located on relatively slightly contaminated areas. H eavy metals concentrations were determined by A A S technique in solutions obtained from sample ignition follow ed by ash digestion with concentrated H N 0 3. Total concentration o f metals depends on forest type rather then forest floor type. Concentration o f copper and lead are higher in studied forest floors in pine forest as compared with other lowland regions o f Poland.

S łow a k lu czow e: próchnica leśna, ołów, cynk, miedź. K e y w o rd s: forest floor, lead, zinc, copper.

WSTĘP

Liczne badania, głównie z terenów górskich [Borkowski i in. 1993, Drozd i in. 1998, Fabiszewski, Wojtuń 1994, Kabała i in. 1997, Karczewska, Kabała 2002, Wojtkowiak 1993] nie są wystarczające do rozeznania naturalnego zróżnicowania zawartości metali ciężkich w glebach leśnych Dolnego Śląska oraz stopnia zanieczyszczenia gleb

zakresie modyfikuje krążenie pierwiastków w profilu glebowym [Kabała i in. 1997]. Dlatego uważa się, że dobrym narzędziem oceny stopnia zanieczyszczenia gleb obszarów zalesionych jest analiza przestrzennego zróżnicowania zawartości metali ciężkich w próchnicy nadkładowej, lepszym niekiedy niż ocena zawartości metali w poziomach mineralnych gleb [Karczewska, Kabała 2002].

Pewnym mankamentem w badaniach nad próchnicami leśnymi jest ich warstwowa budowa i dynamika sezonowa. Warstwowanie próchnic leśnych wynika z postępującej humifikacji kolejnych partii opadu organicznego i wyraża się w odmiennych właści­ wościach fizyko-chemicznych poszczególnych warstw [Baldock, Nelson 2000, Kabała i in. 1998]. Sezonowa zmienność próchnic leśnych dotyczy głównie próchnic typu muli, których szybka mineralizacja przyspiesza włączenie pierwiastków do poziomów mineralnych gleby i tym samym zmniejsza wartość diagnostyczną próchnicy nad-kładowej.

Celem niniejszej pracy była analiza rozmieszczenia całkowitej zawartości ołowiu, cynku i miedzi w najważniejszych typach próchnic leśnych na względnie niezanie- czyszczonych obszarach Dolnego Śląska. Uzyskane wyniki będą stanowiły materiał odniesienia dla badań gleb leśnych na terenach objętych zanieczyszczeniami antro­ pogenicznymi w Polsce południowo-zachodniej, w tym również w Sudetach.

MATERIAŁY I METODY

Prace terenowe prowadzono w miesiącach maju i czerwcu w latach 1998-2000. Próbki pobrano z 30 punktów badawczych zgrupowanych w dziesięciu jednostkach geograficznych Niżu Śląskiego i Sudetów (rys. 1). Do badań wytypowano obszary, na których Inspekcja Ochrony Środowiska we wcześniejszych latach nie stwierdziła zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego [WIOŚ 1998].

Najbardziej charakterystycznymi typami drzewostanów są na Niżu Śląskim: bory sosnowe, najczęściej w typie siedliskowym boru mieszanego świeżego i boru świeżego oraz lasy bukowe w typie siedliskowym lasu świeżego. W Sudetach dominują bory świerkowe w typie siedliskowym boru mieszanego górskiego. Do badań wytypowano więc trzy rodzaje drzewostanów: z dominacją sosny, buka lub świerka w wariantach możliwie najbardziej typowych, z dwoma typami próchnic nadkładowych: mor oraz moder.

Próbki próchnic leśnych pobierano ze wszystkich wydzielonych podpoziomów: ♦ suro winowego (Ol), występującego w obydwu typach próchnic w postaci niezbyt grubej warstwy (1-3 cm), mało zmienionego materiału roślinnego (igliwia świerka, sosny albo liści buka),

♦ detrytusowego (Of), występującego w próchnicach typu mor, w postaci kilkucentymetrowej warstwy rozdrobnionych, zwykle ciemnobrunatnych resztek roślinnych z dobrze rozpoznawalnymi strukturami tkankowymi,

♦ butwinowego (Ofh), występującego w próchnicach typu moder, gdzie resztki roślinne są w znacznym stopniu zhumifikowane i struktura tkankowa jest słabo rozpoznawalna, grubość poziomu od 4 do 8 cm,

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 139

RYSUNEK 1. Teren badań - FIGURE 1. The study area

♦ epihumusowego (Oh), występującego w próchnicach typu mor, złożonego z silnie zhumifikowanej, bezpostaciowej, ciemno zabarwionej lub czarnej materii organicznej, niekiedy zawierającej domieszki części mineralnych pochodzące z mineralnego podłoża; miąższość od 1 do 4 cm.

