Ju. I. Grenberg
Wydawnictwa Wszechzwiązkowego
Centralnego Laboratorium
Naukowo-Badawczego dla
Konserwacji i Restauracji
Muzealnych Skarbów Artystycznych
Ochrona Zabytków 17/1 (64), 71-73
P
I
Ś
M
I
E
N
N
I
C
T
W
O
WYDAWNICTWA WSZECHZWIĄZKOWEGO CENTRALNEGO LABORATORIUM NAUKOWO-BADAW
CZEGO DLA KONSERWACJI I RESTAURACJI MUZEALNYCH SKARBÓW ARTYSTYCZNYCH
W 1958 r. powstało przy M ini sterstwie K ultury ZSRR Wszech- związkorwe C entralne Laboratorium Naukowo-Badaw cze dla K onserw a
cji i Restauracji Muzealnych Skar bów A rtystycznych (Wsiesojuznaja Centr alna ja N auczno-I ss ledo w a te l’ skaja Laboratorija po K onserw acji i Restawiracji M uzejnych Chudoże- stiwiennych Cennostiej). Zadaniem Laboratorium jest opracow yw anie naukowych m etod konserw acji i re stauracji zabytków kultury m ate rialnej i dzieł sztuki. Laboratorium składa się z w ielu działów nauko wych, w których chem icy, fizycy,' biologowie i przedstaw iciele innych nauk razem z historykam i sztuki rozwiązują złożone problem y kon serwacji i restauracji licznych obiektów, składających się n a kul turalną spuściznę naszego kraju. Począwszy od 1960 r. Laboratorium w ydaje biuletyn Soobszczenija, in form ujący szerokie grono sp ecjali stów o w szystkich pracach prowa dzonych w Laboratorium. D otych czas w ydano 7 zeszytów Soobszcze- nij.
Trzy pierw sze zeszyty Soob- szczenij zaw ierają referaty, w ygło szone na Zjeździe poświęconym konserw acji i restauracji zabytków m uzealnych, który odbył się w 1960 r. w M oskwie. Zeszyty połączo no w spólnym nagłów kiem ; m ateriał w nich zaw arty łączy się w grupy w edług rodzajów obiektów (cz. I — m alarstwo, cz. II — grafika, cz, III — zdobnictwo). M ateriał tych ze szytów w skazuje jak bardzo wzrósł zawodowy poziom specjalistów , pra cujących w dziedzinie konserw acji. Szeroki zakres problem ów rozw ią zanych przy pomocy naukowych kadr krajowych, pracowni i labora toriów — oto rezultat w nikliw ego i dogłębnego badania w ielu gałęzi w spółczesnej nauki.
A rtykuły L. W. S i w i e r s k o - w a, S. M. S o ł o w i e w a i D. P. E r a s t o w a poświęcone są rozszy frow yw aniu — n iew idzialnego w zw ykłych w arunkach — obrazu, dzięki zastosowaniu fotografow ania danego obiektu w prom ieniach o różnej długości fali. Chociaż arty kuły te zostały napisane na podsta w ie prac badawczych prowadzonych nad m alarstw em oraz na podstawie dokum entów tekstow ych, sam ą m e todę badania stosujem y do różnych obiektów , z przedm iotam i archeolo gicznym i, etnograficznym i i zdobni ctwem w łącznie.
Metodzie oczyszczania i utrwa lania w arstw y m alarskiej w m alar stw ie m onum entalnym i sztalugo wym, na zasadzie zastosow ania n o w ych m ateriałów, poświęcają sw oje artykuły I. L. N o g id , A. I. M a ł c - w a, G. N. T o m ą s z e w i c z i O. F. P l u s z c z .
Na w ielkim obszarze, od Morza K aspijskiego do Oceanu Spokojne go, archeologowie znajdują unikal ne freski, które do tej pory ginęły, rozsypywały się, zatracały kolor. W ieloletnia praca prowadzona W Ermitażu, w celu opracow ania i praktycznego w ykorzystania m etody u suw an ia soli drogą elektrodializy z m alow ideł ściennych na lessow ym podłożu, pomogła uratować — ek s ponowane teraz w Ermitażu — fre ski starożytnego Piandżikentu. Opracowana przez P. I. K o s t r o - w e g o i I. L. N o g i d a m etoda m oże być wykorzystana n ie tylk o dla w ydalania soli z d zieł sztuki m alarskiej. Jak w ykazała praktyka, m ożliwości nowej m etody są znacz nie szersze. Zastosujem y ją do rzeź by archeologicznej i innych obiek tów.
