MARIA DANUTA BARANIECKA
SY TU A C JA GEOLO GICZN A I R O ZM IESZCZEN IE WYDM OKOLIC W ARSZAW Y
Instytut Geologiczny w Warszawie
DOTYCHCZASOWY STAN BADAN
B adania osadów w ydm ow ych i rozdzielających je gleb kop aln ych w okolicach W arszaw y prow adzone b y ły w o statn im dzisięcioleciu w r a m ach p rac Sekcji Paleopedologii K o m itetu B adań C zw artorzędu PAN. P u n k te m w yjściow ym ty ch prac by ły obfite m a te ria ły zgrom adzone we w cześniejszych etapach badań, k tó ry c h znaczna część została już opu blikow ania.
G łów ne zg rupow ania w ydm w okolicach W arszaw y z n a jd u ją się w Puszczy K am pinoskiej oraz na w schód od południkow ego odcinka do lin y W isły. O bszar na południow y zachód od W arszaw y jest praw ie po zbaw iony w ydm .
W ydm y w yw iew ane z doliny W isły na w ysoczyznę opisał M a ł k o w s k i [25]. P odał on też c h a ra k te ry sty k ę m a te ria łu źródłow ego piasków w ydm ow ych. Ścisły zw iązek w ydm z osadam i tarasó w W isły
przed staw ił L e n c e w i c z [24]. W ydm y Puszczy K am pinoskiej, ich
genezę i w iek oraz pro b lem y ochrony p rzed zniszczeniem , om aw iali k il k ak ro tn ie K o b e n d z o w i e [14, 17, 18]. B adania zw iązków w ydm z geom orfologią obszarów ich w ystępow ania oraz ze s tr u k tu rą osadów opublikow ała D y 1 i к o w a [7, 8].
Od daw na został ogólnie p rz y ję ty (choć niegdyś dyskutow any) fa k t k ształto w an ia w ydm przez w ia try o przew adze k ieru n k ó w zachodnich. Podrzędne znaczenie m iały w ia try z sektorów północno-zachodnich i po łudniow ych. P o d staw ą w spółczesnych b ad ań je st też ogólnie sform u ło w a n y w iek procesów w ydm otw órczych, k tó re rozeg rały się u schyłku p lejsto cen u i we w czesnym holocenie. Rów nież pow szechnie są uzan a- w ane poglądy, że osady w ydm ow e p ow staw ały w k ilk u fazach w ydm o tw órczych, rozdzielonych okresam i u trw a la n ia w ydm . O sady eoliczne rozdzielone są poziom am i próchnicznym i, co stw ierdzono około 60 la t tem u w Ś w id rach W ielkich [23, 30-33].
34 M. D. Baraniecka
Zagadnienia w ydm śródlądow ych Polski opublikow ane zostały pod red ak cją R. G a ł o n a [9, 10]. Część poruszonych tam tem atów dotyczyła w ydm okolic W arszaw y. Tam też K obendzina i U rb an iak p rzed staw iły bibliografię w ydm ow ą Polski.
S tudia s tr u k tu ry i sk ładu w ydm p rzeprow adziła U r b a n i a k-B i e r - n a ć k a [37].