Nie stosowano sztywnego schematu głębokości pobrania poszczególnych próbek próchnic nadkładowych uzależniając ją od indywidualnego wykształcenia cech morfologicznych podpoziomów próchnic. W pobranych próbkach oznaczono:

- zawartość materii organicznej - metodą strat prażenia, - odczyn w wodzie destylowanej (potencjometrycznie),

- całkowitą zawartość Pb, Cu i Zn - metodą atomowej spektrometrii adsorpcyjnej po uprzedniej mineralizacji próbek przez spopielenie w temperaturze 450°C i roztwo­ rzeniu w stężonym H N 03.

drzewostan świerkcwy

spruce forest

drzewostan sosnowy

pine forest

drzewostan bukowy

beech forest

miejsca poboru prób zgodnie z łab. 1

localization of the investigated sites

according to tab. 1

No.

stand floor type

Nizina Śląska - Silesia Lowland mor moder

1. Kotlina Milieka Milicka Basin Bór sosnowy Pine forest Gleby bielicowe Podzols 3 2 2 . Równina Oleśnicka Oleśnicka Plain Bór sosnowy Pine forest Gleby rdzawe Arenosols 1 3. Równina Wrocławska Wrocławska Plain Bór sosnowy Pine forest Gleby rdzawe Arenosols 2 4. Wzgórza Trzebnickie Trzebnickie Hills Las bukowy Beech forest Gleby płowe Luvisols 3 5. Wzgórza Strzelińskie Strzelińskie Hills Las bukowy Beech forest Gleby ptowe Luvisols 4

Sudety - Sudety Mountains 6. Masyw Śnieżnika

Śnieżnik Group

Bór świerkowy Spruce forest

Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 7. Rudawy Janowickie Janowickie Mountains Bór świerkowy Spruce forest

Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 3 8. Góry Sowie Sowie Mountains Bór świerkowy Spruce forest

Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 9. Góry Stołowe Stołowe Mountains Bór świerkowy Spruce forest

Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 7 10. Góiy Bystrzyckie Bystrzyckie Mountains Bór świerkowy Spruce forest

Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols

1

Przy oznaczaniu pierwiastków śladowych stosowano wzorce wewnętrzne w postaci referencyjnych materiałów glebowych (SRM 2709, SRM 2711, RTH 912, RTH 953) o certyfikowanej całkowitej zawartości analizowanych metali.

WYNIKI BADAŃ

Odczyn i zawartość m aterii organicznej. Analizowane próchnice leśne gleb pod borami sosnowymi i świerkowymi odznaczają się odczynem silnie kwaśnym, natomiast kwaśnym próchnice lasów bukowych. W miarę wzrostu stopnia rozkładu pH maleje z 3,9 (Ol) do 3,3 (Oh) w podpoziomach gleb borów sosnowych oraz z 3,7 (Ol) do 3,5 (Oh) pod borami świerkowymi (wartości średnie). Nie zaobserwowano spadku pH w próchnicach gleb lasów bukowych.

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 141 Wszystkie próchnice odznaczają się bardzo wysokązawartościąmaterii organicznej (57,1— 96,5%), najwyższą w poziomach surowinowych (Ol), a najniższą w poziomach epihumusowych (Oh), w których wyraźnie wzrasta ilość domieszek mineralnych (głównie frakcji piasku).

Ołów. W analizowanych próbkach próchnic leśnych stwierdzono ogromne zróżni­ cowanie zawartości ołowiu: od 12,7 do 243 mg • kg-1 s.m. zależne w równym stopniu, od typu drzewostanu, co i od podpoziomu, z którego pochodziła próbka (tab. 2).

