Obywatel Rzeczypospolitej i nieba... : o kazaniach Wojciecha Samina

Obywatel Rzeczypospolitej i nieba... :

o kazaniach Wojciecha Samina

Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 13, 35-59

2007

TtATWS

Seria XIII 2007

Dariusz Dybek

Obywatel Rzeczypospolitej i nieba...

O kazaniach Wojciecha Sarnina

P

olityka i religia to sfery przenikające się od zawsze. O w a łączność objawiała się m iędzy innym i w m ów ieniu i pisaniu o nich. O kresem , w którym dzieje się tak, je s t też przełom w ieków XVIII i X IX . Wiele ówczesnych faktów polityczno-społecz­

nych m iało swoje podłoże w wierzeniach religijnych. W św iadom ości ludzi żyjących w epoce nie istniał podział na płaszczyznę religijną i świecką, uznaw ano bow iem , że byłby on sztuczny i nie oddawał prawdy o świecie. Pewien wpływ na to zjawisko wywarł duży udział kleru w życiu społecznym . W każdym opracowaniu podkreśla się przecież charakterystyczną cechę polskiego O św iecenia, a m ianow icie to, że zostało ono ukształtowane w znacznym stopniu przez księży i zakonników.

D uchow ieństw o prow adziło w ów czas działalność stricte polityczną. Przedstawiciele Kościoła (zw łaszcza katolickiego) w chodzili w skład wiadz ustawodawczych, i w łaści­ wie tylko ortodoksyjni działacze lewicowi postulow ali zniesienie prawa, które w sposób autom atyczny dawało członkom episkopatu m iejsce w senacie. Warto przypom nieć, iż w Księstw ie W arszawskim

w szyscy biskupi [...] należeli do senatu, wyjąwszy jed n ego , to je st lubel­ skiego, w yłączonego z tego zaszczytu. Prawe uczucie patriotyzm u i m o ­ ralności nie pozwalało przypuścić go do tej obywatelskiej nagrody; był to bow iem osławiony biskup Skarszewski, który nie dość, że głosował na rozbiór Polski, lecz jeszcze członków sejm u rozwiązał z przysięgi, m ocą której zobowiązali się nie zezwalać na oderwanie jedn ej piędzi ziem i1.

1 Polska w 1811 i 1813 roku. Pamiętniki francuskiego dyplomaty Ludwika barona Mignon, Kraków 1862, s. 121 — cyt. za: H . Dylągow a, Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1983, s. 64.

Dla opisu w ydarzeń dziejących się w okresie insurekcji kościuszkow skiej, Targo­ w icy czy istnienia Księstwa, co najm niej równie ważne je st przypom nienie, że w śród zaangażowanych w życie społeczne (czy wręcz: w działalność m ilitarną) byli także w i­ kariusze, proboszczow ie i prości bracia zakonni. O czyw iście, pam ięta się zwłaszcza H u gona Kołłątaja, ale niemały w pływ na Polaków m ieli także (związani z o b o ze m jak o - bińskim ) J ó z e f M ejer i Florian Jelski oraz Franciszek D m ochow ski, O n ufry K opczyń­ ski, J ó z e f W itoszyński czy G abriel Jakubow ski i inni2. U znali oni, że zaangażowanie w politykę wynika nie tylko z obow iązku patriotycznego, ale rów nież ma źródło reli­ gijne3. D o form wyrażających owo zaangażow anie należało kaznodziejstw o,

które bez reszty pochłonęło wielu duchow nych diecezjalnych i zakonnych, wnoszących znaczący w kład w' dziedzinę propagandy patriotycznej4.

W ystąpienia kleru, w których tematyka patriotyczna w ysuw ała się na plan pierw ­ szy, są bardzo istotne m iędzy innym i z tego w zględu, że w łaściw ie zam ilkli w szyscy w ażni poeci doby stanisław ow skiej. D otyczy to przecież Kajetana K niaźnina, A da­ ma N aru szew icza, Jó ze fa Szym anow skiego, w pew nym stopniu też twórców, którzy zarzucili poezję na rzecz prozy, czyli Ignacego Krasickiego, Franciszka Z abłockiego czy Franciszka K arpińskiego0. D o pew nego stopnia w kształtow aniu opinii społeczeń ­ stwa polskiego zastąpili ich księża i m nisi. D o przedstaw icieli kleru, w łaśnie przez h o­ m ilie w yrażającego swoje przekonania polityczne, należał W ojciech Sarnin. Ten żyjący w latach 1765-1830 duchow ny je st m niej znany niż jak o bin i, biorący bezpośredni udział w przygotow aniach do pow stania i w je g o przebiegu, je d n a k w arto podkreślić, że należał on do w ysoko cenionych kaznodziejów W arszawy i okolic. Z o stało po nim około 200 kazań, które zachowały się w trzech kodeksach rękopiśm iennych6. O d razu należy zaznaczyć, że zdecydow ana w iększość w ystąpień Sarnina m a charakter typowo dogm atyczny i brak tam odw ołali do aktualnych w ydarzeń. Jedn ak że ksiądz z Waw- rzyszew a i N iebo ro w a nie unikał tej problem atyki: po prostu nie zaw sze wydawała m u się ona na m iejscu. Kiedy uznawał to za stosow ne, bardzo w yraźnie nawiązywał do ów czesnych realiów, w ykazując przy tym, że m a poglądy m ocno sprecyzow ane.

2 Por. B. Leśn odorsk i, Polscy jakobini. W arszawa 1960, s. 322.

3 E. Ja b ło ń sk a -D ep tu ła , Kościół — Religia — Patriotyzm. Polska 1764 -1 8 6 4 , W arszaw a 1985, s. 10 i passim.

4 J . Skarbek, Kościół katolicki na ziemiach polskich pod zaborami 1773-1848 w: L. Rogier, G . de B ertier de Sauvigny, J. H ajjar, Historia Kościoła, tłum . T. Szafrański, W arszawa 1987, t. 4, s. 4 8 3-484.

’ Por.: M . N alepa, „Takie życie dziś nasze, gdy Polska ustaje... ” Pisarze stanisławowscy a upadek Rzeczypospo­

litej, W rocław 2002, s. 112 i passim.

11 Z n ajd u ją się one w Bibliotece Kapituły w Ł ow iczu. Jed y n y m drukiem prezentującym teksty ka­ znodziei je st: W. Sarnin, „Jedność, zgoda i miłość obywateli... ” K azania patriotyczne z okresu insurekcji koś­

ciuszkowskiej i wojen napoleońskich miane w kościołach archidiecezji warszawskiej (1 7 9 3 -1 8 1 0 ), wyb. i oprać.

O byw atel R zeczypospolitej i n ieb a ... O kazaniach W ojciecha Sarnina 37

Łączenie zagadnień religijnych z tematyką w ykraczającą poza tę sferę nie było czym ś niezw ykłym : niem al w szyscy duchow ni (i nie tylko oni) robili to m niej lub bardziej system atycznie. Panowało pow szechne (i słuszne) przekonanie co do m ożliw ości, j a ­ kie niosą ze sobą hom ilie, które m ożna wykorzystać, aby i rządzącym , i poddanym m ów ić, ja k pow inno w yglądać ziem skie życie. Trzeba przy tym zaznaczyć, iż K oś­ ciół był jedyn ą instytucją, która swym zasięgiem objęła całość państwa i która miała m ożliw ość docierania do znacznej części społeczeństw a (oczyw iście, należy tu zrobić dodatkow ą uw agę na tem at rozw arstwienia religijnego w R zeczypospolitej, ale i p o d ­ kreślić, iż np. w Księstwie W arszawskim katolicy z unitam i stanow ili niem al 85% sp o ­ łeczeństw a7).

K ilkan aście kazań o w ym ow ie patrio tyczn ej, które w yszły spod pióra Sarnina, p o ch o d zi sprzed końca 1810 roku. C zy to znaczy, że późn iej zarzu cił tę p ro b le ­ m atykę? Tego nie da się teraz stw ierdzić, b o w iem nie o d n alezio n o ew entualnych zap isk ów z ostatn ich d w u d ziestu lat życia księdza. N ajb a rd zie j p ra w d o p o d o b ­ ne je s t, że po p ro stu zaginęły, chociaż nie da się w ykluczyć in n ego w yjaśn ienia tegoż braku. M o g ło być tak, iż W ojciech Sarnin sk on cen trow ał się na czynach, a nie słow ach: założył szpital dla m ieszk ań có w N ie b o ro w a oraz szkołę e lem en tar­ ną, w której n auczan o w ed łu g zaleceń K o m isji E d u k acji N aro d o w e j, w spo m agał też na różne inne sp o so b y sw ycli parafian. Z tego ok resu p och o d zi apokryficzn e

Opisanie życia i męki Pana naszego Jezu sa Chrystusa: ow o d zieło z pew n ością w y­

korzystyw ano do w pajania p rosty m o d b io rco m praw d wiary. W pisyw ało się ono w program w ładz kościeln ych :

Położenie silnego nacisku na katechizację w środow iskach klas uboższych, z małych m iasteczek i wsi, prow adziło w konsekw encji do ograniczenia kaznodziejstw a, chociaż nie elim inow ało go całkowicie. W środow iskach tych w edług zaleceń biskupów kazania miały być głoszone jedynie w w aż­ niejsze święta. Tym sam ym w pierwszej połow ie X IX wieku uw idocznił się proces odchodzenia od kazań i hom ilii na rzecz katechizacji, nauczanie kościelne oddalało się od liturgicznego kontekstu8.

