Prace konserwatorskie - województwo katowickie 1959-1972

Adam Kudła

Prace konserwatorskie

-województwo katowickie 1959-1972

Ochrona Zabytków 26/3 (102), 209-216

K R O N I K A

Z a b y tk i a r c h ite ktu ry

„P I Ę K N A K S I Ą Ż K A ” — W Y S T A W A W M U ZE U M L I T E R A T U R Y

W arszawskie Muzeum Literatury im. Adama M ickiewicza i Towarzystwo P rzyja­ ciół Książki zorganizowały dla uczczenia VIII Zjazdu Bibliofilów w ystaw ę „Książka

piękna — pół w ieku bibliofilstw a w P olsce” obrazującą działalność wydaw niczą m iędzyw ojennych i powojennych towarzystw przyjaciół książki oraz niektórych oficyn w ydaw niczych. Na w ystaw ie zgromadzono około 200 książek w ydanych w la­ tach 1922—1972 zamykających okres zorganizowanego bibliofilstw a w Polsce, w ybra­ nych ze w zględu na piękny układ graficzny, czcionkę, projekt plastyczny, papier lub oprawę. Niektóre z książek noszą autografy założycieli towarzystw Dembego, Koczorowskiego, Smolika, inne w układzie graficznym Półtaw skiego lub K uglina są arcydziełam i sztuki drukarskiej. Za dzieła sztuki uważać można również w iększość w ydaw nictw florenckiej oficyny Tyszkiew iczów lub warszawskiej — Łazarskiego. Warto zanotować że na w ystaw ie znalazły się w ydaw nictw a ściśle związane z ochro­ ną zabytków, takie jak „Zabytki polskie w Ojczyźnie i na obczyźnie” Chwalewika, „Warschau” Wiktora Gomulickiego w ydana w Monachium w roku 1918, „Drzeworyt ludow y w P olsce”. „Wystroje m alarskie kościołów drewnianych” i w iele innych w ydaw nictw z zakresu historii i historii sztuki. Propagowanie bibliofilskiej działal­ ności w form ie tego rodzaju w ystaw jest bardzo wskazane w czasie gdy estetyka i staranność w ydaw nicza nie zawsze idą w parze z masowością nakładów.

Z zam iłowania do ksiąg w wiekach przeszłych powstaw ały w ielkie biblioteki, będące obecnie pomnikami kultury polskiej. Obecna działalność bibliofilska przyczynia się również do ochrony licznych zabytków piśm iennictwa, drukarstwa i introligatorstwa

w Polsce.

Agnieszka Jarzembska

P R A C E K O N S E R W A T O R S K I E — W O J E W Ó D Z T W O K A T O W IC K I E

1959— 1972

.

Stan w iększości zabytków w ojew ództw a katowickiego był niezadowalający nie tylko z powodu zniszczeń w ojennych lecz głów nie na skutek zaniedbań, a także n iew łaś­ ciwego użytkowania. Początkowe lata okresu sprawozdawczego charakteryzowały się kontynuacją prac zabezpieczających zainicjowanych tuż po 1945 r. Były one reali­ zow ane głów nie przez w łasne Brygady Robót Konserwatorskich. Przyjęcie w 1962 r. w ykonaw stw a budowlanego przez PP Pracownie Konserwacji Zabytków zbiegło się ze zmianą polityki konserwatorskiej. Nakłady rozdysponowywane na w iele drobnych zabiegów budowlano-konserwatorskich skoncentrowane zostały na realizacji kilku kom pleksowych zadań. Zamknięto bowiem etap działań związanych z zabezpieczeniem zabytków i przystąpiono do ich racjonalnego zagospodarowania. Zapoczątkowały je pełne odbudowy pałacu w Sośnicowicach, zespołu klasztornego w W odzisławiu, pa­ łacu w Zebrzydowicach. W dalszych latach, w miarę krzepnięcia w ykonaw stw a kon ­ serwatorskiego, podejmowano bardziej złożoną problem atykę konserwatorską, jak np. konserw acja w form ie trwałej ruiny zamku w Ogrodzieńcu wraz z zagospodarowa­ niem turystycznym , budowa parku etnograficznego w Chorzowie, czy też restauracja

wnętrz pałacu pszczyńskiego.

B ę d z i n — G z i c h ó w . Zespół podworski składający się z dworu, oficyny, b u ­ dynków gospodarczych i parku, zbudowany z kam ienia łam anego w XVIII w. rozbudowany z początkiem X IX w. Dwór założony na planie prostokąta, z trzema ryzalitam i — po bokach i na osi fasady. Dwukondygnacyjny, półtoratraktowy, n a­ kryty dachem łamanym. Oficyna jednotraktowa, z dachem pulpitowym . Zabudo­ w ania gospodarcze czteroskrzydłowe, z czworobocznym dziedzińcem pośrodku. Te