Prawidłowość polegającą na wzroście średniej zawartości ołowiu wraz ze wzrostem stopnia humifikacji (01<0h<0f lub OKOfh) zaobserwowano we wszystkich badanych typach próchnic nadkładowych. Średnia zawartość ołowiu w podpoziomach Of i Ofh jest przynajmniej dwukrotnie wyższa niż w podpoziomie Ol. Różnica ta w przypadku próchnic pod drzewostanami sosnowymi bywa nawet czterokrotna. Z kolei średnie zawartości ołowiu w podpoziomach Of i Oh próchnicy nadkładowej mor są zbliżone i w borach sosnowych wynoszą: Of - 102,8 mg • kg-1 s.m., Oh - 108,2 mg • kg-1 s.m., natomiast w borach świerkowych: Of - 115,2 mg • kg-1 s.m. i Oh - 119,2 mg • kg'1 s.m. (tab. 2).

Zawartość ołowiu w analogicznych podpoziomach różnych typów próchnic nadkładowych, ale pod tym samym typem drzewostanu (Ol moder - Ol mor i O f mor - Ofh moder) są do siebie bardzo zbliżone (wartości uśrednione), co pozwala na wyciągnięcie wniosku, że czynnikiem decydującym o zawartości ołowiu jest skład gatunkowy drzewostanu. Średnia zawartość ołowiu w każdym z analogicznych podpoziomów próchnic nadkładowych jest najwyższa w glebach pod borami świerkowymi, najniższa pod lasami bukowymi, pod borami sosnowymi przyjmuje wartości pośrednie. Brak niestety podstaw do rozstrzygnięcia, w jakim stopniu wyższa zawartość ołowiu w próchnicy nadkładowej gleb pod drzewostanami świerkowymi w porównaniu sosnowymi wynika z naturalnych różnic w składzie pierwiastkowym igieł świerka i sosny, a w jakim z relatywnie większego narażenia górskich świerczyn na zanieczyszczenia atmosferyczne [Kocowicz 2000, Malczyk 1996, Niemyska-Łukaszuk i in. 1998a, Żołnierz i in. 1995]. Sudety podobnie jak inne graniczne pasma górskie stanowią barierę orograficzną dla przesuwających się mas powietrza, co jest podawane jako jedna z przyczyn koncentracji zanieczyszczeń [Zwoździak i in. 1993].

Cynk. Wahania zawartości cynku nie są tak wysokie jak w przypadku ołowiu i kształtują się od 26,0 do 101,0 mg • kg-1 s.m. Koncentracja tego pierwiastka w poszczególnych podpoziomach próchnic leśnych generalnie zwiększa się ze wzrostem stopnia rozkładu materii organicznej, jednak różnice w zawartości nie są tak duże jak ołowiu. Zawartość cynku w podpoziomach Of (Ofh) jest na ogół tylko o 20-30% wyższa niż w poziomach Ol. Maksimum akumulacji cynku w próchnicach nadkładowych typu mor pod drzewostanami świerkowymi wypada w podpoziomie Of, podczas gdy w drzewostanach sosnowych w podpoziomie Oh. Inaczej też niż w przypadku ołowiu, najwyższa zawartość cynku została stwierdzona w próchnicach gleb lasów bukowych, a najniższa w ściółkach borów świerkowych (tab. 2 i 3).

Zawartość cynku w analogicznych podpoziomach próchnic moder i mor pod drzewostanami sosnowymi sązbliżone. Natomiast w przypadku próchnic pod drzewostanami świerkowymi wyższe zawartości cynku stwierdzono w podpoziomach ektopróchnic moder niż mor (tab. 2 i 3).

Miedź. Mimo bardzo dużego rozrzutu skrajnych zawartości miedzi (5,5-100,7 mg • kg-1 s.m.) średnie koncentracje pierwiastka nie wykazują większego zróż-nicowania zarówno pomiędzy typami badanych ściółek, jak i podpoziomami w obrębie jednego typu