W spom niane zalecenie episkopatu m iało swe źródło m iędzy innymi w wyraźnie obniżającym się poziom ie ówczesnych kazań i hom ilii. D o negatywnej opinii o jakości wystąpień księży i m nichów nie przyczynił się Sarnin. Je g o teksty nie są w prawdzie dziełam i w ybitnym i, ale na tle ówczesnej kościelnej retoryki w yróżniają się dodatnio. Proboszcz z N ieborow a unikał typow ego w tym okresie, niemal niew olniczego kopio­ wania kazań francuskich, swoje wywody budow ał, starając się zacłiować logiczny spo­

7 J . Skarbek, op. cit., s. 474. s Ibidem, s. 497.

sób argum entow ania i korzystając z popraw nej polszczyzny9. Z drugiej strony — teksty W ojciecha Sarnina są reprezentatywne dla epoki, bow iem zawierają m otyw y i wątki typowe dla powstającej pod koniec w ieku X V III i w pierwszej dekadzie następnego stulecia literatury (nie tylko użytkowej).

W śród nich znajdują się najw ażniejsze dla tego okresu postaci. D o takich zalicza się, rzecz jasn a, Tadeusz K ościuszko. Sarnin w spom ina go w sw oich kazaniach w ielokrot­ nie, przy czym dotyczy to i tekstów z czasów insurekcji, i tych napisanych, gdy istniało ju ż K sięstw o W arszawskie. N iew iele zm ienia się w nich sposób przedstaw iania N a ­

czelnika. N ieodm ien nie pokazuje się go ja k o w ielkiego Polaki. Padają takie określenia, jak : O jciec N aro d u , Pan życia naszego, Obywatel i Rycerz, „m ąż cnotą, m iłością i zw y­

cięstw em nieśm iertelny” 1". D zieje się tak niezależnie od tego, czy K ościuszko akurat faktycznie dow odzi pow staniem , czy siedzi w niewoli, czy też przebywa na em igracji. Wydaje się warte zauważenia, że idąc utartym szlakiem , którym podążyli inni tak w łaś­

nie prezentujący Kościuszkę, Sarnin wystrzegał się dw óch rzeczy. Po pierw sze, nie ma tu nadm iernego, m om entam i wręcz obrazoburczego sakralizowania osoby N aczelnika. Poetom zdarzało się przekraczać pod tym w zględem granice zdrow ego ośw ieceniow e­ go rozsądku. Zaczęło to się bardzo szybko, a je d n y m z jaskraw ych przykładów wręcz bałw ochw alczego kultu, jak im darzono K ościuszkę, je st w iersz Franciszka Kniaźnina

N a rewolucyją 1794, gdzie padają słowa:

Tak i ów świata kochanek,

G dy otchłań ludzi pożerała wściekła, O d śmierci w iecznej i od w ładzy piekła Stawił się zbawcą niewinny B aran ek ".

W tekstach wygłaszanych w kościołach aż tak jedn ozn aczn ego zestawiania K o ś­ ciuszki z C h rystusem raczej nie ma. O w szem , bardzo często porów nyw ano przyw ód­ cę pow stania do różnych postaci biblijnych, zwłaszcza starotestam entow ych. Widać to nawret w dziełach pisanych przez obcokrajowców. O to

sym patyzujący z Polakam i ksiądz A lexius N edeczky z oraw skiego P od­ wilka w łacińskiej pobudce Ad Polonos [... ] wykreował go na bohatera na miarę biblijnych Izraelitów: m ądrego Salom ona, silnego Sam sona i spraw iedliw ego G ed eo n a12.

l' Z . Sudolski, Kaznodzieja i Historia w: W Sarnin, op. cit., s. 9 i passim. 111 W. Sarnin, op. cit., s. 67.

11 F. D . K niaźnin, N a rewolucyją 1794 w: Poezja Powstania Kościuszkowskiego, oprać. J. N o w a k -D lu ż ew - ski, Kielce 1946, s. 109.

: K. M aksim ow icz, Poetycka legenda Tadeusza Kościuszki (lata 1792-1794), „W iek O św iecen ia” t. 11:

O byw atel R zeczypospolitej i n ieba... O kazaniach W ojciecha Sarnina 39

K olejnym przykładem tego typu praktyk niech będzie fragm ent Mowy pogrzebowej

na żałobnym nabożeństwie za dusze chwalebnie poległych w obronie Ojczyzny... autorstwa

Daniela M ajewskiego. Autor, zwracając się do Boga, zauważał:

O patrzności N ajw yższa [ ...] , przedarł się do tronu Twojego głos ucisku, łez i jęczenia, wejrzałeś litościwie i zesłałeś na udźw ignięcie z przepaści Twego dziedzictwa, polskiej ziem i — N ajw yższego N aczelnika Tadeusza Kościuszkę, tak ja k niegdy posyłałeś M ojżesza, Jo zu eg o , M atatiasza dla osw obodzenia narodu Tobie m iłego13.

Podobnie postępuje Sarnin. Pisząc o K ościuszce, używa frazeologii biblijnej, czasem wręcz stylizując język, jak im posługuje się przyw ódca powstania, na języ k bohaterów Starego Testam entu. Widać to np. we fragm encie Kazania na dzień uroczysty Najs'więtszej

Maryi Panny Różańca S [w iętego]:

Prosił D aw id Boga przeciw Saulow i i je g o pochlebcom , m ówiąc: „Porwij broń i tarczą, a powstań na pom o c” — i dlaczego? O to dlatego, że im przepow iedział nieszczęście, które dla nich z rąk N ajw yższego spaść m ia­ ło. Tymi słowy prosi i N aczelnik nas, Obyw atelów : „Porwij broń i tarczą, a pow stań na p o m o c”, a tak nam trzeba wszelką silą bronić się nieprzyja­ cielowi, który chce sławę, m ajątek i życie nasze odeb rać14.

Trawestacja odezw y Kościuszki do Polaków została w tym sam ym kazaniu w zm oc­ niona opisem charakteru N aczelnika:

Ten to je st mąż, który w zaciszu serca zamknięty z boleścią zawsze na upa­ dającą O jczyznę naszą patrzał [ ... ] b .

W zacytowanym fragm encie znaleźć m ożna pogłos lektury Księgi Izajasza, w której M esjasza nazw ano M ężem Boleści (Iz 53, 3). N a m ożliw ość porównania Kościuszki do Je zu sa wskazywałoby również podkreślanie opieki, jaką nad przyw ódcą insurekcji sprawować m a M aryja, ale jed n ak nieborow ski kaznodzieja nie zdecydował się na je d ­ noznaczne nazwanie N aczelnika Barankiem , co — jak w idzim y — zdarzało się w poe­ zji, ale też w późniejszych od Sam inow ych wystąpieniach duchow ieństw a, które

akcentowało ex officio cnoty chrześcijańskie N aczelnika, je g o skrom ność, prostotę. M aluczki, Chrystusik, dobroczyńca ubogich, szczególnie pod

13 D. M ajew ski, Mowa pogrzebowa na żałobnym nabożeństwie za dusze chwalebnie poległych w obronie Ojczy­

zny, mianowicie w dniu zwycięskim 28 sierpnia 1794. Warszawa 1794, s. 13.

14 W. Sarnin, op. cit., s. 47.

koniec życia — oto cechy w yróżniające go przede w szystkim w świetle charakterystyki prałatów 16.

Powściągliwością wykazał się Sarnin także wówrczas, gdy przedstaw iał reakcje Polaków na w ieść o porażce pod M aciejow icam i i wzięciu K ościuszki do niewoli. W pow szechnej opinii strata przyw ódcy traktowana była ja k znak ostatecznej klęski, co w znacznym stopniu wynikało z w yolbrzym iania znaczenia N aczelnika: skoro je st on niem al M esjaszem , je g o pojm anie oznacza nieuchronny u padek17. Tym w ytłu­

m aczyć m ożna relacje z epoki:

Przyjaciel przyjacielowi wzdragał się je j zwierzać, i ow szem , m niem ał być w ystępkiem wieść tak sm utną i w podejrzeniu m ianą rozgłaszać;

zdum iał się ogół [...] i odrętwiał [ ...] . Żal, jak i wtedy cały naród ogar­ nął, ten tylko pojąć m oże, który kiedykolwiek co miał najm ilszego, nagle utracił i pełnym sercem uczuł czczość życia. [ ... ] M iasto okryło się kirem , a złow ieszcze „O jczyzna gin ie!” — szło z ust do ust. N iew iasty spazm o- wały [ ...] i mdlały z żałości [ ...] ; dzieci nieletnie nawet, łamiąc rączęta, pytały rodziców : „G dzie je st nasz K ościu szk o?” 18;

kilka m atek poroniło, dow iadując się o tej w iadom ości, kilku chorych ule­ gło pożerającej febrze, kilku popadło w napady szaleństwa, [ ...] , a sp o ­ tykano na ulicach m ężczyzn i kobiety, którzy załamywali ręce, uderzali głową w m ur

O w e zdecydow anie zhiperbolizow ane opisy tłum aczą je d n ak autentyczne, a niera­ cjonalne zachowania Polaków, polegające na przykład na podjęciu desperackiego kroku, czyli zorganizow aniu kilkunastotysięcznego tłum u w arszaw iaków (w śród nich wiele było kobiet!), który miał w ysw obodzić jeń ca; zgłaszanie się na ochotnika, by zostać w ym ienionym za dow ódcę; czy w reszcie — entuzjazm , jak i wywołała plotka, że K oś­ ciuszce udało się uniknąć niew oli20. Z darzało się, iż przekonanie o zbliżającej się kata­ strofie wyrażali również twórcy. N ależał do nich nawet H u go Kołłątaj, który w swoich w ierszach więziennych pisał:

(' K. Sreniow ska, Kościuszko — bohater narodowy. W arszawa 1973, s. 58. A. Z ah orsk i, llarszaw a w powstaniu kościuszkowskim, W arszawa 1967, s. 264. Is Cyt. za: J. L ub icz-P ach oń ski, Kościuszko po Insurekcji, L ublin 1986, s. 28.

