Konferencja konserwatorska w Toruniu w sprawie badań nad kamienicami mieszczańskimi i ich adaptacji do współczesnych potrzeb

Konferencja konserwatorska w

Toruniu w sprawie badań nad

kamienicami mieszczańskimi i ich

adaptacji do współczesnych potrzeb

Ochrona Zabytków 17/1 (64), 62-65

m ury stanęły na tych w cześniejszych założeniach, tym bardziej n ależy je chronić. Aby podkreślić ich wartość konieczne jest uporządkowanie m urów i ich najbliższe­ go otoczenia. (Przykładem obniżenia w artości tego rodzaju obiektów — mury w To­ runiu od istrony Wisły). Mgr B. R y m a s z e w s k i (MKZ — Toruń) w yjaśnił, że spraw a uporządkowania m urów toruńskich jest w opracowaniu. N astępnie w spra­ w ie w ykorzystania obiektów obronnych dla celów dydaktycznych zabierali głos społeczni opiekunow ie zabytków: M. S m e r d e l z Gryfic i В. С z w ó j d z i ń s к i ze Szczecina.

Inż. S. K w i l e c k i (WKZ — Szczecin) podziękow ał uczestnikom zjazdu za ich w ypow iedzi i zainteresowanie się poruszoną problem atyką oraz podkreślił w agę i znaczenie zjazdu dla dalszej pracy konserwatorskiej w tym zakresie n a teren ie w ojew ództw a szczecińskiego. Obrady zam knął dyr. ZMiOZ mgr M. Ftaśnik, stw ier­ dzając ich ow ocność oraz potrzebę dalszego pogłębiania poruszonych zagadnień, posiadających oprócz szczególnej żyw otności dla w ojew ództw a szczecińskiego, d o­ niosłe znaczenie w skali ogólnokrajowej dla uratowania cennych pom ników k ul­ tury narodowej i zachowania ich dla przyszłych pokoleń. .

L·,

W dniach od 25 do 27.XI.1963 roku odbyła się w Toruniu konferencja kon­ serw atorska poświęcona spraw ie badań nad kam ienicam i m ieszczańskim i i pro­ blem atyce ich adaptacji do w spółczesnych potrzeb zorganizowana staraniem Zarządu M uzeów i Ochrony Zabytków M inisterstw a Kultury i Sztuki, W ydziału K ultury PWRN w Bydgosczy i W ydziału K ultury MRN w Toruniu, przy w sp ó ł­ udziale K atedry Zabytkoznaw stwa i K onserw atorstw a U niw ersytetu M ikołaja K opernika w Toruniu. Zgodnie z intencją organizatorów, konferencja m iała pod­ sum ow ać pew ien etap badań historycznych, prac dokum entacyjnych i doświadczeń konserw atorskich oraz poddać je dyskusji przed przystąpieniem do realizacji dal­ szych zadań. Według założeń zjazdów konserw atorskich, w ygłaszane referaty i dy­ skusja nad nimi m iały wskazać aktualne problem y w zakresie urbanistyki zabyt­ kowej, w ytyczyć zasadnicze kierunki działania w tym względzie, a jednocześnie sp ełn ić rolę inform acyjną w zakresie konkretnych potrzeb praktyki konserw ator­ skiej. Oprócz przedstaw icieli zainteresow anych placówek naukowych i pracow ni­ k ów służby konserw atorskiej z kraju, w konferencji uczestniczyło kilku zaproszo­ nych gości zagranicznych: prof. H. E n q u i s t z Danii, dr inż. J. G r o l l z Holandii, dr W. L i b a l z Czechosłowacji i dr H. E. S с h o 1 z e z NRD. W kuluarach sali o d ­ czytow ej Muzeum Etnograficznego, gdzie odbyw ały się obrady, zorganizowano w ystaw ę m ateriałów ilustracyjnych do nadesłanych kom unikatów, które w p ow ie­ lonej form ie rozdane zostały uczestnikom konferencji, gdyż brak czasu nie pozw olił na ich w ygłoszenie.