Obszar Area 01 Of Oh LI* pH w - in H20 Pb Zn Cu LI* pH w - in H20 Pb Zn Cu LI* pH w - in H20 Pb Zn Cu [%] [mg/kg] [%] [mg/kg] [%] [mg/kg] Bór sosnowy Pine forest Nizina Śląska Silesia Lowland maximum minimum średnia - mean SD** 97,9 95,1 96,5 1,9 4,0 3.8 3.9 0,1 32,7 30,0 31,3 1,9 46,5 45,0 45,7 1,0 19.7 17.7 18.7 1,41 80,1 76,3 78,2 2,7 3,5 ЗД 3,3 0,3 120.7 85,0 102.8 25,2 56,0 54,5 55,2 1,1 42,7 31,2 36,9 8,1 91,6 60,0 75,8 22,4 3,4 3.2 3.3 0,1 112,0 104,5 108,2 5,3 73,5 46.2 59,8 19.3 38,5 10,2 24,3 20,0 Bór świerkowy Spruce forest Sudety Sudety Mountains maximum minimum średnia - mean SD** 93,5 90,2 91,9 2,3 4,0 3,4 3,7 0,3 82,5-48,5 61.3 18.4 35.0 26.0 31,9 5Д 14.5 6.5 10,7 4,0 79.9 76.9 78,4 2,1 3,9 3,2 3,6 0,4 141,5 94,0 115.2 24.2 50.2 42.2 45,8 4,1 26,0 11,0 19,7 7,8 62.5 51.6 57,1 7,7 3,8 3,4 3,6 0,2 135,5 110,0 119,2 14,2 46,7 34,5 40,3 6,1 38,5 11,0 21,2 15,1

Objaśnienia, Explanation: *LI - straty prażenia, loss on ignition; **SD - odchylenie standardowe, standard deviation

A . R u se k, С . K a b a ła , J. D ro zd o w sk a

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 143 TABELA 3. Zawartość ołowiu, miedzi i cynku, straty prażenia oraz pH w podpoziomach próchnic leśnych typu moder

TABLE 3. Lead, copper and zinc concentrations, loss on ignition and pH of moder-type forest floor subhorizons Drzewostan- Forest stand Obszar Area Statystyka Statistics

Podpoziomy próchnicy leśnej typu mor Subhorizons of the mor-type forest floor

01 Ofli LI* pH w - in H.0 Pb Zn Cu LI* pH w - in

up

Bór maximum 95,8 4,8 109,5 101,0 40,9 98,4 4,6 181,0 96,1 33,0 świerkowy minimum 71,9 3,2 25,0 30,0 5,5 58,0 3,0 50,0 37,5 4,5 Spruce forest średnia-mean 86,5 3,7 76,8 55,1 17,0 76,4 3,6 136,3 57,4 18,9 Sudety SD** 6,6 0,5 19,9 3,9 5,9 12,5 0,2 16,7 5,3 5,1 Sudety

Mountains

Las bukowy maximum 97,6 5,6 28,5 69,50 20,2 94,1 5,4 63,0 99,5 27,5 Beech forest minimum 94,1 4,7 12,7 42,7 7,7 70,7 4,7 41,1 63,5 21,2 Nizina Śląska średnia-mean 95,3 3,9 19,0 54,9 14,5 82,0 5,0 50,0 80,0 24,8 Silesia SD** 1,3 0,3 5,9 10,1 4,3 8,4 0,3 8,6 14,9 2,3 Lowland

Objaśnienia, Explanation: *LI - straty prażenia, loss on ignition; **SD - odchylenie standardowe, standard deviation

(tab. 2 i 3). Średnia zawartość miedzi w podpoziomach próchnic leśnych rośnie wraz ze wzrostem stopnia ich humifikacji (01<0f<0h oraz 01<0fh). Jedynie w próchnicach sosnowych typu mor maksimum koncentracji miedzi przypada na poziom Of, a nie Oh, co wskazuje na możliwość uwalniania i usuwania miedzi ze ściółki podczas postępującej humifikacji [Karczewska, Kabała 2002].

Zawartość miedzi j est naj wyższa w próchnicach leśnych drzewostanów sosnowych, natomiast pod drzewostanami bukowymi i świerkowymi jest zbliżona w analogicznych podpoziomach.

Przy porównaniu średnich zawartości miedzi w analogicznych podpoziomach próchnic typu mor i moder, wytworzonych pod tym samym typem drzewostanu, na ogół nie występują istotne rozbieżności. W próchnicach typu mor, tak sosnowych, jak i świer­ kowych, wykazano wzrost koncentracji miedzi w podpoziomie O f o około 100% w odniesieniu do podpoziomu Ol. W podpoziomach próchnic typu moder taki wzrost wystąpił tylko pod borami sosnowymi. Różnica w zawartości miedzi między podpoziomami O f i Oh próchnic świerkowych jest już nieznaczna, podobnie jak w przypadku ołowiu.