A rtykuł E. G. S z e j n i n у, o w ykorzystaniu w ysokocząsteczko- w ych żyw ic (polimerów) do resta u
racji dzieł sztuki m alarskiej, posiada duże znaczenie praktyczne. Żyw ice te, w połączeniu z różnym i roz puszczalnikam i, z powodzeniem sto su je się przy konserw acji (wzm ac nianiu przez im pregnację, sklejaniu) rozm aitych porowatych m ateriałów w warunkach pracowni m uzealnych i w warunkach polow ych przy ba daniach archeologicznych.
W iele artykułów pośw ięconych jest zastosowaniu różnorakich poli m erów przy konserw acji dokum en tó w (na podłożu papierow ym ). Ob-
jszerna praca eksperym entalna i zastosow anie w praktyce k onserw a torskiej czynią te w iadom ości nad zwyczaj interesującym i dla sp ecjali stów . N iew ątpliw ie dużą korzyść dla konserw atorów -praktyków przed staw ia m ateriał, w yjaśniający za gadnienie konserw acji dzieł sztuki zdobniczej i eksponatów archeolo gicznych (wyrobów z kam ienia, ce ram iki, tkaniny i m etalu). Jeżeli przy konserw acji dzieł sztuk p la stycznych, w pierwszym rzędzie m alarstwa, zastosowanie m etod nau kowych nastąpiło znacznie w cześ niej, to w dziedzinie konserw acji przedm iotów sztuki stosow anej i obiektów archeologicznych do ostat nich lat przew ażało znane chałupni ctwo. Publikow ane artykuły św iad czą, że i w tych dziedzinach nastą piło przejście od rzem iosła do nauki. Zastosowanie polim erów n iezm iernie roizszerza m ożliwości konserw ato rów, jednak duże znaczenie m a pra w idłow y wybór syntetycznego m a teriału dla każdego, konkretnego obiektu, poddanego konserw acji. Jedne polim ery posiadają w ięk szą siłę w iążącą i są odpow iednie dla przedm iotów dużych, inne, posiada jąc m niejszą trwałość, n ie zm ienia ją z czasem sw ego zabarw ienia i m ogą być z powodzeniem w ykorzy stane do sklejania n iew ielk ich
przedm iotów, w których ważne jest utrzym anie pierw otnego koloru. Ogromne znaczenie w konserwacji m ają polim ery używ ane do w y p eł niania ubytków . W szystkie te spra w y dokładnie rozpatrzone są w
artykule О. К. К o s z e w o w a, przedstaw iającym opracowaną tech nologię zastosow ania polim erów i opatrzonym w iększą ilością przepi sów . Sprawom w ykorzystania poli m erów w praktyce konserwatorskiej pośw ięcone są artykuły konserw a torów I. A. K a s a n i e n k o i A. P. S z e p t i k o w a .
W m uzeach naszego kraju prze chow uje się w iele eksponatów z m e talu; dużą ilość w yrobów z m etalu przynoszą corocznie w ykopaliska. Stan tych przedm iotów jest różny, ale przeważająca ich w iększość po trzebuje, w tym czy innym stopniu, oczyszczenia z korozji i innych na leciałości. K om unikat P. I. Z а с h a r ó w a zaznajam ia czy.telnika ze stosow anym i w Ermitażu różnymi m etodam i oczyszczania; zwłaszcza dokładnie autor opisuje sposób oczyszczania za pom ocą piaskow a nia. Ta m etoda nie tylko daje duży, ekonom iczny w czasie, efekt, ale i pozwala oczyścić przedm ioty, któ rych 'obróbka innym i sposobam i okazuje się czasam i niem ożliwa. Ma tc zastosow anie, na przykład w w y padku obróbki fragm entów m etalo w ych na skórze, tkaninie i drzewie, k iedy oddzielenie ich jest niem ożli we. Próbie zastosow ania w konser w atorskiej praktyce m etody ultra dźw iękow ej oczyszczania powierzch ni m etalu poświęcony jest kom u nikat В. I. P i ę t r o w a . Jednak przeniesienie tego, n iew ątpliw ie bardzo interesującego sposobu, znaj dującego zastosow anie w przem y śle powinny poprzedzać szczegółow e eksperym enty i badania.