ostatnie oraz oficyna w skutek w adliw ego użytkowania znajdują się w stanie za­ awansowanej dewastacji. Po w ykw aterowaniu m agazynów Centrali Nasion i bieżą­ cym remoncie dwór został w 1958 r. zagospodarowany na Dom Kultury Dzieci i Młodzieży Zagłębia. Obecnie jest w nie najlepszym stanie w skutek braku rem on­ tów bieżących. Dla uratowania całego zespołu przed ostatecznym zniszczeniem zd e­ cydowano zaadaptować zabudowania gospodarcze na siedzibę Zakładu PKZ, prze­ nieść Dom Kultury z dworu do oficyny, dwór natom iast oddać do dyspozycji Mu­ zeum Zagłębia, które — zlokalizow ane obecnie w e w nętrzach średniowiecznego zam ­ k u — nie ma perspektyw rozwojowych. Prace budowlane zostały rozpoczęte w IV kwartale 1972 r. i obejm owały rekonstrukcję kam iennego ogrodzenia biegnącego w zdłuż pd. granicy zabudowań podworskich i parku. Rozpoczęto także odgruzowa­ nie, roboty rozbiórkowe i m urowe w budynkach gospodarczych. Projekt odbudowy i adaptacji w ykonały PKZ Kraków (mgr inż. W. Łopatowa), które również podjęły się w ykonaw stw a budowlanego.

B o r y n i a p o w. R y b n i k . Pałac z końca XVIII w., klasycystyczny, zbudowany z cegły. Od 1945 r. częściowo opuszczony, poważnie zaniedbany. Po pracach kon ­ serwatorskich prowadzonych głów nie w e wnętrzu i gruntownym rem oncie w ięźby dachowej przekazano pałac m iejscowej szkole podstawowej. Użytkownik, choć ek s­ ploatuje obiekt od w ielu lat, nie poczuwa się do obowiązku przeprowadzenia rem on­ tu elew acji, których dekoracja architektoniczno-rzeźbiarska szybko niszczeje. Prace

rem ontowe przeprowadziły BRK.

B y c i n a p o w. G l i w i c e . Pałac z 1700 r. w zniesiony z cegły na rzucie litery L przez Paczyńskich z Tenczyna, trójkondygnacyjny, z bogatą dekoracją architek­ toniczną. W plafonie kaplicy zachowały się barokowe m alow idła iluzjonistyczne. W trzech kondygnacjach elew acji pd. i zach. znajdują się arkadowe krużganki obecnie zamurowane. Skrzydło pd.-wsch. użytkowane jest na cele mieszkalne, skrzy­ dło pn.-zach. od 1945 r. jest zdewastowane. W celu zabezpieczenia obiektu wykonano w zagrożonym skrzydle następujące prace: nową w ieźbę dachową wraz z pokry­ ciem, stropy ogniotrwałe nad drugą i trzecią kondygnacją, w ieniec żelbetow y nad gzym sem wieńczącym oraz zrekonstruowano sklepienia nad klatką schodową. Za­ murowano w yrw y i pęknięcia murów, zabezpieczono otwory okienne. W ymieniono strop nad korytarzem trzeciej kondygnacji w skrzydle pd.-wsch. Obiekt jest jednym z nielicznych na terenie w ojew ództw a katowickiego przykładów zabytków architek­

tury porezydencjonalnej nieużytkowanych w całości lub w części. Roboty w yk o­ nały PKZ Kraków.

B y t o m . Tzw. piw nice Gorywodów, zapewne z XVI w., ocalałe po rozebraniu w latach 50 barokowej kam ienicy. Zachowały się dwa pomieszczenia: większe, nakryte sklepieniem wspartym w środku na filarze, z otworem w ejściow ym ujętym w ostrołukowe obramienie oraz m niejsze, przyległe doń od strony pn. P iw nice u le­ gły znacznej dewastacji na skutek braku zabezpieczenia i eksploatacji górniczej. Zgodnie z koncepcją projektową, po kapitalnym rem oncie zostały zaadaptowane na w iniarnię, nad nimi natom iast stanął lekki pawilon usługowy. Z uwagi na koniecz­ ność zabezpieczenia piwnic przed skutkami eksploatacji górniczej w ykonano pod fundam entam i poduszki betonowe, a z powodu osłabienia murów piw nic p aw i­ lon posadowiono na specjalnej konstrukcji niezależnych słupów żelbetowych. Za­ bytkow e partie murów wzm ocniono zastrzykami cem entowym i, założono izolację zewnętrzną. Od wew nątrz oczyszczono i przespoinowano lico kamienia. W celu zorganizowania odpowiedniego zaplecza dobudowano dwa dalsze pomieszczenia piwniczne. Użytkownik, tj. WSS, w yposażył wnętrza w m eble i m etaloplastykę harm onizujące z charakterem architektury piwnic. Projekt odbudowy i aranżacji w nętrza w ykonał mgr inż. Z. Głąb z PKZ Kraków, w ykonaw stw o prowadziły rówT-

nież PKZ Kraków.