ska, Kabała 2002, Szopka 2000], Rudawach Janowickich [Kabała i in. 1998], a także w Babiogórskim Parku Narodowym [Niemyska-Łukaszuk i in. 1998b], natomiast zdecydowanie niższe w porównaniu z obserwowanymi w ektopróchnicach Gór Izerskich i Karkonoszy, szczególnie w ich najwyższych partiach [Drozd i in. 1995, Drozd i in. 1998, Kabała i in. 1998, Kocowi cz 2000, Skiba i in. 1995]. Większość cytowanych autorów wyraża opinię, że bardzo wysokie zawartości ołowiu, nierzadko przekraczające 200 mg • kg-1 s.m. są skutkiem zanieczyszczenia środowiska. Uzyskane wyniki potwierdzają taką opinię, gdyż na relatywnie słabiej zanieczyszczonych obszarach Sudetów średnie koncentracje ołowiu wahają się od 61 do 136 mg • kg-1 (w zależności od podpoziomu próchnicy leśnej). Porównując zawartości ołowiu w próchnicach nadkładowych pod borami sosnowymi Dolnego Śląska z wynikami uzyskanymi w siedliskach borowych na Niżu Polskim [Czępińska-Kamińska, Janowska 2000, Gworek, Degórski 1997,2000, Malczyk 1996] stwierdzono kilkukrotnie wyższe zawartości ołowiu w próchnicach nadkładowych nizinnej części Dolnego Śląska, szczególnie w podpoziomie Oh. Inaczej niż na Dolnym Śląsku, w Borach Tucholskich stwierdzono zmniejszanie się koncentracji ołowiu w silniej zhumifikowanych podpoziomach próchnic leśnych [Malczyk 1996]. Zaobserwowane różnice wskazują na silniejsze zanieczyszczenie antropogeniczne badanego obszaru i być może są skutkiem długotrwałych emisji z Legnicko- Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Aktualne badania z terenu byłego województwa legnickiego [Nowak i in. 2000] nie wykazują zanieczyszczenia igieł sosny ołowiem (0,8-0,2 mg • kg-1). Zawartość ołowiu w poziomach surowinowych (Ol) są więc od 15 do 30 razy wyższe niż w dwuletnich igłach.

Stwierdzone zawartości cynku w ektopróchnicach typu mor i moder pod borami sosnowymi Dolnego Śląska są zbliżone do średnich zawartości uzyskanych w Borach Tucholskich [Malczyk 1996] oraz w Kampinoskim Parku Narodowym [Czępińska- Kamińska, Janowska 2000], a niższe niż na terenach potencjalnie narażonych na zanieczyszczenie [Gworek, Degórski 1997]. Zawartości cynku w poziomie surowino- wym (Ol) próchnic leśnych zbliżone są do ilości metalu w dwuletnich igłach sosnowych (35-40 mg • kg-1) [Nowak i in. 2000], co potwierdza niski stopień koncentracji cynku w próchnicy leśnej i brak zanieczyszczenia próchnic leśnych nizinnej części Dolnego Śląska tym metalem. Zawartości cynku stwierdzone w próchnicach leśnych pod borami świerkowymi zbliżone są do ilości wykazywanych z Gór Stołowych [Karczewska, Kabała 2002], Rudaw Janowickich [Kabała i in. 1998] oraz niższych partii Karkonoszy [Skiba i in. 1995], Tatr [Niemyska-Łukaszuk i in. 1998a] oraz Babiogórskiego Parku Narodowego [Niemyska-Łukaszuk i in. 1998b]. Natomiast stęże-nia cynku w najwyższych partiach wymienionych masywów są nawet 3-4-krotnie większe, co dowodzi zanieczyszczenia próchnic leśnych tych obszarów.

Średnie koncentracje miedzi w badanych ektopróchnicach pod borami świerkowymi zbliżone są do zawartości stwierdzonych w Babiogórskim Parku Narodowym [Niemys- ka-Łukaszuk i in. 1998b] i Karkonoszach [Skiba i in. 1995]. Jedynie w wyższych partiach

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 145 tych gór oraz w Górach Izerskich [Kabała i in. 1998] koncentracje miedzi są dwukrotnie wyższe. Z kolei zawartości miedzi w próchnicach borów sosnowych na Nizinie Śląskiej są wyraźnie wyższe niż w Puszczy Kampinoskiej [Czępińska-Kamińska, Janowska 2000].