Różnym sposobom konserwacji tkanin m uzealnych poświęcony jest obszerny artykuł starszego konser
w atora Ermitażu N. N. S i e m i e - n o w i с z a. Om ówienie tej interesu jącej pracy nie byłoby tutaj celo w e, poniew aż została ona później opublikow ana w uzupełnionej i przerobionej fo r m ie 1. N. G. K I i - m o w a w sw ym artykule podaje wiadom ości potrzebne do praktycz nego zastosow ania środków syn te
1 S i e m i e n o w i с z N. N., Re- staw racija muziejnych tkaniej, L e ningrad 1961.
tycznych w celu przem yw ania i usuw ania zanieczyszczeń z tkanin.
Czwarte .wydanie Soobszczenij przygotow ał w całości dział infor m acji naukowej i przekładów La boratorium. Zadaniem tego działu jest system atyczne inform ow anie sp ecjalistów konserw atorów i pra cow n ik ów naukowych zaintereso w anych in stytu cji o ostatnich osiąg nięciach w dziedzinie konserw acji i restauracji pom ników kultury, o nowych m etodach badania i zasto sow aniu nowych m ateriałów w kra jowej i zagranicznej praktyce kon serw atorskiej. W ychodząc z tych
założeń w czw artym zeszycie Soobszczenij umieszczono przegląd dużej; ilości artykułów , op ubliko w anych w ostatnich latach w prasie zagranicznej.
W zagranicznych europejskich laboratoriach naukowo-badaw czych szeroko rozpow szechnił się w ostat nim dziesięcioleciu sposób badania dzieł sztuki m alarskiej, zdobniczej i ob iek tów archeologicznych drogą pobierania próbek i badania ich przekrojów. T en sposób pozw ala z dużą dokładnością określić różny czas n aniesienia w arstw barwnych na pow ierzchnię przedm iotu, iden tyfikow ać obiekty znajdujące się w różnych m uzeach lub zdobyte w w ielu m iejscach w czasie w ykopa lisk, pom aga określić technologię produkcji obiektu itd. M etodę tę stosuje się z powodzeniem w prak tyce przy badaniu dzieł sztuki m a larskiej, w yrob ów z drzewa, ka m ienia, ceram iki, gipsu, wyrobów w łókienniczych i wyrobów z innych m ateriałów. W praktyce badawczej naszych pracow ni badanie przekro jów n ie znalazło jeszcze zastosow a nia. D latego poznanie tej m etody pow inno bezw zględnie zaintereso w ać pracow ników naukowych w ie lu ośrodków badawczych.
Duże znaczenie posiada artykuł N. A. N i k i f o r a k i — w siódm ym zeszycie Soobszczenij — o zastoso w aniu elektryczno-optycznego prze twornika prom ieni podczerwonych. Fotografow anie rozm aitych obiek tów w podczerw ieni celem w ykry cia ich pierw otn ego oblicza, znalazło szerokie zastosow anie. Jednak proces fotografow ania przy użyciu m ateria łu negatyw ow ego czułego na pro m ien ie podczerw one, związany jest ze znanym i trudnościam i (skom pli kow ane w arunki ochrony płyt, dłu gotrw ałość ekspozycji przy zdjęciu
itd.); rów nocześnie proces fotogra fow ania odbywa się na ślepo. Zasto sow anie przetwornika elektryczno- optycznego usuw a w iele trudności i pozw ala bezpośrednio zobaczyć to, co nie jest widoczne gołym okiem ; przyrząd pozw ala także przeniknąć w niedostępną część w idm a.
D ośw iadczeniam i z konserw acji i rekonstrukcji X V I-w iecznego, k o biecego nakrycia głow y dzieli się, w tym samym zeszycie, W. B. G i r s z- b e r g . Ze zw ięzłym i w ytyczn ym i dla opiekunów m uzeów, n ie posia-- dających konserw atorów , w ystęp ują A. W. W i η n i e r i В. M. S z a c h ó w . W ytyczne zaw ierają cały szereg praktycznych rad, dotyczą cych profilaktycznego zabezpiecza nia dzieł sztuki m alarskiej w ym a gających konserw acji. Przeglądow i m etod restauracji p ortretów fajum - skich poświęcony jest artykuł A. W. W i η n i e r a. Autor w ykorzystał m ateriał z praktyki rosyjskiej i za granicznej, szczegółow o op isał różne przypadki konserw acji i poruszył sprawy zw iązane z techniką m alar ską portretu fajum skiego.