C h o r z ó w . W ojewódzki Park E tnograficzny1. Inicjatywa ratowania budownictwa drewnianego w ojew ództw a katow ickiego przez stworzenie muzeum w plenerze po­ w stała w okresie m iędzywojennym . Przeniesiono w ówczas dwa zagrożone obiekty, tj. kościółek i spichlerz, do katow ickiego parku im. T. Kościuszki. Inicjatyw ę podjęto ponow nie dopiero w latach 1961— 1962, gdy grupa etnografów z m uzeów górno­ śląskich wyruszyła w teren dla w ytypow ania obiektów zasługujących na specjalną ochronę konserwatorską. Ze zgromadzonego materiału w y b r a n o ok. 80 obiektów,

któ-1 A. K u d ł a , S ta n i p r o p o z y c j e o c h r o n y b u d o w n i c t w a l u d o w e g o w w o j e w ó d z t w i e k a t o w i c ­

re miały być przeniesione do muzeum w plenerze. Poważne przerzedzenie zasobów budownictwa drewnianego uniem ożliwiło ukazanie w Parku ewolucji form budow ­ nictwa ludowego i zmusiło do ograniczenia problematyki do zagadnienia społecznego rozwarstwienia w si górnośląskiej w połow ie X IX w . Przyszłe muzeum w plenerze zdecydowano zlokalizować na terenie W ojewódzkiego Parku Kultury i W ypoczynku w Chorzowie, wydzielając z niego obszar ok. 24 ha. Lokalizacja — z uwagi na cen ­ tralne położenie, w sąsiedztwie zorganizowanego zaplecza noclegow o-restauracyj- nego — w ydaje się korzystna, jej zalety obniżone są jednak zadymieniem przem y­ słowym i potrzebą zainwestow ania znacznych nakładów w ukształtowanie i uzbro­ jenie terenu. Projekt koncepcyjny i techniczno-roboczy zagospodarowania prze­ strzennego opracowany został przez zespół krakowskiego „Miastoprojektu” z inż. J. Klimkiem jako głów nym projektantem. Przew iduje on rozmieszczenie wybranych budynków w 6 zespołach subregionalnych (beskidzki, wałaski, pszczyńsko-rybnicki, górzan, lubliniecko-tarnogórski, zagłębiowski), połączonych drogą okólną długości 2 km. Zgodnie z naturalnym położeniem geograficznym — w południowej części te ­ renu umieszczono obiekty reprezentujące budownictwo beskidzkie, w północnej zaś lubliniecko-tarnogórskie. W części centralnej mają być zgromadzone obiekty u żytecz­ ności publicznej, jak kościółek, szkoła, karczma, areszt sołecki, zaś nieco peryferyj­ nie — grupa drewnianych spichlerzy dworskich. Zaprojektowany ciek wodny ma uruchomić urządzenia folusza i młyna wodnego. Do prac realizacyjnych przystą­ piono w 1963 r. Zaczęto od przeniesienia dwu najbardziej zagrożonych budynków: wiatraka z 1841 r. z Grzawy i X V II-w iecznego spichlerza z Warszowic. Jednak dal­ sze prace konserwatorskie uległy zaham owaniu, ponieważ w ym agały zorganizowania solidnego zaplecza budowlanego, które ukończono dopiero w 1968 r. Um ożliwiło to przyspieszenie tempa realizacji. W sum ie przeniesiono na teren Parku 26 obiektów, z których zm ontowano 21 (oprócz w yżej wspom nianych — spichlerze z Pilchow ic i z Bujakowa, garbarnię z Koniakowa, stodoły ośmioboczne z Grzawy i Kobióra, szopy na siano i wozy z Kobióra, Kryr i Istebnej, chlewy z Mikołowa i Kobióra, chałupy z Bażanowic, Bruśka i Kromołowa, kuźnię z Zamarsków, owczarnię z Bren- ny, stodołę czworoboczną z Bruśka, młyn wodny z Imielina). W trakcie zabiegów konserw atorsko-ciesielskich lub też zdeponowane w magazynach są: folusz z Brenny, kopulasty spichlerz z Pszowa, chałupy z Panewników, Istebnej i Frydka. W zakresie urządzenia terenu wykonano: drogę okólną wraz z jej oświetleniem , drogi łącznice, wodociąg przeciwpożarowy, ciek w odny z dwoma akwenami, przepompownię, ogro­ dzenie oraz w 90й/о zaawansowano ukształtowanie terenu. Zrekultywowano ok. 20% terenów zieleni. N iestety żaden ze zm ontowanych budynków nie został w całości ukończony. Utrudnia to podjęcie prac nad ich wyposażeniem i zagospodarowaniem terenów przyzagrodowych. Prace związane z urządzeniem terenów prowadzą specja­ listyczne przedsiębiorstwa, prace konserwatorskie — PKZ Kraków.

C z e r n i c a p o w. R y b n i k . Spichlerz drewniany z XVIII w., dwukondygnacyjny, 0 konstrukcji w ieńcow ej. Nieużytkowany. Wykonano nowe pokrycie połaci dacho­ wych gontem, wzmocniono kamienną podmurówkę przez w ym ianę zwietrzałych k a ­ mieni i przemurowanie wyrw.