1IJ M . K. O gińsk i, Pamiętniki o Polsce i Polakach. O d roku 1788 aż do końca roku 1815, t. 2, Poznań 1870, s. 2 8 -2 9 ; cyt. za: P Z bikow ski, Tadeusz Kościuszko i poiestanie kościuszkoirskie w poezjach więziennych

ks. Hugona Kołłątaja w: „W iek O św iecen ia” , op. cit., s. 47.

O byw atel R zeczypospolitej i n ie b a ... O kazaniach W ojciecha Sarnina 41

O K ościuszku! Te były skutki twojej zguby: U padł naród dla ciebie i poczciwych luby21.

Trzeba od razu zauważyć, że przywołany tekst nie powstał tuż po rozejściu się inform acji o klęsce m aciejowickiej. Kołłątaj, ja k w ielu innych uczestników pow sta­ nia, w praw dzie przejął się porażką, ale zachował umiar, mając nadzieję, że insurekcja nie upadnie. Św iadczy o tym je g o działalność w Radzie N ajw yższej N arodow ej. Je s z ­ cze w dniu, w którym Warszawa dowiedziała się o pojm aniu N aczelnika, apelował:

Straciliśm y w ybornego w odza, je d n ak żebyśm y własnej naszej przynaj­ mniej nie szkodzili sprawie, pamiętajmy, że ze stratą Kościuszki nie zgi­ nęły wszystkie nadzieje R zeczypospolitej22.

W podobnym tonie m ówił gen. Jó z e f Z ajączek (którem u K ościuszko, w yruszając naprzeciw w ojskom rosyjskim , powierzył dow ództw o obrony stolicy):

Koledzy, [...] najsm utniejszą w am donoszę w iadom ość, iż Tadeusz K oś­ ciuszko [... ] ranami okryty dostał się w niewolę. [... ] Zapłaczm y w szyscy nad sm utnym zdarzeniem [... ] Ale ta czułość niech nie prowadzi do osła­ bienia w nas m ęstwa i odwagi. [...] Spodziew am się, koledzy, iż na sam o to w spom nienie duch m ęstw a zagrzeje um ysły wasze, że będziecie wierni obow iązkom waszym , i nikt z was niewczesną trwogą nie będzie przerażał tow arzyszów swoich wtenczas, kiedy wraz z odw ażnym ludem w arszaw ­ skim i z całym ludem polskim zachęcić się i zapalić pow inni ju z do p o ­ m szczenia się nad nieprzyjacielem 23.

Sarnin jednoznacznie wpisał się w ten właśnie nurt wystąpień, które wpraw dzie nie bagatelizowały przegranej, ale dążyły do podtrzym ania Polaków na duchu.

Tak w ięc niemal w tym sam ym czasie wraz z oznakam i głębokiego przy­ gnębienia, depresji i rozpaczy pojawiają się [ ...] próby niesienia rodakom pociechy [ ...] . Potrzeba takiej konsolacji wydawała się tym bardziej pil­ na i potrzebna, że w ów czesnym przekonaniu rozpacz prowadziła nie­ uchronnie do zam achów na własne życie. Te zaś, w myśl chrześcijańskiej etyki, oznaczały nie tylko fizyczne unicestw ienie, ale również zgubę d u ­ szy! [...] N ie dziwi zatem zbytnio, że tymi, którzy ową N adzieję niosą w poezji porozbiorow ej, są głównie duchow ni24.

-l II. Kołłątaj, Elegia I. N a dzień 10 października 1795 r., cyt. za: E Ż bikow ski, op. cit., s. 44. 22 Cyt. za: P. Ż bik ow sk i, op. cit., s. 55.

23 Cyt. za: A. Z ah orski, op. cit., s. 260. 2't M . N alepa, op. cit., s. 219.

N ależał do tej grupy także Sarnin. O drzucając apatię (zresztą, zgodnie z przekazam i historycznym i, ogarnąć miała ona sam ego K ościuszkę: podobno nachodziły go nawet myśli sam obójcze23), kaznodzieja wskazywał, że N aczeln ik liczy na odw agę i w ytrw a­ łość rodaków. Pisał zatem:

W zięty w niew olę i z niej zaw sze do nas w ołał, abyśm y nie zapom n ieli 0 O jczy źn ie naszej i przypom in ał nam hasło ocalenia je j: zw yciężyć lub zgin ąć26.

Podobny m otyw pojawia się u nieborow skiego proboszcza jeszcze kilkakrotnie, tak­ że w kazaniach, które pow stały dużo później. W ten sposób dow odził, że nie wierzy w urządzoną przez Prusaków prow okację, sugerującą, iż ranny N aczeln ik miał sam zapow iedzieć ostateczną klęskę, wieszcząc: „Finis Poloniae”27.

Ta postawa zaow ocowała także okazaniem bardzo jedn ozn aczn ego poparcia dla na­ stępcy K ościuszki, Tom asza W awrzeckiego. Ten ostatni sam podpierał się legendą w o ­ dza, i m obilizując rodaków, mawiał:

W skrzesił B ó g z krwi naszej krzywd naszych m ściciela, powstał Tadeusz K ościuszko, a z je g o ja k z twórczej ręki powstał ju ż prawie z niczego na­ ród. Powstał. Żył i świat cały nad je g o now ym zadziwił się dziełem 28.

Sarnin podkreślał, iż następny N ajw yższy N aczeln ik godzien je s t zastąpić K o ś­ ciuszkę:

Stało się zatym, co ju ż każdem u w iadom o, dostał się w niewolę mąż cnotą 1 zwycięstw em nieśm iertelny — Tadeusz K ościuszko [ ...] . U cieszon y nie­ przyjaciel z tak w ielkiego szczęścia, rozum iał, iż utraciem y przez to m ę ­ stwo, odwagę i śm iałość do obrony, a zapom niał o tym, że B ó g to uczynił na w iększą je g o wzgardę, bo odjąw szy nam je d n e g o m ęża, nadał nam zaraz drugiego, przed w spom nieniem którego nieprzyjaciel drżeć zaraz począł. Stawa zaraz na czele nieprzyjaciela Tom asz W awrzecki, a nieprzy­ jaciel pyszny i zuchwały, niski, pokorny okazuje się29.

I Iiperbolizow anie postaci następcy Kościuszki je st tu bardzo wyraźne. W idać to tym bardziej, że Sarnin nie w spom inał w swoich w ystąpieniach o innych w ażnych uczest­ nikach w alk w 1794 r.

J. L u b icz-P ach oń ski, op. cit., s. 64.

2l' W. Sarnin, op. cit., s. 68.

2 Z ob . A. K not, Finis Poloniac. Legenda niaciejowicka, Lw ów 1939. Cyt. za: A. Z ah orsk i, op. cit., s. 262.

O byw atel R zeczypospolitej i n ieb a... O kazaniach W ojciecha Sarnina 43

W łaściwie z istotnych dla polskiej historii końca XVIII w ieku osób w kazaniach księ­ dza pojawia się jeszcze tylko król Stanisław A ugust Poniatowski. W prawdzie nie m ówi się o nim zbyt wiele, ale ważne wydaje się, że owe uwagi są pozytywne. Poniatowski w piśm iennictw ie pow stającym w trakcie insurekcji raczej nie należał do bohaterów postrzeganych dodatnio, i chociaż nastroje antykrólewskie nie były zbyt m ocne, to trak­ tow ano władcę co najm niej z podejrzliw ością311. Znana był niechęć króla do insurekcji i do Kościuszki osobiście (niechęć właściwie odw zajem niana, choć przecież N aczelnik nie należał do ortodoksyjnych antym onarchistów i wiedział, że dla dobra ojczyzny p o ­ w inno się łagodzić krytykę w obec króla31). Sarnin jed n ak nie uważał za słuszne napadać

na danego przez Boga władcę, wolał zatem raczej m ilczeć niż krytykować. Poniatowski w ystępuje u niego tylko w kazaniu w ygłoszonym jeszcze przed w ybuchem powstania. Św ieżo przeniesiony na parafię wawrzyszewską ksiądz w dniu św. Stanisława wygłosił m ow ę, w którym w spom niał o (trzeba przyznać — niezbyt rozległych) zasługach Po­ niatowskiego:

B ó g po B o żem u nieśm iertelną uwiecznia nagrodą, a król prawowierny, wyw iązując się po królewsku tem u chrzestnem u im iennikow i sw em u, ustawy pod im ieniem je g o orderu i cześć O nego dostojnym sposobem rozszerza, i w skrzeszając w Polakacłi ducha, Polaków do naśladowania dobrego po chrześcijańsku Polaka, świetną i szlachetną nagrodą zagrzewa:

prac mi a tui o i ncita t}2.

O kazją do pochwały władcy stało się więc ustanow ienie przez niego O rderu św. Sta­ nisława, na którym to odznaczeniu um ieszczono dewizę: Pracmiando incitcit, czyli „ N a ­ gradzając zachęca” . Później, ja k to ju ż zauw ażono, o Poniatow skim Sarnin ju ż nie pisał, być m oże pam iętając o zasadniczo nieprzychylnych w śród w arszawiaków opiniach na tem at władcy.

Tendencja do nieeksponow ania postaci i faktów m ogących wskazywać na brak jed n o ści w śród Polaków nie wpłynęła jed n ak na unikanie m ów ienia o tych, których postępow anie oceniano jednoznacznie negatywnie. D otyczy to, oczywiście, przede w szystkim targowiczan. Kilku z nich zginęło w trakcie zamieszek, jakie powstały w sto­ licy po tym, gdy po m ieście rozeszła się plotka, że król chciał uciec z miasta. W ówczas

rozkołysane nam iętności nie wygasły prędko; przypom niano sobie o w ię­ zionych zdrajcach. [...] Teraz dopiero rozegrał się dram atu akt ostatni: sąd, w yrok i egzekucja, w szystko razem trwało cztery godziny. [ ...] Sąd

10 A. Z ah orsk i, op. cit., s. 120 i passim.

31 O bjaw iało się to choćby w tym, że w łaśnie K ościu szk o zdecydow ał o konfiskacie gazety donoszącej o pobieraniu przez Poniatow skiego pensji od Rosji.

krym inalny wydal pospiesznie w yroki śm ierci na O żarow skiego, Zabiełłę, Ankwicza i biskupa K ossakow skiego. [...] W yrok śm ierci przyjęto okla­ skami, a egzekucji przyglądały się nieprzeliczone rzesze ludzi [ ...] , nawet kobiety, które zazwyczaj unikały podobnych scen [ . . . ] 33.