Innego rodzaju pożytek dla sze rokiego kręgu sp ecjalistów -pracow - ników m uzeów, archeologów, h isto ryków sztuki, historyków i w szyst kich interesujących się sprawam i historii i techniki rzem iosł arty stycznych i m alarstw a przedstaw ia ją — po raz pierw szy publikow ane w przekładzie rosyjskim — traktaty H erakliusza i Teofila (przygotow a nie do druku i redakcja przekładu A. W. W i η n i e r a; czw arty i siód m y zeszyt Soobszczenij). Specjali stom dobrze znane są trak taty Cen- ■nino Cenniniego, R afaela Borgini, Leonarda da V inci i in n ych auto rów, jednak w szyscy oni, w tym lub innym stopniu, wychodzą od tekstu H erakliusza i Teofila. Traktat Hera kliusza „De coloribus e t artibus Romanorum” napisany został pra wdopodobnie w VIII—IX w. Składa się z trzech ksiąg, podzielonych na 79 rozdziałów, zaw ierających ·— cenne dla nas a encyklopedyczne dla tam tego okresu — w iadom ości o technice różnych rodzajów m alar stw a oraz szeregu w yrob ów arty stycznych z ceramiki, szkła, k am ie nia, żelaza i drogocennych m etali, skóry, drzewa oraz innych m ateria łów. „O sztukach rozm aitych” ■— traktat napisany przez w estfa lsk ie go m nicha-jubilera i artystę Teofila Presbitera w końcu X lub w 1 poł.
KI wieku w ydaje się cennym pom- lik iem średniowiecza, w w ielu w y padkach uzupełniającym traktat He- rakliusza. Traktat Teofila zawiera również trzy księgi, składające się z bardzo krótkich rjozdziałów. W pierwszej księdze opisane są różne materiały zastosow ane w e freskach, m alarstwie sztalugow ym i m iniatu rze. Druga i trzecia księga obejm u je szereg zagadnień związanych z w ykonywaniem obiektów ze szkła, wyrobów z kam ienia, ceramiki, m e- :ali, kości itd. W iele rozdziałów w oibu traktatach jest napisanych w iuchu alchem icznych rozpraw, za ciem niających istotny sens alego ryczną formą w ypow iadania się; od zwierciedlając poziom nauki ów czesnej w iele przepisów m oże oka zać się n aiw nym i dla w spółczesnego czytelnika. Jednak publikacja trak tatów H erakliusza i Teofila, jako ważnych pierw oźródeł dla techniki rzemiosł artystycznych i m alarstw a wczesnego średniowiecza, ma dla nas duże znaczenie. Traktaty pomo gą zrozumieć i w yjaśnić w iele, do dziś niew yjaśnionych, procesów rze m iosła artystycznego, szeroko roz przestrzenionego w tam tej epoce i później zapom nianego. W ykrycie w ielu „sekretów ”, mimo ich raczej historycznego znaczenia, m a wartość praktyczną i dla naszych czasów.
WOPROSY RESTAWRACIJ I KONSERWACIJ PROIZWIEDIENIJ IZOBRAZITIELNOGO ISKUSTW A — Moskwa 1960 — Izdatielstw o Chu- dożestw. SSSR — 194 s. 73 il.
Tom opracow any przez Pań stw ow ą Centralną Pracow nię Arty- styczno-Restauratorską M inisterstwa K ultury ZSRR /pod redakcją: S. P. S i d o r o w , A. B. Ż e r n o w a , Ju. E. O s t o ł o w s k i , N. N. P o m e r a n c e w i E. B. T r o s t , j a n s k a j a. Wstęp od redakcji podkreśla do niosłość w spółpracy w dziedzinie konserw acji zabytków , konserw ato rów z historykam i sztuki, chem ika mi, fizykam i i biologam i. Stwierdza, że z pól chałupniczych pracowni w przeszłości w yrosły znaczne zakła dy naukowe, posiadające oddziały naukowo-badaw cze i specjalistycz ne laboratoria. Przedstawione opra cow ania są plonem współpracy przodujących konserw atorów z nau kow cam i nad licznym i problem ami konserw acji dzieł sztuki.
Dwa zeszyty Soobszczenij (piąty i szósty) zaw ierają informator b i bliograficzny z zakresu konserw a cji i restauracji dzieł sztuki i pom ników kultury (zestaw ili Ju. I.