Schild zorganizow ał w ieloletnie badania stanow iska archeologiczne go Całow anie w y k o rzy stu jąc p race paleobotaniczne, paleogleb i d e o l o giczne (D ąbrow ski, K oneck a-B etley i Sarnacka), k tó re częściowo zosta ły opublikow ane [34, 35, 19, 20]. Z aby tk i archeologiczne, gleba oraz d a tow anie osadów um ożliw iło określenie w ieku a k u m u lacji piasków eo- licznych tego stanow iska na m łodszy d ry as (faza b). S tanow isko
Cało-Rys. 1. Obszar objęty opracowaniem
l — s ta n o w is k a o m a w ia n e p o d czas sy m p o z ju m w s p r a w ie g le b k o p a ln y c h , 2 — s ta n o w is k a o sa d ó w e e m s k ic h pod iła m i, o m a w ia n e w te k ś c ie , .‘j — w a ż n ie js z e m ie jsc o w o śc i c y to w a n e
w te k ś c ie . 4 — re jo n y b a d a ń ró ż n y c h a u to r ó w The territory under study
/ — s ite s d isc u sse d a t th e S y m p o siu m o n fo ssil so ils, 2 — site s of o em s e d im e n ts u n d e r d a y s, d e s c rib e d in th e p a p e r . 3 — so m e im p o r t a n t lo c a litie s c ite d in th e p a p e r . 4 — in
w anie w raz ze stanow iskiem W itów legły u podstaw syntezy p aleo litu (W: P ra h isto ria ziem polskich, wyd. Ossolineum ), a pośrednio d o sta r czają dokum entów dla w ieku w ydm .
W „Plejstocenie P olski Ś ro d k o w ej” R ó ż y c k i [29] p rzed staw ił m .in. poglądy n a rozm ieszczenie w ydm i fazy procesów eolicznych. K lasycz n y m obszarem pow staw ania głów nej g en eracji w ydm są u tw o ry ta ra su otw ockiego i falenickiego. U tw o ry ta ra s u otw ockiego (lic) zw iązane są z glacifazą leszczyńską, a piaski ta ra s u falenickiego — z glacifazą poz n ańską. Na pow ierzchniach ty ch tarasó w p o w stały w ydm y paraboliczne, n ajb ard ziej rozpow szechnione w ydm y w okolicach W arszaw y. M łodsza g en eracja w ydm rozw inęła się na form ach rzecznych w ałów brzegow ych na tara sie p rask im (lia). P ow stan ie serii piaszczystych osadów tego ta rasu zw iązane je st z fazą poznańską. Szczególną uw agę pośw ięca Ró życki n a jsta rsz ej g en eracji w ydm w y stęp u jący ch na R ów ninie Błońskiej w form ie p raw ie rów noleżnikow ych w ałów piaszczystych, p rz y k ry ty c h na zboczach p elitam i błońskim i, odm ianą m łodszych lessów.
P race kartograficzno-geologiczne w ielu autorów (rys. 1) dla szczegó łow ych m ap geologicznych okolic W arszaw y do starczały też kolejno n o w ych danych o w ydm ach. Zróżnicow anie geom orfologiczne p rzed staw ił S c h o e n e i c h [36], w y ró żn iając fo rm y paraboliczne U -k ształtn e, łu kow e i V -k ształtn e oraz w yd m y w ałow e, tłum acząc różny ich rozw ój w a ru n k a m i genetycznym i. Szczegółowe dane dla rozm ieszczenia w ydm w noszą liczne prace kartograficzno-geologiczne Jad w igi N o w a k za rów no w skali szczegółowej, jak też skali 1:200 000. W yróżniła ona dla K o tlin y W arszaw skiej [27] w y d m y starsze na tara sie lic oraz w ydm y m łodsze na tara sie lia . Dla okolic Legionow a znalazło to w yraz w p e ł n y m u jęciu k arto g rafic z n y m i w skali szczegółowej. W yodrębnione są piaski eoliczne w w ydm ach: starsze zaliczone do p lejsto cen u schyłku zlodow acenia północnopolskiego oraz piaski eoliczne w w ydm ach, m ło d sze w pozycji granicznej plejsto cen u i holocenu. P o nad to w yróżnione są piaski eoliczne oraz w y d m y rozw iew ane, rów nież z podziałem na s ta r sze i m łodsze, a także m iejsca, gdzie pod w ydm am i leżą to rfy i m ady.