Fakt ten wywołał niezadow olenie K ościuszki, podejrzew ającego w w ydarzeniach prow okację przeciw ników insurekcji. W ielu duchow nych w swoich wystąpieniach czyniło uwagi m ocno krytyczne pod adresem tych, którzy dopuścili do wykonania wyroków. Tak zrobił na przykład N ep o m u cen D ębski w Kazaniu z okazyi powstania

narodu. . ., gdzie apelował:

Strzeżcie się tych zapalonych dowodzców , którzy pod pozorem gorliw o­ ści do ukarania zbrodni i zabieżenia zdradom publicznym , zakłóciwszy w nętrzną spokojność, obaliw szy wszelką m oc i powagę rządow ą, naród cały na pewną zgubę wystawie m ogą34.

Sarnin natom iast nie om ieszkał zasygnalizować, iż skazani na śm ierć zasłużyli sobie na surow ą karę. Stw ierdził zatem:

O, jakże to przykro przypom inać sobie im iona tych, którzy zapom niaw ­ szy, że byli je j [Polski — przyp. D . D .] O byw atelam i, jedyn ie tylko uprag­ nieni chciwością, zyskiem lub am bicją, zaprzedali kraj cały, rozum iejąc się być przez to szczęśliw ym i, gdy tym czasem haniebną śm iercią (bo szu- bienicznym szczytem ) ze świata zeszli, i na cóż oni sobie zasłużyli? [...] im iona ich N aró d potępił, i my ich w niepam ięć puśćm y33.

D laczego nieborow ski proboszcz nie postąpił tak, ja k w ielu innych przedstaw icieli kleru, wstawiających się przynajm niej za biskupem Jó ze fe m K ossakow skim ? Wydaje się, że miał po prostu poglądy bliskie lewicy. Z drugiej strony nie wyrażał ich jed n ak w sposób ortodoksyjny, bow iem za w artość najw yższą uznawał je d n o ść społeczeństw a polskiego.

Św iadom ość m ieszczańskiego syna, który ja k o duchow ny pragnie rów ­ nież służyć kraj owi, je st po stronie obozu reform i [...] Konstytucji 3 maja, ale czasy Targowicy, insurekcji i w ojen napoleońskich w ym agają ju ż innej strategii, zachęcają przede w szystkim do agitacji w imię „jed n oś­

ci, zgody i m iłości O byw ateli”3'1.

33 A. Z ah orsk i, op. cit., s. 122-123.

34 N . A. D ębski, Kazanie z okazyi powstania narodu..., W arszawa 1794, s. 33. 3:1 W. Sarnin, op. cit., s. 77.

Obyw atel R zeczypospolitej i n ieb a... O kazaniach W ojciecha Sarnina 45

D laczego więc z kolei w imię tych wartości nie przemilczał, że w śród jego rodaków trafiają się zdrajcy? Zapewne wynika to również z tych samych wartości: ci, którzy w spół­ pracują z zaborcami, zakłócają funkcjonowanie organizm u, jakim je st naród. Sarnin kilka razy użył niezwykle popularnego w utworach o tematyce patriotycznej m otywu — naj­ słynniejszym dziełem , w którym pojawia się paralela między ojczyzną a organizm em ludzkim , je st oczywiście kazanie wtóre Piotra Skargi O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej

chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie. Wydaje się, że nieborow-

ski ksiądz znał dzieło jezuity. Raczej nieprzypadkowe są zależności między fragmentem tekstu, w którym Skarga wskazywał na niebezpieczeństwo, jakie występuje wówczas, gdy poszczególne części ciała zazdroszczą sobie, a następującymi słowami Sarnina:

przyw ołują m ądrość i filozofy tłom aczą przyzw oitość i potrzebę takiego porządku uznawają, że są jed n ym ciałem, ale oni nie pojm ują, za co są n o­ gam i tego ciała, nie głow ą?37

Z a taki dobrze funkcjonujący organizm uchodzili w je g o oczach Francuzi. N ależy zauważyć, że zawsze przedstawiani są oni przez polskiego kaznodzieję w sposób d o ­ datni. D zieje się tak w czasach insurekcji kościuszkow skiej i później, gdy ju ż rozbłysła gwiazda N apoleona. To wcale nie było oczywiste, bow iem w wystąpieniach duchow ­ nych z końca wieku XVIII często pojawiają się oskarżenia francuskich rew olucjonistów o bezbożnictw o i królobójstw o, natom iast w kazaniach (i nie tylko) z początku następ­ nego stulecia w idać narzekania na problem y wynikające ze stacjonow ania w Polsce w ojsk znad Sekwany: chodzi głównie o koszta i prym itywne, butne zachowanie się podw ładnych Bonapartego. Sarnin zaś nieustannie podkreśla, że to właśnie Francuzi nauczyli Polaków — czy raczej przypom nieli im — czym je st w olność, i wskazali drogę do obalenia tyranii:

D oznaje ju ż tej szczęśliw ości naród francuski, i lubo ją drogo opłacić m usiał, bo w ylewem krwi, jedn akże się nie zawiódł, w ojuje dziś mężnie, znosi despotów, zaszczepia w olność, grom i występne, cnotę chwali; ro­ zum , cnota i bojaźń Boga, te nas do dobrego prow adzą końca3*.

O b ecn ość tego typu retoryki pokazuje, iż autor kazania naprawdę wierzył, że Fran­ cuzi to — ja k napisał później —

więcej niż przyjaciele i bracia w olności! K ochajm y ich i życzm y im dobrze, bo oni [...] walczyli o swą w olność, ale i o całość naszej O jczyzny!39

37 W. Sarnin, op. cit., s. 31-32. -1* Ibidem, s. 65.

W ystrzegał się akcentów antyfrancuskich, które przecież byłyby uspraw iedliw ione. Takich akcentów, czego m ożna się ju ż dom yślić, nie znajdziem y także wtedy, gdy Sa­ rnin m ów ił o cesarzu. D o pew nego stopnia ksiądz wpisyw ał się w ten sposób w poetykę prezentow ania N apoleon a w Polsce. Je st ona specyficzna, i chyba właśnie w naszej literaturze stosunek tekstów wychwalających cesarza do liczby utw orów krytykujących go je st najbardziej korzystny dla tej pierw szej grupy. W Anglii, Prusach czy R osji (co naturalne) powstała zdecydow anie czarna legenda Bonapartego. We Francji, m im o że N ap o leon um iejętnie starał się dławić w szelką krytykę, także w ypow iadało się (nie­ kiedy za pom ocą ilustrowanych karykatur) w ielu przeciw ników najpierw generała, a potem cesarza4". W Polsce nawet je g o polityczni w rogow ie przyznawali, że to właśnie N apo leon uczynił ze sprawy Rzeczypospolitej zagadnienie m iędzynarodow e. Z cza­ sem jasn e stało się, że N apo leon traktuje Polskę ja k o kartę przetargową w rozm ow ach i sporach z Prusam i, R osją, Austrią oraz innymi państwam i europejskim i. D la cesarza problem Rzeczypospolitej był jedyn ie elem entem szerszej strategii, a nie celem sa­ m ym w sobie41. Przeciwnicy N apoleona w naszym kraju (należały do nich tak ważne osoby, ja k Adam Czartoryski, Stanisław Staszic — który pisał o polityce Francuza: „Tu je s t [ ...] jak ieś kuglarstwo polityczne”42 — czy w reszcie sam Tadeusz Kościuszko) za­

uważali interesow ność działań Bonapartego, a przy tym bardzo m ocno podkreślali błąd polegający na wysłaniu Legionów na San D o m in go (ale rów nież do W łoch czy H iszp a­ nii)43, spostrzegali niebezpieczeństw o wywołania pod w pływ em rew olucji francuskiej rozruchów w^śród chłopów i m ieszczan, zauważali wielkie obciążenia finansow e, j a ­ kie ponosi Polska na rzecz Francji (w końcu do zbiorów parem iograficznych w eszło pojęcie „sum bajońskich”), a nawet z ironią sugerowali, że J ó z e f Poniatow ski został m ianow any w odzem w ojsk polskich za sprawą intryg paryskich dam . Bardzo ważną przyczyną w ystąpień przeciw N apoleonow i była też je g o działalność w sferze religij­ nej. Twierdzono, iż cesarz zniszczył prawdziwe chrześcijaństw a44, co w dużym stopniu m iało wynikać z je g o otaczania się m ason am i45.

O w e argum enty nie przekonywały (znacznie liczniejszych) zw olenników B o n a­ partego. Znaleźli się w śród nich również duchow ni. O grupie księży i zakonników, którzy m ocno zaangażowali się w insurekcję kościuszkow ską, była ju ż m owa. Warto teraz dodać, że

4(1 Z ob . np.: A. Z ah orski, Propaganda i kontrpropaganda wczasach Napoleona w: Sporo Napoleona we Francji

i ir Polsce, W arszawa 1974, s. 18 i passim.

41 T. Lentz, Element w systemie, „M ów ią W ieki” , maj 2007 (n u m er specjalny), s. 51.

42 K. Koz'mian, Pamiętniki, przedm . A. K opacz, wst. i kom ent. }. W illaum e, oprać. M . K aczm arek, K. Pecold, t. 2, W rocław 1972, s. 188. "

43 Z ob . np. Z epoki Legionów i M azurka Dąbrowskiego, red. W. Śladkow ski. Lub lin 2000, s. 101 i passim. 44 K oźm ian stw ierdził w ręcz, ze za karę N ap o leo n skończył „jak P rom eteu sz na K au k azie” (K. Koź- m ian, op. cit., t. 1, s. 73).