D a n k ó w p o w. K ł o b u c k . Założenie fortyfikacyjne z XVII w., bastionowe, na rzucie zbliżonym do w ydłużonego trapezu, wzniesione przez Stanisław a War- szyckiego, w ojewodę mazowieckiego. Jedyna, poza Jasną Górą, warownia w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej nie zdobyta przez Szwedów. Poza murami kurtynowym i, bastionami, wałam i, fosami i basztą bramną zachowały się mury fundam entowe budynku m ieszkalnego. Prace konserwatorskie, rozpoczęte w 1972 r., koncentrowały się na uzupełnieniu ceglano-kam iennego lica na pn.-zach. murze kurtynowym , z przemurowaniem pęknięć i w ypełnieniem w yłom ów. Równocześnie z w ykon aw ­ stw em prowadzone były przez Instytut Podstaw i Rozwoju Architektury Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem doc. dr A. Gruszeckiego badania architektoniczno- archeologiczne. W ykonawstwo budowlane prowadziły PKZ Kraków.

G l i w i c e . Dwór Cetryczów, gotycki, zbudowany z cegły i kamienia, przekształ­

cony w XVI i XVII w. W skutek poważnych zaniedbań obiekt m usiał być poddany gruntownym pracom konserwatorskim (po w ykw aterowaniu zakładu produkcyjnego). W ymieniono zbutw iałe stropy drewniane, wzmocniono w ięźbę dachową likw idując w niej aktyw ne ogniska grzyba. Zabezpieczono sklepienia w kondygnacji parteru 1 założono niezbędne instalacje. W ścianie zach., stanowiącej odcinek m iejskich m u­ rów obronnych, odsłonięto spod tynku ceglany w ątek w układzie polskim. Na pod­ staw ie m ateriałów ikonograficznych zrekonstruowano górną kondygnację wieży, przywracając jej pierwotne nakrycie dachem namiotowym. Projekt architektoniczny

1. Gliwice. Zamek X I V w. R em onto wany i adapto­ w a n y na m uzeum w la­ tach 1959—1963. (fot. A. K u d ła , 1973)

2. Ogrodzieniec pow. Za­ wiercie. Zamek, 1530— 1560. Od końca XVIII w. w ruinie. K o n se rw a ­ cja w latach 1959—1973 (fot. A. Kudła, 1973)

opracował doc. dr inż. F. Maurer z Politechniki G liwickiej. W ykonawstwo prowa­ dziły BRK. Obiekt przekazany został muzeum gliwickiem u, które um ieściło V nim działy historii i archeologii.

M i r ó w p o w . C z ę s t o c h o w a . Zamek z XIV w., kam ienny budowany na w y ­ sokim wzniesieniu. Był jedną z w ielu w arowni broniących pd.-zach. rubieży państwa. Rozbudowany w XV i XVI w., od końca XVIII w. pozostawał w ruinie. Wraz z in ­ nymi warowniam i jurajskimi został — z w yjątkiem ściany pn. baszty m ieszkalnej — doraźnie zabezpieczony w latach 1960—1961. Stopień zniszczenia ściany baszty w y ­ kluczał możliwość jej zabezpieczenia. Po dokładnym zinw entaryzowaniu rozebrano ją i ponownie wymurowano. Nową ścianę powiązano za pomocą kotew stalow ych z pozostałymi ścianami baszty. Prace w ykonyw ały początkowo BRK, następnie PKZ Kraków.

O g r o d z i e n i e c p o w . Z a w i e r c i e . Zamek m urowany z kam ienia wapiennego 1 częściowo z cegły. Historia jego sięga XIV w., gdy za sprawą króla m iejscowy ród Włodków w zniósł na w ysokim w ypiętrzeniu skalnym pierwszą w arow nię. Grun­ townie rozbudowany w latach 1530—1560 przez Bonerów, a później Firlejów, uległ zniszczeniu w XVII w. przez Szwedów. Od końca XVIII w. pozostawał w całkowitej ruinie. Do prac konserwatorskich przystąpiono w 1959 r., w edług programu obej­ mującego trzy etapy. W etapie pierwszym zabezpieczono mury obronne dziedzińca wsch. i zach. w celu zam knięcia dostępu osób niepowołanych, w drugim przeprowa­ dzono konserwację zamku górnego, w trzecim przystosowano zamek do celów tury­ stycznych. Wielka wartość zabytkowa obiektu, a także złożona problem atyka kon­ serwatorska zobowiązywały do przeprowadzenia szeroko zakrojonych badań zarówno technicznych, jak i naukowych. W yniki podstawowych badań architektonicznych um ożliw iły odsłonięcie nieznanych dotąd elem entów obiektu: fosy przed bramą zam ­ ku dolnego, fundam entów budynków przybramnych i zabudowań gospodarczych, tj. stajni i wozowni na dziedzińcu w sch odn im 2, dużej fosy przed basztą bramną zamku górnego, zbiornika na wodę na dziedzińcu głównym, studni, fundam entów pieca kuchennego, skarbczyka pod sypialnią Bonera, w ęzła obronnego (kaponiery) w skrzydle pd. Rozpoznano także kolejne fazy rozbudowy zamku i zlokalizowano