R ozw ijające się badan ia osadów w ydm ow ych w innych, sąsiadujących regionach Niżu Polskiego nie pozostaw ały też bez w pły w u na ujęcia przed staw io ne w okolicach W arszaw y. N ależy tu w ym ienić p race p rze d staw ione dla regionów : toruń sk ieg o — W. M rózek, L. Roszko, łódzkiego — A. D ylikow a, H. G aw lik, B. M anikow ska i lubelskiego — H. M aru- szczak, J. W ojtanow icz. Szczególne znaczenie dla datow ania w ydm m ia ło opracow anie stanow iska W itów (M. C hm ielew ska, W. C hm ielew ski, K. W asylikow a).
W a s y l i k o w a [38, 39] porów nała p rofile z W itow a z K o tlin ą P łoc ką i Puszczą K am pinoską oraz p rzed staw iła w nioski o obecności odcin ka odpow iadającego Bolingowi w p ro filu osadów organicznych z N artu . W yw ołało to w 1962 r. dyskusję. P o d trz y m a ły sw oje a rg u m e n ty B o
36 M. D. Baraniecka
r ó w к o-D ł u ż а к o w a i K o b e n d z i n a [6], k tó re n adal stw ierd za ły [18, 4] stab ilizację w ydm w A llerodzie, z tego okresu bow iem pocho dzą najniższe odcinki torfow iska w N arcie. Nowe dane przedstaw ione zostały n a K o n feren cji (kom unikat B orów ko-D łużakow ej [5]), a dalsze b ad ania trw ają .
Zasadnicze znaczenie dla w y jaśn ien ia ilości w ieku etapów działaln o ści w ydm otw órczej m ają też b adania gleboznaw cze poziom ów gleb ko palny ch w w ydm ach, prow adzone w okolicach W arszaw y przez К o- n e с к ą-B e 1 1 e у. Z ostały one częściowo opublikow ane w sy n tety czn ej form ie [19, 20], a także stan ow iły p rzedm iot spraw ozdań w K om itecie B adań C zw artorzędu PA N [22].
Mimo obszernej dotychczasow ej lite ra tu ry dalsze badania przynoszą now e i w ażne dane o sy tu acji i rozm ieszczeniu w ydm , a także ich s tr a ty g rafii. G rom adzone m a te ria ły są frag m en tary czn ie publikow ane, z n a j d u ją się też w opracow aniach k arto g raficzn y ch i tekstow ych.
W ram ach prac In s ty tu tu Geologicznego a u to rk a zajęła się m .in. p ro b lem aty k ą w ydm ow ą p rzy pracach kartograficzno-geologicznych w okolicach O twocka, G rójca, Nowego M iasta nad Soną, Sochaczew a i P ło ń ska. Szczegółowe zdjęcie geologiczne; szczególnie dla okolic Otwocka, przyniosło obfite i zróżnicow ane dane dotyczące typów i rozm ieszczenia w ydm . Rów nocześnie w ykonane zostały przez różnych auto rów zdjęcia geologiczne dla w ielu regionów w okolicach W arszaw y, co um ożliw ia dokonanie zestaw ień sy n tety czn y ch po u w zględnieniu w szystkich po przednich opracow ań. Z nalezienie podczas prac zdjęciow ych odkryw ek w osadach w ydm ow ych pozwoliło dokonać w yb oru odsłonięć w ażn iej szych i pełniejszych, a w szczególności zaw ierający ch gleby kopalne. W y bran e p rofile przeznaczono do b adań prow adzonych w ram ach Sekcji Paleopedologii K o m itetu B adań C zw artorzędu. G leby kopalne znaleziono w k ilk u odsłonięciach. Do najlepszy ch należą obecnie Cięciwa i W iązow na o d k ry te podczas bad ań w okolicach Otw ocka i O kuniew a z udziałem D. S itn ickiej i K. Szczęsnej z P rzed sięb io rstw a „ G eo p ro jek t”. Poziom y gleb kopalny ch n ap otkan o rów nież w W iązow nej-P iekiełku, B iałych Gó rach, Z akręcie, W ładzinie i Podbieli. D oniesienie o dalszych stanow iskach w M ariew ie i W aw rzyszew ie uzyskano od W. M oraw skiego, a w R adzy m inie — od Z. S arnackiej.