O byw atel R zeczypospolitej i n ieb a... O kazaniach W ojciecha Sarnina 47

przyznawanie N apoleonow i roli „wybrańca B o żeg o ” , „narzędzia O patrz­ ności” , etc. było dość rozpow szechnione w śród kleru polskiego, a co cie­ kawsze — u progu Księstw a W arszawskiego były to idee dość popularne w środow iskach zakonnych4'1.

Powody takiego postępow ania m ogły m ieć bardzo różne podłoże — podejrzew a się, że część episkopatu opowiedziała się za Francuzem ze strachu: istniało niebezpie­ czeństwo, że przeciwstawiając się m u, zostaną potraktowani przez rodaków ja k zdrajcy narodow i47. N iezależnie od intencji, księża i zakonnicy m ocno wpływali na opinie Po­ laków o cesarzu. O bjaw iało się to na różne sposoby. Pierw szym z nich było przeciw ­ działanie czarnej legendzie:

przypominano, co się Napoleonowi zawdzięcza, co w podtekście znaczyło rów­ nież, co się wojskom francuskim zawdzięcza. [... ] Wyszło więc rozporządzenie Komisji Rządzącej o obowiązku stałych, przepisanych modłów za Napoleona i intonowania Tc Dettm „za cudowne wskrzeszenie N arodu Polskiego”4*.

W skazywaniu, że m im o negatywów stacjonow ania w ojsk francuskich należy d o ­ strzegać to, co Polacy uzyskali dzięki Bonapartem u, towarzyszyło koncentrow anie się na jednoznacznie pozytywnych aspektach polityki N apoleona. M iały one wynikać m iędzy innym i ze specjalnych względów, jakim i cieszy się cesarz u O patrzności. O czy­ wiście, nie znajdziem y w poczynaniach polskiego kleru prób naśladowania propagan­ dzistów znad Sekwany, którzy usiłowali nawet zainicjow ać kult w ym yślonego przez siebie św. N apoleon a (aż dziwne, że ów inteligentny polityk nie dostrzegł, iż w ten sposób karykaturalnie przesadzono z sakralizow aniem je g o osoby)49 czy też zadbali, by w zm ianka o w odzu znalazła się w katechizm ie i zapewniała:

Kto czci naszego Cesarza i służy m u, ten czci przez to Boga i Bogu służy3". Je d n ak także w śród Polaków szerzyło się przekonanie, iż Francuz niem al dorów ­ nuje Stwórcy. N ajm ocn iej dali tem u wyraz Kajetan Koźm ian i Franciszek Wężyk. Ten drugi w Odzie do Polaków napisanej w miesiącu grudniu 1806 roku oznajm iał:

O to bóg, co nam w olność przynosi. O to nadchodzi w swym m ajestacie!... W ielkość ma w7 sercu, słodycz na twarzy,

4(1 E. Jabłońska-D eptula, Prz]'stosowauie i opór. Zakony męskie ir Królestwie Kongresouym, Warszawa 1983, s. 305. 47 11. D ylągow a, op. cit., s. 57.

4* Ibidem, s. 59.

4<' A. Z ah orski, Z dziejów legendy napoleońskiej w Polsce, Warszawa 1971, s. 25-27. 5,1 Ibidem, s. 28. ‘

G ro m na ciem ięzców w dłoni się żarzy! Daj pokłon, ziem io zdziw iona,

D u szy nadludzkiej N apoleona!'11

Rów nie m ocno brzm ią słowa Ody na pokój n> roku 1809, która wyszła spod pióra Koźm iana. Wersy opisujące Bonapartego ocierają się wręcz o bałw ochw alstw o (z czego zresztą później Koźm ian się w ycofał, tworząc Odę na upadek dumnego w roku 1815). Sześć lat w cześniej, sięgając do frazeologii biblijnej, stwierdzał:

Zw ycięzca zasiadł na tronie I podniósł księgę w yroków U ciszcie się, stałe lądy! N ow e prawa, nowe rządy Z w iastuje pokój żądany. [... ] Rozkazał górom i w odom Stać się granicą narodom , Znikłe stwarza, harde m aże; Ludy z głęboką pokorą Przeznaczenia swoje biorą, A drżą państwa i m ocarze32.

N a tym tle pochwały Sarnina pod adresem Bonapartego w yglądają znacznie sk rom ­ niej, ale trzeba podkreślić, że nieborow ski ksiądz jedn ozn aczn ie opow iedział się po stronie tych, którzy we francuskim cesarzu w idzieli gwarancję niepodległości Pol­ ski. W iększość fragm entów kazań, w których W ojciech Sarnin w spom inał N apoleon a, dałoby się streścić cytatem z Pieśni Legionów Polskich we Włoszech Jó zefa W ybickiego:

Dał nam przykład Bonaparte, Ja k zwyciężać mamy.

Epitetem (niemal stałym ), jak im obdarzano tu cesarza Francji, je s t słow o „nie­ zw yciężony” . W łaśnie zawsze wygrywający w ódz dał R zeczypospolitej w olność, a za to je j obywatele pow inni odw dzięczać się m odlitw am i. Pośród nalegań Sarnina, by m ieszkańcy stolicy zanosili m odły za Bonapartego, w yróżnić należy dwie. W pierw ­ szej z nich ksiądz prosi, by N ap o leon albo sam zasiadł na tronie, albo wskazał k o­ goś godnego władania Polakami. W iadom o, że ostatecznie Bonaparte zadecydow ał, iż w Księstwie W arszawskim rządzić będzie król saski Fryderyk A ugust — ów w ybór

nl F. W ężyk, Oda do Polaków napisana w miesiącu grudniu 1806 roku w: Z . Libera, Poezja polska 1800-1830, W arszawa 1984, s. 191.

O byw atel R zeczypospolitej i n ieba... O kazaniach W ojciecha Sarnina 49

sprawił, że Polska w eszła w strefę wpływów cesarskich, bow iem Saksonia kilka m iesię­ cy w cześniej zawarła sojusz z Francją. Kolejny fragm ent zawiera w ręcz apoteozę w odza znad Sekwany. Sarnin pyta:

N apoleon — to słowo co znaczy? O to trzeba Jo zu ego [...]. Je st pochod­ nia zapalona, która cały świat oświeca! Je st oręż [...]. Je st hasło, które [... ] na cztery części świata rozchodzi się! f ... ] Je st moc Sam sona [...). Znak po­ ciągający serca do jego miłości! Kto m u tę m oc dal? Tak zrządziły N ieb a!13

Sarnin ułożył także m odlitw ę za N apoleona (wypełniając tym sam ym sugestie władz kościelnych), w której zwracając się do Boga, prosi:

Przyjm ij gorące m odły za pom azańcem Twoim, W ielkim N apoleonem , cesarzem i królem [ . . . ] 34—

i stwierdza, że Bonaparte został stw orzony „z ducha m ęstwa, m ądrości i dob roci”” . Z przytoczonych cytatów widać, że proboszcz z N ieborow a całkowicie opowiedział się po stronie zw olenników Francuza i z nim łączył nadzieje na ostateczne odrodzenie Polski. Trochę osłabia tę konstatację fakt, że w ostatnim ze znanych dziś Sam inowych kazań o w ym ow ie patriotycznej, napisanym w lipcu 1810 r. Kazaniu [...] o upadku

Narodółi’, nie w spom ina ju ż Bonapartego, a całość poświęca bardzo pacyfistycznym

rozw ażaniom o nieszczęściach, jakie niesie ze sobą wojna. Praw dopodobnie pesym izm tego wystąpienia wynikał ze zm ęczenia ciągłymi walkami w Europie; niew ykluczo­ ne, że jakieś osobiste problem y także spow odow ały osłabienie bojow ego ducha księ­ dza. Z drugiej strony: kaznodzieja nie wyrzeka się swoich w cześniejszych przekonań, nie atakuje N apoleona, a po prostu zauważa, że pokój je st lepszy od wojny.

O największych bohaterach sw oicli kazań W ojciech Sarnin wciąż m ówił jak o o wy­ słannikach niebios: i K ościuszko, i N apo leon mieli zostać przez Boga (i M aryję) zesłani na ziem ię, aby wyzwolić Rzeczpospolitą. Zresztą, autor kazań raz po raz sugerował, że nasz kraj je st pod specjalną protekcją Stwórcy. Zw racając się do rodaków, m ówił:

O, szczęśliwy nasz N arodzie, że cię B óg sobie ukochał'’6, a m odląc się do Boga, stwierdzał:

D o Twojej ju ż w ierności należy, o Wielki Boże, dotrzym ać słowa, któ­ reś nam dał, wysyłając do królów i panów, abyśm y nie myśleli, co m am y

3' W. Sarnin, op. cit., s. 103-104. 54 Ibidem, s. 115.

55 Ibidem.

przed niem i m ówić, boś Ty sam miał to położyć w ustawach Twoich po- słanników''7.

O pisyw anie Polaków ja k o społeczności szczególnie ulubionej przez Boga pozw a­ lało na porównywanie ich do pierw szego narodu w ybranego. W tym kontekście m o ż­ na postrzegać i zwycięstwa (uzyskane dzięki Boskiej pom ocy), i porażki (w znacznej części zawinione przez grzeszność, ale również będące efektem tego, iż Stw órca chce Polaków poddać próbie, ja k kiedyś zrobił z H iobem ). C ały czas pam iętając o tym, że wydarzenia w spółczesne (tj. z przełom u XV III i X I X w ieku) należy traktować jak o sw ego rodzaju inkarnacje faktów przedstaw ionych w Piśmie Świętym, Sarnin m usiał poszukać odpow iednik biblijnych sił zła. W je g o kazaniach tę rolę odgryw ają oczyw i­ ście zaborcy, którzy (oprócz w ad rodaków kaznodziei) przyczyniają się do klęsk, jakie spadają na Rzeczpospolitą:

Polska, prawda, była długo narodem nieszczęśliw ym , ale to przez m onar­ chie i zdrożności niektórych Polaków f . . . ] 3*.