3. Ostropa pow. Gliwice.

Kościół fil. p. w. św. J e ­ rzego z 1640 r.O dbu dow a­ n y w latach 1971—73, po

zniszczeniach spow odo­ wanych szkodam i górni­ c zym i (fot. A. K u dła 1973)

zabudowania w arowni gotyckiej. W trakcie badań archeologicznych w ydobyto w iele cennych obiektów, szczególnie kafli, detali architektonicznych, glazurowanych płytek posadzkowych itp., związanych z poszczególnymi okresami eksploatacji zamku. Prace budowlano-konserwatorskie koncentrowały się na odgruzowaniu poszczególnych po­ ziomów, wzm ocnieniu konstrukcji murów, w ypełnieniu w yrw i ubytków oraz na zabezpieczeniu korony murów. W ramach adaptacji turystycznej położono w e w szyst­ kich pomieszczeniach i na ciągach kom unikacyjnych betonowe płytki posadzkowe, w ykonano kładki, pomosty i schody. Zaadaptowano kilka pomieszczeń na ekspozycję muzealną i siedzibę przyszłej administracji. W pracach konserwatorskich przestrze­ gano konsekw entnie zasady wyraźnego uczytelniania efektów interw encji w sub­ stancję zabytkową murów, konieczną bądź to w związku ze wzm ocnieniem kon­ strukcji, bądź przy adaptacji turystycznej. W murach zastosowano odcinanie orygi­ nalnych partii lica paskami blachy, w nowych elementach architektury zastosowano współczesną formę i materiał. Wytyczone zostały trasy turystyczne, którymi zw ie­ dzający dostaną się na w szystkie atrakcyjne poziomy zamku. Nadzór naukowy i badania prowadził Instytut Podstaw Architektury Politechniki Warszawskiej z doc. dr A. Gruszeckim, projekty architektoniczne opracowała mgr inż. W. Łopa­ towa PKZ Kraków, które także kontynuowały po BRK od 1964 r. w ykonaw stw o budowlane. Obiekt będzie oddany do użytku w trzecim kwartale Ii973 r.

O s t r o p a p o w . G l i w i c e . Kościół drewniany z 1640 r. z nawą o konstrukcji w ieńcow ej, do której cd zachodu przylega dzwonnica, z murowanym oktogonalnie zam kniętym prezbiterium. Obiekt, o unikalnym w warunkach w ojew ództw a wystroju wnętrza, został przy końcu X IX w. zniekształcony zmianą bryły dachu (obniżenie kąta nachylenia połaci dachowych). Zastąpiono wówczas także przycieś i kilka dol­ nych w ieńców zrębu podmurówką oraz podparto pochylającą się pd. ścianę nawy murowanym i skarpami. Dalsze istnienie obiektu było poważnie zagrożone wskutek w ystąpienia szkód górniczych i zaniedbań w bieżących remontach. Dokumentację odbudowy w ykonał zespół z Politechniki Gliwickiej pod kierunkiem doc. dr. M. Bu­ kowskiego. Prace rozpoczęto w 1971 r. od w ypionow ania pochylonej dzwonnicy, w y ­ miany zbutw iałych jej elem entów konstrukcyjnych i zużytego szalowania ścian. Późniejszą podmurówkę w nawie zastąpiono bierwionami, wykonano nową w ieźbę dachową, bardziej odpowiadającą charakterowi obiektu, którą w sparto na kon­ strukcji ramowej, ponieważ osłabione i odchylone od pionu ściany zrębowe nie mogły przejąć jej ciężaru. Równocześnie z robotami budowlanym i prowadzone były prace przy konserwacji X V II-w iecznej polichromii figuralnej, pokrywającej całą powierzchnię pn. ściany nawy. Badania sondażowe wykazały, że polichromia znaj­ duje się także na pozostałych ścianach. W części murowanej obiektu przecerowano spękania, założono w ieniec żelbetowy nad gzym sem w ieńczącym i otynkowano ścia­ ny zewnętrzne. Prace budowlane i konserwatorskie prowadzone były przez PKZ Kraków.

P o g ó r z p o w . C i e s z y n . D. Zajazd z 1818 r., w zniesiony z kam ienia i cegły na rzucie prostokąta parterowy, częściowo podpiwniczony. Wskutek w ieloletnich zaniedbań w bieżących remontach znajdował się w stanie daleko zaawansowanej dewastacji. W trakcie prac rem ontowych w ym ieniono zbutwiałą konstrukcję dacho­ wą, wzm ocniono sklepienia, wykonano nową stolarkę okienną i drzwiową, położono posadzki, podłogi oraz tynki w ewnętrzne i zewnętrzne. Zakonserwowano stolarkę drzwi w ejścia głów nego i oczyszczono jego kam ienne obramienie. Zainstalowano centralne ogrzewanie oraz urządzenia sanitarne. Zajazd przeznaczono na gromadzki ośrodek kultury, znalazły w nim pomieszczenie: klubo-kawiarnia, św ietlica, czytelnia i biblioteka. Projekt i prace budowlane w ykonały PKZ Kraków w latach 1962—1970, instalacje w odno-kanalizacyjne i centralnego ogrzewania m iejscowe przedsiębior­ stw a branżowe.