GŁÓWNE WYNIKI SZCZEGÓŁOWYCH BADAŃ WYDM W OKOLICACH OTWOCKA
W okolicach O tw ocka (rys. 2) po z a re je stro w an iu rozm ieszczenia w ydm i w ystęp ow ania na pow ierzchni osadów, na k tó ry c h w y stę p u ją w ydm y, okazało się m ożliw e w yróżnienie czterech zespołów form w y dm ow ych [3].
Rys. 2. Zespoły wydm okolic Otwocka z es p ó ł a — w y d m y ł u k o w e n a w y ż s z y c h t a r a s a c h a k u m u l a c y j n y c h W is ły, z e s p ó ł b — w y d m y w y w i a n e z t a r a s ó w n a p r z y l e g ł ą cz ęść w y s o c z y z n y , z e s p ó ł с — w y d m y p a r a b o l i c z n e n a o b s z a rz e p o r z u c o n y c h d o l i n w y s o c z y z n o w y c h , z e s p ó ł ci — w y d m y n a j m ł o d s z e j g e n e r a c j i p l e j s t o c e ń s k i c h p r o c e s ó w e o l i c z n y c h ; 1 — w y d m y , 2 — k r a w ę d ź w y s o c z y z n y p o l o d o w c o w e j od s t r o n y W isły, 3 — z a s ię g w y s o c z y z n y p o l o d o w c o w e j w o t o c z e n i u d o l i n y Ś w i d r a , 4 — g r a n i c e p o r z u c o n e j d o l i n y w w y s o c z y z n o w e j Z a b i e ż k i - C e l e s t y n ó w i j e j b i f u r k a c y j n y c h o d g a ł ę z ie ń, 5 — z a s ię g t a r a s u z a l e w o w e g o W is ły
Complexes of dunes in the Otwock environs
a — c o m p l e x — a r c h l i k e d u n e s o n u p p e r a c c u m u l a t i o n t e r r a c e s of V i s t u l a , b c o m p l e x — d u n e s b l o w n f r o m t e r r a c e s o v e r t h e a d j o i n i n g p a r t of t h e u p l a n d , с c o m p l e x — p a r a b o l i c d u n e s o n t h e a r e a of a b a n d o n e d v a l l e y s a m o n g u p l a n d s , d c o m p l e x — d u n e s of t h e y o u n g e s t g e n e r a t i o n of p l e i s t o c e n i c e o l i a n p r o c e s s e s ; 1 — d u n e s . 2 — m a r g i n of t h e p o s t g l a c i a l u p l a n d f r o m t h e V i s t u l a si d e , 3 — r a n g e of t h e p o s t g l a c ia l u p l a n d in t h e Ś w i d e r r i v e r v a l l e y , 4 — b o r d e r of a n a b a n d o n e d Z a b i e ż k i - C e l e s t y n ó w v a l l e y a m o n g u p l a n d s a n d i t h b i f u r c a t i n g b r a n c h e s , 5 — r a n g e of t h e fl o a d e d t e r r a c e of V i s t u l a
38 M. D. Baraniecka
Zespół a w ykształcony jest n a w yższych tara sac h a k u m u lacy jn y ch W isły: otwockim , śródborow skim i karczew skim . Są to w y dm y p a ra b o liczne o łukow ym czole i k ró tk ich ram ionach. W ysokość ich sięga około 20 m.
Zespół b utw orzony został w strefie kraw ęd zi wysoczyzny. Rozcię cia erozyjne kraw ędzi służyły jako „ tu n e le ” tra n s p o rtu eolicznego. W tu nelach u tw o rzy ły się niew ielkie w ały podłużne, a na w ysoczyżnie u ko ń ca tu n e lu piaski eoliczne ro zk ład ają się w postaci niew ielkiego w ach la rza. W ysokość ty ch w ydm u trz y m u je się w g ranicach 5-10 m.