Cytat ten odnosi się m iędzy innym i do zagadnienia wtedy bardzo często p o d e jm o ­ wanego, czyli próby wyjaśnienia, co spow odow ało rozbiory.

W polskiej myśli politycznej tam tych lat spotkać m ożna cztery koncepcje upadku R zeczypospolitej [ ...] . W edług jedn ej z nich [...] doprow adziły do tej katastrofy dążenia reform atorskie oraz odejście Polaków od Boga i złam anie zawartego z N im przed wiekami przym ierza. D ru ga obciążała odpow iedzialnością za upadek cały naród, a szczególnie „wichrzące m o ż­ now ładztw o” i „sfanatyzow ane duchow ieństw o” [ ...] . Z w olennicy trze­ ciej koncepcji uważali, że winę ponoszą kolejni m onarchow ie i icli zgubna polityka [... J. Twórcy czwartej z kolei reprezentow ali pogląd, iż nie należy m ów ić o upadku Polski, ale o je j rozbiorze, a zatem sprawcam i są władcy trzech państw ościennych [... ]

G łos w tej sprawie zabrał również Sarnin, pisząc między innymi o zaborcach. Warto podkreślić, że do „m onarchii” oskarżonych o to, że zniszczyły Polskę, należały Prusy i R o ­ sja. O Austriakach Sarnin nie miał nic do powiedzenia60. M ożna przypuszczać, że do pew­

' Ibidem, s. 31.

^ Ibidem, s. 93.

y' P. Z bikow ski, „bolan śmiertelnym ściśuione mam serce... Rozpacz Oświeconych n źródeł przełomu w poezji polskiej w latach 1 7 9 3 -1 8 0 5 , Wrocław' 1998, s. 174.

Inaczej je st w tekstach H u g o n a Kołłątaja, który oceniając zaborców , najbardziej krytykował A u stria­ ków — siedział przecież w austriackiej tw ierdzy przez 8 lat, a w yszedł z niego po w staw iennictw ie cara Aleksandra I.

nego stopnia zadecydował o tym fakt, iż spośród trzech zaborców tylko Austriacy byli katolikami i że nie wzięli oni bezpośredniego udziału w II rozbiorze. Rosja w wystąpie­ niach nieborowskiego księdza jest uosabiana przez carycę Katarzynę II — właściwie poza nią nie w spom niano tu żadnego przedstawiciela narodu rosyjskiego. Carycę opisuje Sa­ rnin zdecydowanie negatywnie. Przypomina dobrze znany fakt przekupywania przez R o­ sjan polskich (i cudzoziemskich) arystokratów oraz dyplomatów, dodając z satysfakcją:

N ie pom ogą skarby i bogactwa na zepsucie wiernych obywateli, synów. Ju ż ich dosyć Wielka Katarzyna em igrantom swym wyszafowała, obró­

ciwszy na to zamysły swoje, aby rozedrzeć O jczyznę [... ]M.

K on flik t z R o sją (ale też z P rusam i) W ojciech Sarnin przedstaw ił, sięgając do w y­ k orzystyw anego często w tekstach o tem atyce politycznej m otyw u walki orłów. Fakt, że w herbach sąsiadujących ze sobą państw w idniały w łaśnie orły, tyle że ró ż­ niące się kształtem i kolorystyką, w ykorzystyw ali zresztą nie tylko polscy twórcy.

N ie bez satysfakcji największy poeta rosyjski XV III w., zwany też „piew ­ cą” Katarzyny II, Gawrił R om anow icz D zierżawin w N a wziatijc Warsza­

wo] głosił: „Leży zdrajczyni [tzn. stolica Polski] z oczym a spuszczonym i,

targana w yrzutam i, że obraziła czułą duszę Katarzyny. O rzeł [tzn. caryca] rzuca się na swój lup. Przyjdźcie tu, lury [tzn. Francuzi], spróbujcie m u go w ydrzeć”62.

W polskiej poezji m otyw walki m iędzy orłami pojawiał się ju ż przed O św ieceniem . W tekstacli powstałych w epoce znajdujem y go również. Ju ż po I rozbiorze,

bo w 1776 r., zostały opublikow ane dwie poetyckie oceny rozbioru, w których bohaterów dram atu rozbiorow ego: Polskę i trzy m ocarstw a rozbiorcze przedstaw iono za pom ocą ujęć alegorycznych w ykorzystują­ cych herby tych państw [...] . Są to: Orlacla — produkt w spólnej pracy li­ terackiej J. E. M inasow icza i G . Kasparow icza oraz bajka Kniaźnina Orzeł

Biały i trzy Orły Czarne^. [ ...] Orlada... [...] przynosi [...] alegoryczny

obraz przedstawiający rozbiór jak o rozerwanie w kawałki i wypierzenie potężnego niegdyś O rła Białego [ ...] :

Trzy O rły C zarne, o dw óch dwa głowach: Rakuski I R osyjski, a trzeci zaś o jedn ej Pruski,

M Ibidem, 92.

,l2 G. R. DzierzawTin, Soczinienija, t. 2, Petersburg 1833; cyt. za: Z epoki Legionów..., op. cit., s. 11. (’3 Poza tymi dw om a tytułami m ożna przywołać jeszcze anonimowe: Lament Oiia Polskiego nad upadkiem

Ojczyzny, stanowiący zresztą trawestację napisanego w czasach konfederacji barskiej Lamentu Orła Polskiego.

G dy się spikną, Białego O rła przez podziały Polskiego, potrójnym i szpony rozerwały.

W w ierszu M inasow icza i Kasparow icza w iną za nieszczęście Polski o b ­ ciążono głównie zaborców, chociaż autorzy wskazali na jed n ą, ale bardzo ważną przewinę O rła Białego — to „odstępstw o od Boga i wiary przeja­ wiające się w upadku obyczajów i chciwym zagarnięciu dóbr należących do sług Bożych” (co było aluzją do przejęcia przez R zeczpospolitą dóbr jezuickich po kasacie zakonu)'’4.

N ieco inną diagnozę dał Kniaźnin. Sw oją bajkę zbudow ał na zasadzie skontrasto- wania w ielkości dawnej Rzeczypospolitej z sytuacją w spółczesną. Kiedyś Biały O rzeł był potężny i zwycięzał w każdym boju. To spraw iło, że stał się pyszny.

Lekkom yślne zadufanie we własną m oc, sławę i pom yślność oraz brak czujności spow odow ały je d n ak osłabienie sił, pogrążył O rła Białego w ospałej gnuśności. Skorzystały z tego O rły C zarne [ ...] :

Więc gdy przystaną w szyscy na to zgodnie, Raptem na O rła Białego napadną,

C o sobie drzem ał sw obodnie. Porwą go, zm ęczą, zrabują, okradną

M otyw walki orłów w ykorzystyw ano w ięc na co najm niej dwa sposoby. Wydaje się, że w tych fragm entach kazań, w których go użył Sarnin, diagnoza upadku Polski bliż­ sza je s t poglądom M inasow icza i Kasparow icza. Polski kaznodzieja m etaforycznie jak o orły przedstawiał carycę i władcę Prus:

[...] Katarzyna, W ilhelm, jak o orły drapieżne z wyciągnionymi na rozszar­ panie pazurami, aż w zieni [Polskę — przyp. D. D .] ju ż w szpony i rwali™’. W innym kazaniu wracał do popularnego m otyw u w słowach:

C o do nas, ju ż naszych nieprzyjaciół hordy rozproszone przez niezwy­ ciężonego N apoleon a pierzchnęły. [...] O rły zaw ieszone oznaczają herby polskie [ ...] . U padł orzeł czarny i potłukł się. Chw yta go biały w szpony swe i do reszty dobija67.

1,4 B. Wolski, Poezja polityczna czasów pierwszego rozbioru i sejmu delegaąjnego 1772-1775, Wrocław 1982, s. 116.

tó Ibidem, s. 117. ' ' w’ W. Sarnin, op. cit., s. 93.

Obyw atel R zeczypospolitej i n ieba... O kazaniach W ojciecha Sarnina 53

Rów nie chętnie Sarnin sięgał po mające biblijny rodow ód zestawianie liczebności walczących armii. W Piśmie Świętym kilka razy m am y do czynienia z podkreślaniem , że nie w ielkość w ojska, lecz wiara w pom oc Stw órcy decyduje o zwycięstwie: wszak wątły D aw id pokonał potężnego G oliata, a Sam son za pom ocą oślej szczęki umiał siać spustoszenie w śród Filistynów. W kazaniach z czasów insurekcji kościuszkowskiej tw orzenie takich paraleli z sytuacją Izraelitów było często wykorzystywane. Z najdzie­ my je choćby u cytowanego ju ż D ębskiego, który zapewniał:

M am y przy tym sprawiedliwego Boga, który strąca harde i wyniosłe z tronów, a poniżone podwyższa: pobłogosławi 011 pewnie powstaniu naszemu, i choć­ byśmy mieli naj licz niej szych nieprzyjaciół, kiedy B óg będzie z nami, padnie tysiąc po boku naszym, a dziesięć tysięcy po prawej stronie naszej f.. .]',s.