G r e n b e r g i T. B. U c h o w a ) . Przed bibliografam i przygotowują cym i inform ator stało trudne zada nie zebrania w m ożliw ie pełnym zakresie szczegółow ej, nigdzie w cześ niej nie usystem atyzowanej, litera tury rosyjskiej dotyczącej tego te matu. W czasie przygotow yw ania informatora przejrzano ponad 160 tytu łów czasopism artystycznych, historycznych, krajoznawczych, ar cheologicznych, etnograficznych i innych oraz kontynuow anych nadal w ydaw n ictw przedrew olucyjnych i w ydaw n ictw radzieckich. Oprócz te go przejrzano ponad 3000 książek, artykułów w czasopism ach 1 dzien nikach, różnego rodzaju podręczni ków oraz inform atorów bibliogra ficznych. Przejrzano katalogi w ie l kich bibliotek Moskwy i Leningra du. Szeroki zakres literatury przed staw ionej w informatorze (zawiera on około 1,5 tysiąca pozycji, opatrzo nych krótkim i notatkam i) pozwala traktować go n ie tylko jako infor.T mator bibliograficzny, ale i jako m ateriał do historii konserw acji w naszym kraju. Inform ator składa się z sześciu części: Ochrona m uzealna i ogólne zagadnienia konserw acji;
RECENZJE
Artykuły:
1. N. N. P o m e r a n c e w. O m etodyce odsłaniania rzeźbiarskich dzieł sztuki staroruskiej, s. 7— 17, 3 il. Cytuje publikowane prace J. W. K restow skiego o konserw acji większej ilości kam iennych rzeźb parkowych w Leningradzie i ok oli cy. W trakcie konserw acji usunięto zniekształcające, dokonane w prze szłości, naprawy i uzupełnienia oraz 8— 12 w arstw zam alowań olejnych. Na różnych przykładach konserw a cji rzeźby staroruskiej, z których najw ym ow niejsza jest restauracja drew nianego krzyża z XV w. (rozm. 334 X 192 X 15 cm). Saw w y Wis zer- skogo, przem alow anego w XVIII w., om awia zasady odsłaniania pierw ot nych polichrom ii dzieł staroruskiej rzeźby.
2. E. B. T r o s t j a n s k a j a , G. N. T o m a s z e w i c z i E. W. S o r o k i n a — Konsolidacja i restau racja zabytków z drewna, s. 18—26. Metodyka konsolidacji drew na o
M al ars two ; Gr af ik a ar tysty czn a ; Druki i rękopisy, m ateriały archi w alne; Rzeźba; Zdobnictwo. W każ dej części literatura dzieli się na trzy zasadnicze rozdziały: technika i m ateriały, badanie, restauracja i konserw acja. Czyni to inform ator interesującym nie tylk o dla specja listów konserwatorów, ale też dla artystów i m istrzów pracujących w dziedzinie zdobnictwa. W łączona do inform atora literatura dzieli się w ew n ątrz każdego rozdziału na sze reg podrozdziałów, a w ew nątrz pod rozdziałów jest usystem atyzow ana w
porządku chronologicznym ; im ien ny indeks autorów pom aga szybko odszukać w ybranego autora wśród w ielkiej liczby źródeł, w chodzących w skład informatora.
N ie ulega w ątpliw ości, że w iel ka i potrzebna praca, jaką prow adzi W siesojuznaja Centralnaja N auczno- IssledowątieTskaja Labor atori ja po K onserw acji i R estaw racji M uzej- nych Chudożestwiennych Cenno- stiej, publikując rezutlaty sw ojej działalności, będzie z w ielk im zado w olen iem przyjęta przez specjali stów , zajm ujących s ię problem am i badania i ochrony pom ników sztuki i kultury m aterialnej.
Ju. I. G renberg
przełożyła E w a Szym ańska
różnym stopniu zniszczenia drogą im pregnacji wodnym, alkoholowym (etanol) lub acetonowym roztworem żyw ic: m ocznikow o-form aldehydo-w ej lub m elam ino-form aldehydoaldehydo-w ej. Pod ano w trzech tabelach w yn ik i uzyskane w badaniach stopnia im pregnacji i w ytrzym ałości prób drew na o różnym stopniu zniszcze nia. (Jako próbek użyto klock ów standardow ych wym. 20 X 20 X 20 mm). Sposoby laboratoryjnego spo rządzania roztworów żyw ic w raz z doborem katalizatora (utwardzacza). Do sk lejan ia, sporządzania kitu do w ypełniania szpar poleca się żyw icę epoksydow ą (radzieckie oznaczenie ED6 lu b ED40).
3. W. N. К a r a s e w a. U trw a len ie w arstw y m alarskiej i gruntu m astyk sam i woskowo-żyrwicznymi, s. 27—38, 7 ił.
Przeprowadzono k onserw ację obrazów Repina, N estorow a, D u - bow skiego i innych, w ykonanych na gładkich fabrycznych gruntach.