Po zagajeniu mgr Z. С i a r y, W ojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Byd­ goszczy, otiwarcia obrad dokonał Przewodniczący M iejskiego K om itetu F. J. N.

i Rektor U niw ersytetu Mikołaja Kopernika, prof, dr A. S w i n a r s k i , pod­ kreślając znaczenie obrad dla Torunia przygotow ującego się do obchodów 500-lecia urodzin K opernika. Z kolei przem awiali: przedstaw iciel W ydziału K ultury K.C. PZPR prof. A. Ł y ż w a ń s k i , przedstaw iciel ZMiOZ inż. arch. К . S a s k i , k ie­ row nik W ydziału K ultury PWRN w Bydgoszczy m gr W. R o g o w s k i i sekretarz W ojewódzkiego K om itego FJN E. S a k i e w i c z.

N astępnie powołany został przewodniczący pierw szego posiedzenia prof. J. Re­ mer, który na w stępie w kilku słow ach zwrócił uw agę na najbardziej istotne punkty problem atyki kam ienic m ieszczańskich.

Pierw szym punktem sesji przedpołudniow ej był referat prof. dr J. Z a c h w a ­ t o w i c z a (Polska Akadem ia Nauk, Katedra H istorii A rchitektury P olskiej P o li­ techniki W arszawskiej) pt. K ierunki i m e t o d y prac konserw ato rskich p r z y k a m ie ­

nicach mieszczańskich. Autor przedstaw ił k olejn e fazy rozwoju m etod prac kon­

serw atorskich od pierwszych poczynań, kiedy obiekty traktowano w izolacji od otoczenia, do w spółczesnych rozwiązań kom pleksow ych, ujm ujących zabytki w k ontekście zagadnień urbanistycznych z szerokim uw zględnieniem potrzeb spo­ łecznych, podkreślając przy tym rolę w arunków gospodarczych i sp ołeczn o-p oli­ tycznych, rzutujących na kształtow anie się teorii i praktyki konserw atorskiej. Dało się to szczególnie odczuć w związku z przem ianam i ustrojow ym i naszego kraju i koniecznością odbudowy zniszczeń w ojennych.

K olejny referat pt. Uwagi nad sta n em i p otrzebam i badań kamienic m ieszczań ­

skich w Polsce, w ygłoszony przez m gra M. A r s z y ń s k i e g o (Katedra Zabytko­

znaw stw a i K onserw atorstw a UMK), oparty był na su m ien nie w ykorzystanej lite­ raturze i m ateriałach Ośrodka D okum entacji Zabytków. Autor w skazał na duże

K onferencja konser­

watorska w Toruniu

w sprawie badań nad

kam ienicam i m iesz­

czańskim i i ich adap­

tacji do współczes­

nych potrzeb

znaczenie naukowe badań nad kam ienicą m ieszczańską i przedstaw ił obszerną rekapitulację dotychczasow ego dorobku naukowego na tym polu, wykazującą dość znaczne zaaw ansow anie badań regionalnych, których stan um ożliw i sform ułow anie pierwszej próby syntezy, pod warunkiem intensyfikacji badań i podjęcia ży w ­ szych k ontaktów m iędzyśrodow iskow ych i m iędzynarodowych.

Posiedzenie zakończył referat dra S. Z a r y n a (Katedra H istorii A rchitektury Polskiej Politechniki W arszawskiej) pt. Prace konserw atorskie, przeprow adzon e

w kamienicach m ieszczańskich na terenie Polski w latach 1945 do 1962, om aw iający

zakreśloną tytułem problem atykę oddzielnie dla m iast zniszczonych wojną, gdzie ze w zględów natury politycznej i emocjonalnej stosow ano historyzującą rekon­ strukcję fasad, oddzielnie zaś dla ośrodków nie zniszczonych, gdzie głów nym pro­ blem em była rehabilitacja istniejącej zabudowy pod kątem w idzenia w spółczesnych w ym agań budownictw a m ieszkaniow ego, w zględnie adaptacja do innych celów . P roblem atyka ta ukazana została >na tle czynników ekonomicznych, technicznych i użytkowych, co pozw oliło nie tylko na uw ypuklenie jej złożoności, lecz rów nież na zaakcentow anie jej kulturalnego i gospodarczego znaczenia, podkreślonego w y ­ m ownym m ateriałem statystycznym (kamienice stanow ią 25°/o zabytków architek­ tury w Polsce).