P s z c z y n a . Pałac zbudowany z cegły, w części przyziemia z kam ienia, pierwotnie gotycki, rozbudowany w okresie renesansu i baroku. Ostatnia gruntowna przebu­ dowa przeprowadzona została pomiędzy 1870 a 1874 r. przez francuskiego architekta Destailleura. Od 1946 r. pałac pełni funkcję Muzeum Wnętrz Zabytkowych. Przy­ czyną przystąpienia do prac rem ontowych było nieprzystosowanie obiektu do w spół­ czesnych w ym ogów muzealnych, a także w ieloletnie zaniedbania w remontach b ie­ żących. Prace rozpoczęto od reperacji pokrycia dachowego, wykazującego znaczne nieszczelności z powodu zużycia łupku. W całym obiekcie zainstalowano centralne ogrzewanie (z kotłow nią zasilaną gazem), co było szczególnie uciążliw e w pomiesz­ czeniach ze sztukaterią i boazeriami. W ymieniono także instalację elektryczną oraz w odno-kanalizacyjną wew nętrzną i zewnętrzną. Usunięto kilka ognisk grzyba, zre­

generowano drewniane wykładziny podłóg. Oczyszczono tapety i odświeżono m ala- turę ścian. Kilka pomieszczeń najbardziej okazałych, jak np. sypialnię, buduar, salę zwierciadlaną o bogatym w ystroju architektoniczno-rzeźbiarskim, poddano zabiegom konserwatorskim . Zainstalowano sygnalizację alarmową oraz sieć hydrantów prze­ ciwpożarowych. Uporządkowano i zagospodarowano także bezpośrednie otoczenie pa­ łacu, w ykonując nowe nawierzchnie na ciągach pieszych i placach oraz kwietniki, nawiązując tym samym do X V III-w iecznego rozwiązania urbanistycznego. Prace w ykonyw ane były przez szereg różnych przedsiębiorstw specjalistycznych, w iodą­ cym były PKZ Kraków. Obiekt przekazano do ponownej eksploatacji w paździer­ niku 1OT1 r.

S i e w i e r z p o w . Z a w i e r c i e . Zamek w zniesiony z kam ienia i cegły w X IV w ., rozbudowany w XVI i XVII w. Od końca X IX w. w ruinie. System atycznie pogar­ szający się stan techniczny murów spowodował konieczność przystąpienia do prac zabezpieczających, którym towarzyszyły badania naukowe. Na dziedzińcu zamku odkryto fundam enty cylindrycznej budowli, zapewne donżonu, i relikty dawnych zabudowiań drewnianych. Rozpoznano funkcje poszczególnych pomieszczeń i kolejne fazy rozbudowy obiektu. Wyniki badań, dostępne m ateriały ikonograficzne, a przede w szystkim przetrwałe elem enty budowli um ożliwiają całkowitą odbudowę. W w y ­ niku trzyletniej działalności konserwatorskiej zabezpieczono mury piw nic i parteru, zrekonstruowano sklepienia nad piwnicam i i bramą wjazdow ą, usunięto w yrw y i za­ rysowania w murach kapitalnych. Obecnie opracowuje się koncepcję pełnej odbudowy obiektu, w którym mają znaleźć siedzibę: schronisko turystyczne, muzeum, biblio­ teka, czytelnia i świetlica. Dalsze w ykonaw stw o budowlane zostało wstrzym ane do czasu opracowania projektów realizacyjnych. Prace badawcze i budowlane prow a­ dzone były przez PKZ Kraków.

S o ś n i c o w i c e p o w . G l i w i c e . Pałac w zniesiony w 1755 r. z cegły i częścio­ w o z kamienia, na rzucie podkowy, późnobarokowy, dwukondygnacyjny z m ieszkal­ nym poddaszem. Dekoracja elew acji w stylu rokoka i regencji. W czasie działań wojennych zniszczony pożarem, spłonęła więźba dachowa, runęły stropy i sklepienia. Późniejszy brak zabezpieczenia spowodował zniszczenie w ystroju architektonicznego. W czasie odbudowy w ykonano nad w szystkim i kondygnacjami ognioodporne stropy, nową wieźbę dachową i wyposażono budynek w niezbędne instalacje. Kilka po­ m ieszczeń otrzymało sklepienia, a na elewacjach zrekonstruowano dekorację archi­ tektoniczną. Adaptacja pałacu na zakład opiekuńczy dla upośledzonych dzieci umoż­ liw iła zachowanie pierwotnego układu wnętrz.

T o s z e k p o w . G l i w i c e . Zespół zam kowy z XV w., rozbudowany w okresie renesansu i baroku, po pożarze w 1811 r. w ruinie. Do prac konserwatorskich przy­ stąpiono w 1957 r. Odbudowano kolejno: dom burgrabiego z przeznaczeniem na siedzibę administracji, basztę pn.-zach. na schronisko turystyczne, w dawnej stajni (od 1701 r. oranżerii) urządzono salę w idow iskow o-kinow ą, w budynku bramnym — muzeum, bibliotekę z czytelnią i klubokawiarnię. Zabezpieczono także mury obronne i basteje z XVI w. U czytelniono zarys ruiny pałacu Collonów z 1666 r., baszty pd.-zach. i zabudowań m ieszkalnych w raz z kaplicą św. Sebastiana, przyległych do budynku bramnego, przez podwyższenie do ok. 80 cm murów fundam entowych od­ krytych w czasie badań archeologicznych. Podkreślone zostały także kolejne fazy