Ponieważ koncentracje miedzi z pięciu różnych regionów Dolnego Śląska są zbliżone, a dodatkowo są wyższe niż w ektopróchnicach świerkowych Sudetów, można sądzić, że wyższa zawartość miedzi na Niżu Śląskim jest skutkiem wieloletniego oddziaływania emisji z hutnictwa miedzi. Podkreślenia wymaga fakt, że w 2-letnich igłach sosny stwierdza się obecnie zawartość miedzi 5-6 mg • kg-1 s.m., czyli 3-krotnie mniej niż w surowinowych podpoziomach próchnic leśnych Dolnego Śląska.

WNIOSKI

1. Zawartość cynku w próchnicach leśnych pod borami sosnowymi Dolnego Śląska jest zbliżona do wykazywanych w innych regionach kraju, natomiast zawartości ołowiu i miedzi są2-3-krotnie wyższe. Koncentracje Pb, Zn i Cu w próchnicach borów świer­ kowych są mniejsze od stwierdzanych w wyższych partiach Sudetów i Karpat. 2. Zawartość pierwiastków śladowych rośnie w miarę wzrostu stopnia humifikacji

materiału organicznego w kolejnych podpoziomach próchnic leśnych (Ol <Of <Oh). Różnica w koncentracji metali między podpoziomami Ol i Of jest na ogół znacznie większa niż między Of i Oh.

3. Zawartości metali ciężkich w analogicznych podpoziomach próchnic leśnych mor i moder wytwo­ rzonych pod tym samym typem drzewo stanu sązbliżone (szczególnie w podpoziomie Ol). 4. Wyższa zawartość miedzi i ołowiu w próchnicach leśnych Niżu Śląskiego jest praw­

dopodobnie efektem wieloletniego oddziaływania emisji z hutnictwa miedzi.

LITERATURA

BA L D O C K J. A ., N EL SO N P. N. 2000. Soil organic matter. W: Sumner M. E. (red.) Handbook o f soil science. CRC Press, Boca Raton: В -2 5 -8 4 .

BORKOW SKI J., DIETRYCH A., KOCOWICZ A ., SZERSZEŃ L. 1993: Zawartość metali cięż­ kich w glebach i roślinności Karkonoskiego Parku N arodowego. W: G eoekologiczne proble­ my Karkonoszy: 125-130.

C ZĘPIŃ SKA -K AM IŃ SKA D., JANO W SKA E. 2000. Metale ciężkie w glebach wybranych kra­ jobrazów geochem icznych Kam pinoskiego Parku Narodowego jako wskaźnik antropogenizacji

środowiska. Zesz. P o b l Post. N auk Roln, 471: 8 9 5 -9 0 2 .

D RO ZD J., LICZNAR M , W EBER J., LICZNAR S., JAMROZ E., D RA DR AC H A ., M ASTAL- SK A -C ETER A B., ZAW ER BN Y T. 1998: Degradacja gleb w niszczonych ekosystem ach Karkonoszy i m ożliw ości jej zapobiegania - Monografia. PTSH: 125 pp.

DRO ZD J., LICZNAR M., WEBER J., 1995: Zawartość metali ciężkich w podpoziom ach próchni­ cy nadkładow ej w glebach degradow anego ekosystem u leśn ego w K arkonoszach. Zesz.

Probl. Post. N auk Roln. 418 suplement: 8 5 1 -8 5 7 .

FABISZEW SKI J., WOJTUŃ B. 1994: Zjawiska ekologiczne tow arzyszące wymieraniu lasów w Sudetach. P ra ce IBL, seria „ В ” nr 21/2: 195-210.

G W O REK B., DEGÓRSKI M. 2000: Borówka ( Vaccinium m yrtillus) oraz igły sosny ( Pinus

silvestris) wskaźnikam i zanieczyszczeń środowiska metalami ciężkim i w wybranych siedli­

skach borowych na obszarze Polski. Rocz. G lebozn. 51, 1/2 7 9 -8 6 .

GW OREK B., DEGÓRSKI M.: 1997. Pierwiastki śladowe i Fe w glebach zbiorow isk borowych.