Sesję popołudniową, której przewodniczył prof. dr G. C h m a r z y ń s k i , roz­ począł referat mgra M. A r s z y ń s k i e g o i mgra inż. arch. J. T a j c h m a n a (Katedra Z abytkoznaw stwa i K onserw atorstw a UMK) pt. K o n stru k cje i pokrycia

dachowe w kam ienicach mieszczańskich. Przedstawiając w skrócie problem atykę

historyczną i konserw atorską tego zagadnienia, wskazano na konieczność p ośw ię­ cenia mu w iększej uwagi i sform ułowano szereg konkretnych w niosków konser­ watorskich.

Kolejnym referentem był mgr M. A r s z y ń s k i , który om ów ił: Zagadnienie

ko lo ry sty k i fasad kam ie nic mieszczańskich. Na podstaw ie obfitego m ateriału histo­

rycznego zasygnalizow ane zostały w tym referacie p ew ne cechy charakterystyczne faktury i kolorystyki fasad w poszczególnych okresach historycznych, przy czym uw ypuklona została rola barw y rów nież w odniesieniu do romanizmu i gotyku, szczególnie tzw. „ceglanego”. Teza autora, że obok m alarstw a fasadow ego, nieza­ leżnego od architektury, istn iało przew ażające ilościowo, projektow ane przez archi­ tekta i podporządkowane architekturze zdobienie fasad jednolitym i płaszczyznam i

barwnymi, rzutow ała na konkluzję podkreślającą konieczność udziału historyka architektury w projektow aniu przez plastyka kolorystycznych kom pozycji elew acji.

N astępny referat pt. S tr o p y w kamienicach mieszczańskich w ygłosił m gr J. F r y c z (Katedra Zabytkoznaw stw a i K onserw atorstw a UMK). Autor, w ycho­ dząc od stropów budow nictw a sakralnego pojawiających się u nas zapewne, tak

jak w Niem czech w II poł. XI i XII w. om ówił stropy kam ienic, które w pro­ wadzać zaczęto prawdopodobnie w X III w. w związku z różnicowaniem się w n ę­ trza. Om awiając form y stropów kam ienic, które — w p rzeciw ieństw ie do koś­ cielnych — odeskow ane były od góry, referent wskazał, że zdobienie belek p rofi­ low aniem stało się typ ow e i rozpowszechniło się w Polsce dopiero od XVI w . pod­ czas gdy na zachodzie stropy now ożytne były ram ow e lub belkow e n ie profilowane. Sesję popołudniow ą zakończył referat mgra M. A r s z y ń s k i e g o i m gra inż. arch. J. T a j c h m a n a pt. S tolarka okien w kamienicach mieszczańskich. Omó­ w iono w nim rozwój historyczny poszczególnych typów stolarki z uw zględnieniem zagadnień konstrukcji, zdobienia, m alow ania, szklenia itp. form ułując jednocześnie w nioski konserw atorskie poparte dem onstracją konkretnych rozwiązań pom ysłu J. Tajchmana.

Wieczorem tegoż dnia odbyło się w Ratuszu Starom iejskim spotkanie ż w ła ­ dzami, połączone z koncertem m adrygalistów zespołu „Capella Bydgostiensis pro m usica antiqua”. W czasie spotkania podpisane zostało — szczególnie w ażne ze względu na precedensow e znaczenie — porozum ienie o wzajem nej pomocy i w sp ó ł­ pracy m iędzy PMRN w Toruniu i U niw ersytetem Mikołaja K opernika w sp raw ie w spółdziałania przy podniesieniu zabytkow ych d artystycznych w alorów m iasta.