4. Sośnicowice pow. Gli­ wice. Pałac, 1755. O dbu ­ dow an y po zniszcze­ niach wojennych. Obec­ nie — Zakład dla dzieci upośledzonych, (fot. A. Kudła, 1973)

5. Zagórze pow. Będzin. Pałacyk, 1 poł. X I X w. Obecnie — Okręgowa Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki, (fot. A. Kudła, 1973)

rozbudowy zespołu. Zachowany w szczątkach wystrój rzeźbiarski i sgraffito w e w n ę­ trzu baszt flankujących budynek bramny poddano konserwacji. Odbudowane obiekty wyposażono w niezbędne instalacje. Badania architektoniczno-archeologiczne prowa­ dziły PKZ Wrocław, projekt odbudowy w ykonał inż. J. Gontarczyk z PKZ War­ szawa, w ykonaw stw o realizowane było przez BRK, PKZ Kraków i inne specjali­ styczne przedsiębiorstwa.

W o d z i s ł a w Ś l ą s k i . Zespół klasztorny o tradycji sięgającej XIII w . Obecny budynek kościoła w zniesiony zapewne przez m inorytów w XV w., gotycki, przebu­ dowany w X V II i X IX w. Zabudowania klasztorne bez wyraźnych cech stylow ych, z XVII (?) w. założone na planie czworoboku z wirydarzem pośrodku. Kościół i k la­ sztor zrujnowane zostały podczas działań wojennych. W czasie prac budowlano-kon- serwatorskich wzm ocniono w budynku klasztornym nadwątlone mury kapitalne, w ykonano nową w ięźbę dachową, położono stropy ogniotrwałe nad pierwszym p ię­ trem i poddaszem. Nad korytarzem przyziemia zachowano sklepienia kolebkowe, a także — w niektórych pomieszczeniach — krzyżowo-kolebkowe. Kościół, po w ym u ­ rowaniu zach. ściany szczytowej, otrzymał w ysoki dach siodłowy, kryty dachówką ceramiczną. W prezbiterium odsłonięto ostrołukowe otwory okienne, w których za­ chowały się gotyckie elem enty kamieniarskie. We wnętrzu w yeksponowano kamienne relikty wsporników' i gzym su kordonowego oraz fragm enty wczesnorenesansowej po­ lichromii o m otyw ach roślin n ych 3. W klasztorze znalazły pomieszczenie sąd i pro­ kuratura powiatowa, kościół przejęty został na cele kultow e przez gm inę ewangelicką i przez nią odbudowany. Prace budowlane rozpoczęte zostały przez BRK, zakończone przez PKZ Kraków.

Z a g ó r z e p o w . B ę d z i n . Pałacyk z X IX w., przypisywany F. M. Lanciemu. Zbudowany z kam ienia i cegły na rzucie prostokąta. Jeden z nielicznych na terenie Zagłębia Dąbrowskiego przykładów architektury klasycystycznej. Zdewastowany w skutek zaniedbań użytkownika. Gruntowny remont przeprowadzony w latach 1969—1972 przez PKZ Kraków, przywrócił mu pierwotne walory architektoniczne. Obiekt został w yposażony w niezbędne instalacje i urządzenia specjalistyczne w związku z adaptacją na potrzeby Okręgowej Pracowni Konserwacji Dzieł Sztuki, co w ypełniło istniejącą od w ielu lat w katowickim okręgu muzealnym lukę w dzie­ dzinie konserw acji m alarstwa sztalugowego i rzeźby.

Z e b r z y d o w i c e p o w . C i e s z y n . Pałac z 1760 r., późnobarokowy, w zniesiony na rzucie prostokąta z ryzalitem w elew acji frontowej zwieńczony trójkątnym przy­ czółkiem. Zniszczony częściowo pożarem w 1945 r. popadał stopniowo w ruinę. W w yniku interw encji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków został uratowany, lecz musiał być odbudowany niem al od podstaw. Zrekonstruowano bryłę budynku i detal architektoniczny, wnętrze natom iast — przy zachowaniu pierwotnego układu — otrzymało w spółczesny charakter. W pałacu znalazły swą siedzibę Gromadzka Rada Narodowa i w iejsk i ośrodek kultury. Dokumentację projektową opracowały PKZ Kraków, w ykonaw stw o prowadziły BRK, potem lokalne przedsiębiorstwa budowlane.

s A. K u d ł a , W o d z i s ł a w Śląski . O d k r y c i e e l e m e n t ó w g o t y c k i c h i p o l i c h ro m i i w c z e s n o r e n e ­ s a n s o w e j . „O chrona Z a b y tk ó w ” XV I (1963), nr 4, ss. 72—73.