Podobną wizję roztaczał (ale używając ju ż czasu przeszłego) Ignacy W itoszyński w Mowie kaznodziejskiej na żałobnym nabożeństwie za dusze mężnie trupem poległych u> obro­

nie ojczyzny:

My, ufni w Tobie, używając niezaprzeczonego Prawa odporu, w sparci Po­ tęgą ramienia Twojego w Świętej i sprawiedliwej sprawie naszej, podnie­ śliśm y broń i z małą garstką, chociaż bitnego w ojska, w spartego m ęstw em i i odw agą nieustraszonego Ludu, zw alczyliśmy ich, zwyciężyli i zupełnie pokonali

Podobnie argum entow ał M arcin G um kow ski. Zagrzew ając do zbliżającej się walki o W arszawę, zapewniał:

K tokolw iek albow iem przywiedzie na pam ięć owe cuda w aleczności, któ­ re Pism o Śfw ięteJ w spom ina, ja k o że jed en Eleazar, kiedy w ojsko je g o uciekło, tak mężnie sam bił nieprzyjacioły narodu sw^ego, że m u aż ręce z m ieczem zdrętwiały, 7.000 w ojska Achaba 100.000 Syrów dnia jed n ego poraził. [ ...] , przyznać m usi, że jaw nie B ó g z nami je st i odnow ił dawne cuda w szechm ocności sw ojej, okazane dla przodków naszych'1’.

(,s N . A. D ębsk i, op. cit., s. 49.

,,c> I. W itoszyński, Mowa kaznodziejska na żałobnym nabożeństwie za dusze mężnie trupem poległych //' obronie

ojczyzny.. ., W arszawa 1794, s. 7. Warto d odać, że W itoszyński (kaznodzieja króla Poniatow skiego) w in­

nej sytuacji politycznej um iał się całkowicie przestaw ić i głosił: „Wielka Katarzyno! C h w ało i ozdobo płci żeńskiej! Z aszczycie tronu cesarstw a obszernego! Pogrom ie nieprzyjaciół! M atk o m ilion ów ludzi! Pani m nogich narodów ! Sam ow ładna! N iezw yciężon a i najm iłościw sza M onarch ini nasza!!' (cyt. za: M . N alepa, op. cit., s. 135 — przypis nr 80).

70 M . G u m k ow ski, Mowa do lycerstwa przed potyczką miana w obozie najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej

N ie przypadkiem zatem W ojciech Sarnin, który chętnie sięgał do w spólnego rezer­ w uaru motywów, apelował:

N ie uw ażajm y silę w ojska naszego, ale m oc Boską, która nam i rządzi71, bow iem

zwycięstwo na krwi ludzkiej nie zasadza się72.

Pisząc o liczebności w ojsk pow stańczych, konfrontow ał ją przede w szystkim z w iel­ kością armii pruskiej. To głównie Prusy reprezentują siły zła, przeciwstaw iające się szczęściu Polaków. Postacią szczególnie eksponow aną je st, oczyw iście, ich król, czyli Fryderyk W ilhelm III. Sarnin pisze o nim najwięcej, bo przecież przez kilka lat był je g o poddanym . M oże zatem odw oływać się do dośw iadczeń własnych i swych słuchaczy — m ieszkańców Warszawy oraz okolic. R obi to zresztą, nie tylko przyw ołując konkret­ ne fakty, ale także stosując stylistykę biblijną, która pozw ala budow ać paralele m iędzy Polakami a narodem izraelskim . O to próbka:

Uczynił to Bóg, bo widział wielkie uciśnienie nasze. Widział rozrywające dzieci z wnętrzności matek, płacz sierot, uciśnienie wdów, lament biednego, niedostatek bogacza, ubóstwo rolnika, nędzę żebraka, sm utek i troskę rodzi­ ców [...]. Kości nasze wyschły, [...] wyniszczone nasze majątki, odebrany honor i ju ż nie brakowało nic, tylko rękę pod m urem wyciągnąć [.. ,]73. T ę apokaliptyczną w izję kończył Sarnin w spom nieniem :

Tym czasem kuto kajdany na pognębienie nasze i niew olnikam i nas czy­ niono. N iszczon o obywateli, dzieci gwałtem z rąk rodziców w ydzierano. R zem ieślnik od warsztatu uciekać m usiał, a nikt swej w łasności nie był panem . [ ...] To było dotąd panowanie najjaśniejszego W ilhelm a!74.

Wiele razy sugerował kaznodzieja, że szczególne represje dotknęły K ościół katolicki w Polsce. N a potw ierdzenie, że te słowa nie były całkowicie pozbaw ione racji (choć, oczywiście, m ocno przesadzone), należałoby przypom nieć, iż

władze pruskie pod karą pozbaw ienia stanow isk kościelnych zakazały [... j wysyłania duchow nych za granicę [...] . N a osoby konsekrow ane został nałożony [...] obow iązek zapobiegania jakim kolw iek tajnym zw iązkom

1 W. Sarnin, op. cit., s. 64. ’ 2 Ibidem, s. 70.

1 Ibidem, s. 88. 74 Ibidem.

O byw atel R zeczypospolitej i n ieb a... O kazaniach W ojciecha Sarnina 55

i rozruchom . [...] D o szło w reszcie do tego, że duchow ieństw u nakazano zdradzać tajem nicę spow iedzi i w wypadku, gdy chodziło o tajną dzia­ łalność antypaństwową. [ ...] U zależn ion o finansow o duchow ieństw o w Prusach od państwa [...] . Z obligow ano [... ] osoby konsekrowane [ ... J do zadań politycznych niewiążących się w żaden sposób z religią. M ieli np. „w pajać w swe członki [...] posłuszeństw o ustaw om i w ierność dla rządu”7".

Bardzo ekspresyjna wizja klęsk, jakie spadły na R zeczpospolitą za rządów Fryderyka, powstała pod piórem W ojciecha Sarnina w połowie 1807 r., kiedy to z ziem zagarnię­ tych przez Prusy pow stało Księstw o W arszawskie. Teraz kaznodzieja m oże już przy­ znać, że Polacy m odlili się — zgodnie z nakazami władz — za pruskiego króla, lecz były to prośby

prawdziwie faryzeuszow skie, bośm y inaczej w sercu m yśleli i inaczej m ów ili71’.

Poprzednie m odły tym bardziej były nieszczere, że zakazano w ich trakcie używać języka polskiego: kilka razy W ojciech Sarnin zauważył, iż jedn ą z odczuw alnych różnic je s t to, że teraz (czyli za N apoleona) Polacy m ogą używać własnej mowy. W utw o­

rach napisanych na przełom ie XV III i X I X wieku częstym m otyw em było przekonanie o zagładzie języka polskiego (łączone zresztą nie tylko z działalnością zaborców, ale też z panoszeniem się francuszczyzny). Te katastroficzne przepow iednie wynikały jed n ak głównie z polityki R osji, Austrii i Prus. M ów iąc o tym ostatnim państwie, trzeba za­ znaczyć, że

w sposób niepozbaw iony perfidii władze pruskie zaczęły dyskrym inow ać ję zy k polski w je g o najbardziej czułym aspekcie kościelno-religijnym . Ju ż więc w roku 1763 dzieci polskie na G órnym Śląsku zobow iązano

do nauki języka niem ieckiego, w 1774 zakazano pielgrzym ek na Jasn ą G órę, świętego m iejsca Polaków, w 1789 Kościół ewangelicki wprow adził zasadę, wedle której we wsiach językow o m ieszanych na Śląsku nauka w szkole m iała być prow adzona wyłącznie po niem iecku, w 1810 zabro­ niono odpraw iania nabożeństw protestanckich w ję zy k u polskim 77.

Sarnin pisał nie tylko o tym, że znowu w olno używać polszczyzny, ale podkreślał też, iż w róciło sam o słow o „Polska” . U w ypuklił to nieborowski ksiądz, przypom inając:

75 M . N alepa, op. cit., s. 149. 7(1 Ibidem, s. 97.

Z gładzono imię Polaka, w ym azano z ksiąg je g o nazwisko i nazw ano Po­ łudniow e P rusy/S.

W ten sposób uzm ysławiał słuchaczom , że zaborcy chcieli nie tylko w ym azać z m ap Europy Rzeczpospolitą, ale też zakazali używania je j nazwy. W szak do konw encji p o ­ świadczającej III rozbiór dołączony został specjalny artykuł, stanowiący, iż:

zachodzi konieczność zniesienia w szystkiego, co by przypom inało istnie­ nie Królestwa Polskiego w obec dokonanego unicestw ienia tego politycz­ nego ciała. [D latego troje M onarchów stwierdza, że] nigdy nie w prow adzą do swych tytułów im ienia ani łącznego określenia „K rólestw o Polskie”, które odtąd zniesione będzie na zaw sze79.

Warto przypom nieć, że do tych postanow ień przychylał się sam Bonaparte. Kiedy ju ż ostatecznie zdecydował o utw orzeniu now ego organizm u państw ow ego,

specjalnym zabiegom stylistycznym poddano zapis określający charakter i stopień sam odzielności państwa. Problem em wagi szczególnej stała się je g o nazwa. Tradycyjna nazwa — K rólestw o Polskie — była w ykluczona.

N ie było na to zgody R osji, a istnieje podejrzenie, że pow rotu do sta­ rej nazwy bały się nie tylko trzy dw ory zaborcze, ale i N apo leon . M ogło to bow iem spow odow ać ciążenie ku tem u państew ku Polaków z innych ziem polskich8".

Brak tradycyjnej nazwy nie przeszkodził Sam inow i w postrzeganiu Księstwa jak o prawdziwej Polski. N ie żalił się, że nie pow róciło na m apy słow o „R zeczpospolita” . Z resztą, do pewnego stopnia zgadzało się to z je g o przekonaniam i — obecna ojczyzna Polaków nie przypom inała tej dawnej nie tylko pod w zględem onom astycznym . W ie­ lokrotnie kaznodzieja przywoływał bow iem m otyw „lepszych przodków ” . To, rzecz jasn a, również nie było oryginalne. N ieszczęścia, które dotykały kraj, pisarze (i autorzy kazań) często łączyli z odejściem od tradycji — je d n y m ze sposobów na odzyskanie dawnej św ietności miało się stać m oralne odrodzenie, polegające na pow rocie do za­ rzuconych ideałów. Sarnin, sugerując, że upadek był efektem działań przeciw ników ze­ w nętrznych, ale też wynikał z grzechów popełnianycli przez je g o rodaków, w jed n y m z w ystąpień dał całą listę wad:

B ó g jeżeli dopuścił na nas te plagę, tośm y też i zawinili. Je g o prawa św ię­ te gwałciliśmy, święta nic szanow aliśm y [...] . Pow iedzm y prawdę. O to

s Ibidem, s. 86.