W sobotę 26.X. se sji przedpołudniow ej przewodniczył doc. dr K. M a l i ­ n o w s k i . Sesję rozpoczął referat m gra E. G ą s i o r o w s k i e g o (Katedra Za- byitkoznawstwa i K onserw atorstw a UMK) pt. Kam ienica mieszczańska w Toruniu Autor po podsum owaniu dotychczasow ego stanu badań zreferow ał w yn ik i w łas­ nych poszukiwań, charakteryzując typy parcel, sposób ich zabudowy, układ prze­ strzenny domów i kom pozycję fasad. Pozw oliło to na zakreślenie system atyki ty ­ pologicznej i chronologicznej i sform u łow an ie po raz p ierw szy syntetycznego zarysu rozwoju k am ienicy toruńskiej od końca X III do pocz. X IX w ieku. W w y ­ wodach sw ych, ilustrow anych bogato m ateriałam i uzyskanym i przew ażnie w w y ­

niku w łasnych poszukiwań, autor opierał się zarówno na m ateriale zabytkowym , jak i na w łasn ej interpretacji wiadom ości zaw artych w księgach ław niczych, w il- kierzach, aktach gruntowych i budowlanych, uw zględniającej ogólne przesłanki historii miasta.

N astępnie M iejski Konserwator Zabytków, m gr B. R y m a s z e w s k i w ygłosił referat pt. Problem atyka kon serw atorska toruńskich kamienic mieszczańskich. Przeprowadziw szy na w stępie analizę dotychczasowych realizacji (od X IX -w iecz­ nych do ostatnio ukończonych), autor om ówił przykłady stosow ania różnych m e­ tod postępowania. Stw ierdził on, że zasadniczym w arunkiem w łaściw ego dzia­ łania powinno być nie tylko zastosow anie odpow iednich metod, ale róiwnież za­ bezpieczenie w łaściw ego użytkowania, rzutującego zasadniczo na zakres i ukierun­ k ow an ie robót konserwatorskich. N ajlepsze w yn ik i osiągnięto przy adaptacjach na cele publiczne, w związku z czym plany konserw atorskie włączać należy do urbanistycznego programu m iasta, co um ożliwia długofalow e planow anie odpow ied­ niego doboru użytkow ników i obiektów .

W nawiązaniu do sesji przedpołudniowej zadem onstrowana została u czestni­ kom w ystaw a eksponowana w tzw. domu Kopernika. Zgromadzone tu fotogramy, pom iary i projekty — będące częściow o realizacją zleceń konserwatora, sfinanso­ w anych dzięki specjalnym kredytom uzyskanym z Ośrodka Dokum entacji Zabyt­ k ów i w ykonanych przez PKZ, częściowo natom iast stanow iące dorobek Katedry Z abytkoznaw stw a i K onserwatorstwa U niw ersytetu M ikołaja Kopernika — ilustro­ w ały szeroki zakres zagadnień konserwatorskich kam ienicy toruńskiej. N astępnie uczestnicy konferencji zw iedzili kam ienice, w których ukończono niedawno prace konserw atorskie. Obiekty te stanow iły ilustrację różnych metod postępow ania — od purystyoznego uczytelnienia istniejących reliktów , poprzez historyzujące uzu­ pełn ien ia i wprowadzanie elem entów w spółczesnych, do częściowych rekonstrukcji. Program sesji popołudniowej, której przew odniczył prof. dr J. Z a c h w a t o ­ w i c z , rozpoczął się kom unikatami gości zagranicznych. Prof. H. E n q u i s t (Kró­ lew sk a Akadem ia Sztuki w Kopenhadze) przedstaw ił krótki przegląd rozwoju ar­ chitektury domów m ieszkalnych w Danii. Podobny przegląd budow nictw a holen­ derskiego zreferow ał dr inż. J. G r o l l (Konserwator zabytków — Utrecht); dr W. L i b a 1 (Kierownik Oddziału A rchitektury Państw ow ych Pracow ni K onser­ w atorskich w Pradze) komunikat swój poświęcił konserwatorskiej problem atyce Pragi ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień sanacji. Kom unikat dr H. E. S с h o 1 z e (Instytut Ochrony Zabytków — Drezno) przedstaw ił w yniki badań nad k olorystyką saskiej architektury barokowej.