6. Zory pow. Rybnik.

Domy w Rynku, 1 pel. X I X w. Fragment odbu ­ dowan ej pierzei, (fot. A. Kudła, 1973)

B r z e ź c e p o w . P s z c z y n a . Tryptyk Sancta Conversatione z kościoła par., z 4 ćw. X V w., warsztat śląski, tempera, drewno lipowe z pozłotami. N iew ielkie wybrzuszenia, rozklejenia w m iejscach łączenia poszczególnych elem entów drew nia­ nych, zacieki w ilgoci. M alowidło kilkakrotnie przem alowywane, najmłodsza w ar­ stw a w ykonana w technice olejnej, z dużymi zniszczeniami. Rewersy skrzydeł z du­ żymi ubytkam i malatury. Po przeprowadzeniu badań przystąpiono do konserwacji polegającej na w yprostowaniu i sklejeniu drewna, chemicznym i mechanicznym u su­ w aniu kolejnych przem alowań (kompresy z mieszanki na parafinie, ług wodny). Łuszczące się grunty połączono z podobraziem em ulsją polioctanu w inylu, ubytki w ypełniono kitam i poliw inilow o-alkoholow ym i. Nowe kity pokryto punktowaniem kreseczkowym w technice akwarelowej. Pozłoty w tle scalono akwarelą, natom iast na ramie w ypunktowano proszkiem dukatowym . Ubytki na rewersach skrzydeł w y ­ pełniono zaprawą. Tryptyk pokryto werniksem i pastą woskową. Po w ykonaniu prac konserwatorskich tryptyk przeniesiono z Brzeźc do X V I-w iecznego drewnia­ nego kościoła w Gierałtowicach. Konserwację przeprowadził w latach 1967—1968 zespół pod kierownictw em K. Stawickiej z PKZ Warszawa.

G i e r a ł t o w i c e p o w . R y b n i k , Polichromia późnogotycka w kościele fil. p. w. św. Katarzyny, p atronow a4, odkryta podczas prac rem ontowych w 1962 r. Na deskach i listw ach stropu prezbiterium i nawy w ystępują m otyw y dekoracyjne roślinno-kw iatow e, geometryczne, tekstylne, zwierzęce, heraldyczne i figuralne. Warstwa m alarska silnie zniszczona, z lokalnym i zaciekam i po ksylam icie, częściowo olejno przem alowana. Drewno, zaatakowane przez grzyb i drewnojady, zdezynfeko­ w ano przez trzykrotne nasączenie antoksem. Do impregnacji w partiach zmursza­ łych zastosowano w in oflex rozpuszczony w toluenie i acetonie oraz polim etakrylan w inylu. W iększe ubytki drewna uzupełniono kitem kredow o-klejow ym oraz kitem kredowym na alkoholu poliw inylowym . Przem alowania olejne usunięto chemicznie i m echanicznie. Łuszczące się partie w arstw y malarskiej przytwierdzono do podłoża roztworem polioctanu w inylu. Punktowanie scalające przeprowadzono drobną kre- seczką w technice tem perowej i olejnej. W m iejscach 100% zniszczenia polichromii dokonano rekonstrukcji przenosząc m otyw y ornamentalne z partii nieuszkodzonych. Prace wykonane były w trzech etapach przez następujące zespoły: PKZ Warszawa w 1965 r. — pod kierow nictw em K. Staw ickiej, R. Krzemiński w latach 1Ö66—1967, PKZ Kraków w 1970 r.

P s z c z y n a . Gobelin. Syn owie Am azonek szukający rodziców. Pałac — Muzeum Wnętrz Zabytkowych, z XVII w., barokowy, warsztat brukselski, wym. 379X328 cm. Znajdował się w stanie daleko posuniętej destrukcji: na całej powierzchni w y stę­ powały duże uszkodzenia mechaniczne, ubytki przędzy, zetlenia osnowy i w ątku oraz ślady po dawnej nieprawidłowej konserwacji. Po usunięciu skutków w adliw ych zabiegów konserwatorskich przystąpiono do oczyszczenia gobelinu, m echanicznie i roztworem korzenia m ydlnicy. Usunięto uszkodzenia m echaniczne, uzupełniając od­ powiednim i w kolorach w ątkam i i osnową, a także nićmi w e w łaściw ej technice i barwie, brakujące naroże bordiury uzupełniono płótnem i zrekonstruowano. Tka­ nina została zdezynfekowana roztworem eulanu. Konserwację przeprowadziła w la ­ tach 1967'—196® mgr H. Dubiczyńska z PKZ Warszawa.

A dam Kudła

< B. Ć w i k l i ń s k a , O d k r y c i e p ó ź n o g o t y c k i e j po lic h ro m ii. „O chrona Z ab ytk ów " X V I (1963), nr 4 SS. 71—72.

PR A C E K O N S E R W A T O R S K I E — W O J E W Ó D Z T W O K O S Z A L I Ń S K I E

(1968— 1972)

Omawiany poniżej pięcioletni okres działalności konserwatorskiej w w ojew ództw ie koszalińskim był kontynuacją poprzedniego dziesięciolecia, charakteryzującego się przejściem od>. powojennych zabezpieczeń obiektów zabytkowych do ich odbudowy, z przeznaczeniem na cele u ży tk o w e1. Duże znaczenie w tym okresie m iały też prace

1 Por. „O chrona Z a b y tk ó w ” V (1952) nr 3 (18), ss. 192—195; X I (1958), nr 1—2 (40—41), ss. 137—142; X X I (1968), nr 2 (81), SS. 55—73.