K A B A Ł A C., KARCZEW SKA A ., SZERSZEŃ L. 1997: Formy pierwiastków śladow ych w g le­ bach leśnych Sudetów Zachodnich. W: G eologiczn e problem y Karkonoszy, M ateriały z sesji naukowej w Przesiece X 1997, Tom I: 2 1 3 -2 1 6 .

KARCZEWSKA A., KABAŁA C. 2002: Pierwiastki śladowe w glebach Parku Narodowego Gór Stoło­ wych. W: Gleby Parku Narodowego Gór Stołowych - Monografia. Wyd. Szczeliniec: 133-160. KOCOW ICZ A. 2000: Porównanie zawartości wybranych metali ciężkich w darniowych i le­

śnych glebach górskich. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 471: 1005-1012.

M A CIA SZEK W. 1983: Mikroelementy (Mn, Zn, Cu, В i M o) w glebach leśnych w ytworzonych ze skał fliszu Karpackiego. Rocz. Glebozn. 34, 3: 7 5 -9 3 .

M ALCZYK P. 1996: Metale ciężkie w glebach wybranych ekosystem ów leśnych. Zesz. Probl.

Post. N aukR oln. 434, 2: 5 9 9 -6 0 3 .

M E M Y SK A -Ł U K A SZ U K J., MIECHÓW KA A ., CIARKOW SKA К. 1998a: Całkowita zawar­ tość cynku w profilach rankerów Tatrzańskiego Parku N arodow ego. Zesz. Probl. Post. Nauk.

Roln. 464: 3 0 1 -3 1 0 .

N IE M Y SK A -Ł U K A SZU K J., M IECHÓWKA A., ZA D RO ŻNY P., M AZUREK R. 1998b: M eta­ le ciężkie (Cd, Cr, Cu, Mn, N i, Pb, Zn) w wybranych glebach Babiogórskiego Parku N arodow e­ go. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 464: 311-3 2 0 .

NOW AK L., KUCHARZEW SKI A ., KUCHA RSK A B. 2000: Zawartość pierwiastków śladowych w glebach leśnych i igliw iu sosny zwyczajnej w byłym w ojew ództw ie legnickim . Zesz. Probl.

Post. N au kR oln . 471: 7 6 5 -7 7 2 .

RAPORT O STANIE ŚRODOW ISK A w w ojew ództw ie w rocławskim w latach 1997-1998. 1998. W ojewódzka Inspekcja Ochrony Środowiska, Wrocław: 16-87.

SKIBA S., DREW NIK M., SZMUC R. 1995: Zawartość metali ciężkich w pow ierzchniow ych poziom ach gleb Karkonoszy. Zesz. Probl. Post. N aukR oln. 418: 3 5 3 -3 6 0 .

SZOPKA K. 2000: Całkowita zawartość oraz profilow e rozm ieszczenie ołow iu w glebach bielico- w ych i brunatnych kwaśnych w ytworzonych z piaskow ców na terenie Gór Stołow ych. Zesz.

Probl. Post. N a u k R o ln . 471: 1159-1165.

PUCHALSKI T., PRUSINKIEWICZ Z. 1975: Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego. PWRiL. WOJTKOWIAK A. 1993: Zawartość metali pochodzenia antropogenicznego w glebach zachodniej

części Karkonoszy i Gór Izerskich. W: Geoekologiczne problemy Karkonoszy, Materiały sesji naukowej w Karpaczu 11-13X 1991, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego: 137-142. ZW OŹDZIAK J., ZWOŹDZI A K A , KMIEĆ G , KACPERCZYK K. 1993 : Przyczyny zanieczysz-

czenia atmosfery w w yższych partiach Sudetów. W: Karkonoskie Badania Ekologiczne. I Konferencja. IE PAN, D ziekanów Leśny: 19-32.

ŻOŁNIERZ L., FABISZEWSKI J., MATULA J., SOBIERAJSKI Z., W OJTUŃ B. 1995: Bioindy- kacja zanieczyszczenia metalami ciężkim i i siarką w w yższych piętrach Karkonoszy. W: G eo­ ekologiczne Problemy Karkonoszy. Wyd. Acadus, Poznań: 6 3 -6 8 .

Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r

M g r in. A nna R u sek

I n s ty tu t G le b o zn a w stw a i O ch ro n y Ś ro d o w isk a R o ln ic ze g o A R 5 0 -3 5 7 Wrocław, ul. G ru n w aldzka 53