Program dnia zakończyła dyskusja, która ze w zględu na spóźnioną porę została ograniczona w czasie. Tym niem niej w ypow iedzi jej stanow iły cenne uzu­ p ełnienie referatów , uw ypuklając niektóre problem y, np. funkcjonalność zabytko­ w ego układu kam ienicy i m ożliwość jej adaptacji do w spółczesnych celów m iesz­ k alnych (inż H. J a s i e ń s k i ) , czy genezę i rozwój stropów (doc. dr Z. Ś w i e ­ c h o w s k i ) . Ciekawe było rów nież polem iczne n aśw ietlenie niektórych spraw, np. problem atyki konserw atorskiej kolorystyki fasad (doc. dr Z. Ś w i e c h o w s к i, mgr Z. R e w s k i ) , czy sanacji w nętrza bloku (mgr Z. R e w s k i , dr J. J a m r o z ) . Sform ułow ano rów nież cenne uwagi odnośnie m etody prac, np. postulaty rozsze­ rzenia kom pleksow ości badań i w ięk szego uwzględnienia historii z położeniem na­ cisku n a rew izję poglądów niem ieckich (mgr Z. R e w s k i ) . W nawiązaniu do przedm ów cy mgr J. F r y c z w skazał n,a ścisłe łączenie badań konserw atorskich z problem atyką historyczną, realizow ane z powodzeniem w Toruniu, co umożli­ w ia już obecnie polem ikę z tezami nauki niem ieckiej. Cenna w d ysku sji była p ew na liczba konkretnych w niosków , jak np. konieczność w ydzielenia zabytków z ogólnych przepisów budowlanych i norm atyw nych oraz zaostrzenia w ym agań odnośnie dokum entacji i nadzoru prac rem ontowych MPRB (mgr inż. arch. J. T a j - c h r a a n ) , konieczność przeprowadzenia ulepszeń w strukturze i działalności PKZ: w skaźnik funduszu płac, cenniki, zaopatrzenie, w łasna cegielnia, szkolenie kadr (mgr M. A r s z y ń s k i , mgr inż. arch. J. T a j c h m a n ) , — konieczność powo­ łania międizyresortowtego instytutu konserwatorskiego (mgr J. F r y c z ) .

Podsum ow ania dyskusji dokonał prof. dr J. Z a c h w a t o w i c z stw ierdzając, że konferen cja spełniła swoje zadanie, ukazując szeroki zakres problem atyki i po­ głębiając pod wielom a względam i stan naszej w iedzy o kam ienicy m ieszczańskiej i m etodach jej konserw acji. Pew nym brakiem było jedynie słabe rozbudowanie w niosków końcowych w stosunku do w nikliw ych w yw odów analitycznych. Przed­ staw ion e prace i przebieg dyskusji w skazały na m ożliwości opracowania niebaw em syn tezy kam ienicy i uzyskania w łaściw ego poziom u m etod konserwatorskich. O siągnięcie tego celu przyspieszyłaby w ydatnie realizacja w niosków postawionych

w referatach i dyskusji. Na zakończenie prof. J. Z a c h w a t o w i c z podkreślił z uznaniem, że konferencja w ykazała n iew ątpliw e osiągnięcia ośrodka toruńskiego, tak w zakresie badań jak i realizacji konserwatorskich, co w dużej m ierze sta­ nowi zasługę kolek tyw n ie pracującego zespołu naukowców K atedry Z abytkoznaw - stw a i K onserw atorstw a UMK, skutecznie współdziałającego z konserw atoram i. Mimo w ielu uwag polem icznych, których rozw inięciu nie sprzyjały szczupłe ramy dyskusji, uznać należy praw idłow ość generalnego kierunku badań i prac toruńskich.

Program ostatniego dnia konferencji (wypowiedzi A rchitekta M iejskiego m gra inż. arch. С. M a t h e s a i M iejskiego Konserwatora Zabytków m gra B. R y m a ­ s z e w s k i e g o ) zapoznał uczestników z ogólnym i założeniam i p lanów k onser­ watorskich i urbanistycznych m iasta w celu stw orzenia w łaściw ej p erspektyw y na przedstaw iane w ciągu poprzednich dni zagadnienia specjalistyczne. N a zakoń­ czenie uczestnicy konferencji zapoznali się z pracami konserw atorskim i przepro­ wadzonymi w Ratuszu i zw iedzili pozostałe zabytki miasta.

Konferencja ICOM

konfe-Leningradzie i

Mos-

obra-kwie (16—23.1Х.1963)

brało udział 70 specjalistów reprezentujących 22 kraje. D elegacja polska pod prze­ w odnictw em prof, dra St. Lorentza liczyła 5 osób.