11 C yt za: Z epoki Legionów. .., op. cit., s. 14.

O byw atel R zeczypospolitej i n ieb a ... O kazaniach W ojciecha Sarnina 57

zbytek, pijaństw o, zdzierstwo, w szeteczność, lubieżność w młodzieży, rozpusta. D o lat jeszcze niedoszłe panny niew inność swą utracały! I cóż B ó g z nami miał czynić?! [...] m usiał dla popraw y zepsutych obyczajów nas ukarać*1.

M am y tu wyliczenie typowe dla dydaktycznej literatury nie tylko okresu O św iece­ nia. Przekonanie kaznodziei, iż o stanie państwa decyduje postawa m oralna je g o oby­ wateli, skutkowało z jednej strony — w ym ienianiem grzechów, z drugiej — usilnym nam aw ianiem do popraw)7. W śród przewin szczególnie m ocno przez Sarnina podkreśla­ nych w ym ienić należy zdradę ojczyzny: właśnie zdrajców i sprzedawczyków wskazuje on jak o tych, którzy zakłócają funkcjonow anie organizm u i są przyczyną utraty je d n o ś­ ci narodowej. Tym, co prowokuje do takiej postawy, ma być (w edług twórcy kazań) bezbożnictwo. U Sarnina słowa „ojczyzna” i „religia” (rzecz jasn a — katolicka) niemal zawsze w ystępują razem. W ielokrotnie podkreśla on, że służąc Bogu, służy się sw ojem u krajowi, a będąc patriotą, m usi się wielbić Boga. W tym kontekście niemal wszystkie ataki na kler traktuje on ja k swoistą zdradę państwową — osłabianie duchowieństwa oznacza osłabianie ojczyzny Oczyw iście, m usiał nieborowski ksiądz pogodzić te prze­ konania z aprobatą dla procesow i wyroków, jakie dotknęły nawet członków episkopatu. Zrobił to odw ołując się do form uły stosowanej w Kościele ju ż od początku je g o ist­ nienia: grzeszność danego przedstawiciela kleru nie oznacza braku świętości Kościoła. Trzeba przyznać, że Sarnin nie miał łatwego zadania, broniąc duchow nych przed ataka­ mi, bow iem

osiem nastow ieczna R zeczpospolita nie miała w ielkiego szczęścia do hie­ rarchów kościelnych. [ ...] Biskup Andrzej M łodziejow ski [...] był czło­ w iekiem zaufania ambasady rosyjskiej, od której pobierał stałą pensję. [... ] D o targowicy przystąpili: Jó ze f Kossakow ski, Ignacy M assalski, Wojciech Skarszew ski [ ...] , M ichał R om an Sierakowski [ ...] . Ten ostatni po roz­ biorze Polski nawoływał wiernych [ ...] , aby „pom nieli zawsze na to, iż Rosja je st ich i je g o ojczyzną” [ ...] . W spom niany Kossakow ski poddawał O sipow i Igelstróm ow i pom ysł spacyfikow ania W arszawy w dniach W iel­ kiego Tygodnia celem zapobieżenia w niej pow staniu*2.

Lista przew in duchow nych (zw łaszcza zajm ujących wysokie stanow iska w hierar­ chii kościelnej) je st znacznie dłuższa i obejm uje nie tylko zarzuty natury politycznej*3,

W. Sarnin, op. cit., s. 90.

s: M . N alepa, op. cit., s. 134 — przypis 80.

s3 Tajem nicą poliszynela była skłonność niektórych b isk u pów do hazardu (np. K ossakow ski podobno potrafił nie w staw ać od gry w karty przez dwie doby), alkoholu oraz tow arzystw a kobiet — bynajm niej nie w celu ro zm ó w na tematy religijne.

a w szyscy dostrzegali, iż przew odzący K ościołow i znacznie łatwiej ulegali zaborcom niż w ładzom Księstwa W arszaw skiego*4. Z atem — ja k ju ż zasygnalizow ano — S a ­ rnin m usiał um iejętnie zasugerow ać, że fakty sprzeczne z duchem Biblii i polską racją stanu stanow ią m argines w działalności kleru. Przyznać należy, że nie pom ijał całko­ w icie m ilczeniem , ale też w ypada zauważyć, że nie rozw ijał wątku m ało patriotycz­ nych zachowań przedstaw icieli swojej społeczności. Z pew nością częściow o wynikało to ze sw oistego solidaryzm u, ale nie m ożna w ykluczyć, iż m otyw acją takiego p o stęp o ­ wania było (sygnalizow ane ju ż ) przekonanie o tym, że je d n o ść Polaków nie pow inna być niczym zakłócana. A dzieje się tak, gdy osłabia się Kościół. Łatw o w ięc w ytłu­ m aczyć, dlaczego często Sarnin podkreślał, iż należy chronić w szystko, co związane z katolicyzm em . W idać w tym dalekie echa idei obecnych w dziełach teologów, którzy ju ż od czasów soboru trydenckiego w skazywali, że do głów nych zadań państw a na­

leży „obrona interesów wiary, K ościoła i duchow ieństw a”83. O w a obrona m oże przy­ bierać różnorodny charakter, ale kaznodzieja podkreślał zw łaszcza dbałość o dobry stan świątyń i zapobieganie konfiskow aniu kościołów i klasztorów *6, pilnow anie praw przynależnych klerowi, co ob ejm u je m iędzy innym i problem podatków — Sarnin skarżył się na bardzo w ysokie obciążenia finansow e, jakie spadły na K ościół w trakcie zaborów ; m ów ił wręcz, że zabiera się księżom i zakonnikom połow ę ich dochodów — wnele w tym przesady, ale nie da się zaprzeczyć, iż generalnie duchow ieństw o w y­ raźnie zubożało w w yniku polityki Austrii, R osji i (zw łaszcza) Prus.

Także w tym kontekście w oln o p ostrzegać w ypow iedzi n iebo row sk iego p ro b o sz ­ cza na tem at w yznaw ców innych religii — w łaściw ie m ów ił on tylko o ew an geli­ kach. Z satysfakcją zauw ażał w ięc, że przyw ileje, jak im i o b d arzo n o to w yznanie, skończyły się i katolicy odzyskali zagrabione m ajątki. T ę satysfakcję w yczuć się da w słow ach:

Panowie ewangelicy! D arujcie, co w am pow iem . [...] To, co zabiera­ my, krwawa nasza praca i naszej Ojczyzny. [ ...] Toteż dosyć ju ż w aszego ukontentow ania, które kością nam stawało. Patrzyliście na nasze suknie, łata na łacie i dobrze wytarte, obuw ie stare, na jedn ej szklaneczce piwa. Ale u was stoły otwarte, suknia piękna, w dom u m eble, konie paradne

[ ...] . Wam się dobrze działo pod panow aniem N ajjaśniejszego W ilhelma, ale się skończyło*7.

M Por. 11. D ylągow a, op. cit., s. 62.

J . Tazbir, Ustęp w: P Skarga, Kazania sejmowe, opr. f. Tazbir przy w sp ółudz. M . K orolki, W rocław 1984, (B N I 70), s. X X IV ' ' " * ■ • •

Tu w arto zaznaczyć, że tego typu konfiskaty przeprow adzał rów nież N ap o leo n , chociaż faktem je st, iz były to posunięcia w ytłum aczalne ekonom icznie.

O byw atel R zeczypospolitej i n ieb a ... O kazaniach W ojciecha Sarnina 59

Chociaż opis je st plastyczny (i, co łatwo dostrzec) nieco przesadnie przedstawiający położenie katolików pod pruskim panow aniem , to nie ma w nim nadm iernej gwał­ tow ności. Podobnie je st, gdy ksiądz pisał o zwolennikach ateizm u. Rzecz jasn a, kryty­ kował ich w sposób jednoznaczny, ale nie obrzucał inwektywami. W sposób logiczny próbow ał natom iast wskazywać, że odrzucanie wiary w Boga prowadzi do osłabiania państwa i je st w ynikiem m ody na racjonalistyczne rozum ienie świata — Sarnin uw a­ żał, że postawy religijnej nic w olno uważać za przejaw zacofania, a przeciw nie: dow ód na rozw ijanie się ludzkości, która tak naprawdę progres zaczęła przeżyw ać od chwili, gdy pogaństw o zostało zastąpione chrześcijaństw em 8*.

Kończąc analizę patriotycznych kazań W ojciecłia Sarnina, w ypadałoby zauważyć, że nie koncentrował się on tylko na błędach i grzechach swoich rodaków. U siłow ał dać również (prawda, że mało oryginalny i nieco abstrakcyjny) obraz idealnego państwa. To kraj ludzi w iernych Bogu, M aryi i ojczyźnie. N ie ma nim m iejsca na niesnaski, tak rodzinne, ja k społeczne. W szyscy spełniają swoje obow iązki, dbając o siebie nawzajem. M ało praw dopodobne? N ie dla kaznodziei, który uważał, że taka kiedyś była Polska. S posobem na osiągnięcie szczęścia miałby się więc stać pow rót do korzeni: rozwój p o ­ przez cofnięcie się. N ie m ożna jed n ak traktować Sarnina jak o bezrefleksyjnego piewcy przeszłości. Był człow iekiem swoich czasów, dostrzegał problem y Polaków żyjących na przełom ie XVIII i X IX wieku, starał się podpow iadać, gdzie tkwi zło, i namawiać do aktywnego przeciwdziałania m u, niezależnie od tego, czy tkwi ono w obywatelach R zeczypospolitej, czy też je st w ynikiem działania sił zewnętrznych.