W Ermitażu w Leningradzie i Muzeum Puszkina w M oskwie gdzie odbyw ały się obrady, zorganizowano w ystaw y przedstawiające osiągnięcia m etodyczne w kon­ serw acji zabytków w ZSRR, zilustrowane licznym i przykładami w ykonanych prac

konserwatorskich. Na szczególną uwagę zasługiw ały przedstaw ione na w ystaw ach: 1) Zastosowanie aparatury elektronow ej do badania obiektów w podczerw ieni. Po­ kazana na w ystaw ie aparatura pozw ala na tr ansponow an i e niew idzialnego obrazu w podczerwieni n a ekran fluoryzujący. W ten sposób m ożna prowadzić bezpośrednie badanie obiektu w prom ieniach podczerwonych, bez potrzeby stosow ania żm udnej obróbki fotograficznej. Aparat jest nieduży i lekki, łatw y w obsłudze. Można go bez trudu przenosić i badać obiekty niem al w każdym m iejscu. B adanie m ożna prze­ prowadzać przy św ietle, bez potrzeby zaciemniania.

2) Zastosow anie tomografu, tz-n. aparatu do w arstw ow ych zdjęć rentgenow skich do badania obiektów m alarstw a na drewnie i rzeźby. Opracowana m etoda — w w y ­ padku istnienia obrazów z obu stron deski — pozwala w ykonać zdjęcia rentge­ nowskie dla każdej strony oddzielnie.

3) Zastosowanie elektroosm ozy do odsalania obiektów. Metoda ta opiera się na w y ­ korzystaniu zjaw isk elektrokinetyki dla w yprow adzenia jonów z obiektu do sp ec­ jalnych „.kom presów”, z którym i są usuwane.

4) Zastosow anie antybiotyków (np. streptom ycyny) do zabezpieczenia przed gniciem m ateriałów organicznych, używ anych do konserwacji.

5) Konsolidacja drew nianych obiektów archeologicznych żyw icą mocznikowo-for-' m aldehydową i m elam ino-form aldehydow ą. R ezultaty przedstaw ione na w ystaw ie doskonałe.

6) Im pregnacja (Wietrzejących obiektów z w apienia kompozycjam i żyw ic sztucznych. W skład m ieszanin wchodzą: m etakrylan m etylu, m aleinian butylu, czteroetylosilan i katalizatory m. in. nadtlenek benzoilu i naftenian kobaltu.

Celem konferencji było dokonanie przeglądu osiągnięć konserw acji, stanu ba­ dań nad metodyką konserw acji, w ytyczenie kierunków badań, oraz podjęcie uchw al organizacyjnych następnego etapu prac. Program konferencji obejm ow ał w ygło­ szenie referatów przygotowanych zespołowo i indyw idualnie, dyskusję i podjęcie uchwał. U w zględniał rów nież warunki dla nawiązania indyw idualnych kontaktów oraz zw iedzanie w ażniejszych m uzeów, zabytków Leningradu i okolicy, M oskwy, w izyty w w ażniejszych (pracowniach konserw atorskich m uzeów i A kadem ii Sztuki.

P ierw sza grupa referatów przygotow ana została zespołowo przez k om isje pow o­ łane n a konferencji K om itetu ICOM w Barcelonie w 1961 r., pod przew odnictw em „referentów ”, a m ianow icie: F. F l i e d e r — K on serw acja papieru, N. B r o m - m e l e — K on se rw ac ja mebli, A. E. W e r n e r — K on serw acja d re w n a s tr u k tu ­

ralnego, B. M ü h l e t a l e r — K on serwacja d re w n a iwydobytego z w o d y ,

R. S n e y e r s — K on serw acja m ate riałów kam iennych, R. M. O r g a n — K o n ­

se rw ac ja elektr olityczna i elektrochemiczn a metali, R. J. G e t t e n s — M in erali­ zacja z a b y t k ó w m etalow ych , L. B e l l i n g e r — K on se rw ac ja tkanin, P. P h i-

l i p p o t , R o b e r t J o n e s i A. G o u b e r — K szta łcenie k o n se rw a to ró w m a ­

larstwa, N a t i o n a l G a l l e r y — W arstw a malarska. Polscy sp ecjaliści brali