Zespół с pow stał na obszarze i z m ate ria łu piaszczystego porzuconych dolin rzecznych na wysoczyżnie. W ydm y położone są w ty ch dolinach lub na ich w schodnich brzegach, nieznacznie w ychodząc na obszary glin zw ałow ych. W ydm y te osiągają wysokość około 10 m w części czo łowej. R am iona są długie i stopniow o zm niejszają wysokość
Zespół d u tw orzył się na niższym tara sie ak u m u la cy jn y m W isły w okolicach Otwocka, n azw any m tara sem janow skim , a odpow iadającym praskiem u. Są to m ałe w ydm y w ałow e rów noległe do w zniesień m ieliz- nowych, pow stałe z piasków m ielizn i odsypów rzecznych.
Zespoły w ydm a i b są ściśle ze sobą związane. M ateriał ich pochodzi z w yższych p lejstoceńskich tarasó w ak um u lacy jn y ch . R ozm iary i p lan rozm ieszczenia zespołu b św iadczy o niew ielkim znaczeniu i zasięgu tra n s p o rtu piask u z doliny na wysoczyznę. Dzięki karto g raficzn em u w y różnieniu zespołów w ydm m ożna określić odrębność zespołu c. Zespół ten m a osobne obszary zasilania z p lejstoceńskich porzuconych dolin rzecznych zn ajd u jący ch się na wysoczyżnie.
W ydm y zespołu d są najm łodsze, poallerodzkie, pow stały zapew ne w m łodszym dryasie. W ydm y zespołów a i b są od nich starsze i należą praw dopodobnie do w y b itn ej fazy w ydm otw órczej starszego (środkow e go) dryasu. O drębność zespołu с może św iadczyć o jeszcze starszy m w ie k u zespołu, b rak na to jed n ak na razie arg u m en tó w ściśle stra ty g ra fic z nych.
Z opracow ania w ydm okolic O tw ocka w ynika, że osady piaszczyste tylko w niew ielkiej ilości (zespół b) w yw iew ane by ły z doliny W isły na w ysoczyznę. T ra n sp o rt p iask u do czasu u k ształto w ania w ydm y w każdym z zespołów szacow any jest n a 2-4 km. W ydm y na w ysoczyżnie m ają swe dodatkow e źródła piasku. Inaczej m ówiąc, gdyby nie rozgałęziona sieć dolin w ysoczyznow ych, w y stęp u jący ch na w schód od kręw ędzi w yso czyzny polodowcowej, obszar ten nie b y łb y zasłany licznym i w ydm am i i polam i piasków eolicznych.
SYTUACJA GEOLOGICZNA WYDM OKOLIC WARSZAWY
A naliza stosunków stra ty g ra fic zn y c h osadów w ydm ow ych i innych osadów piaszczystych w rejo nie O tw ocka dała możliwość in te rp re ta c ji
budow y geologicznej na szerszym obszarze i uogólnienia poglądów dla okolic W arszaw y. In te rp re ta c ję przeprow adzono w zakresie utw orów piaszczystych obecnie w y stęp u jący ch na pow ierzchni tere n u . Celem jej było w yod rębnien ie różnych poziom ów osadów piaszczystych, na k tó ry ch później, w okresach w ydm otw órczych, odbyły się procesy w y w ie w ania i ak um u lacji eolicznej. O kreślono też zasięgi obszarów, k tó re nie były źródłem m ate ria łu eolicznego i tere n em rozw oju form w ydm ow ych.
W celu uzyskania obrazu syntetycznego w form ie karto g raficzn ej (rys. 3-8 [8], przeanalizow ano i z in terp reto w an o [21] lokalnych re jo nów w okolicach W arszaw y, a załączone szkice oparto, poza m a te ria ła m i w łasnym i, na opracow aniach m ap i tek stów n a stęp u jący ch autorów : A. M akow skiej i H. Ruszczyńskiej dla rejo n u W yszogrodu, K. K opczyń- kiej dla re jo n u C zerw ińska, J. N ow ak dla re jo n u Legionow a i O kunie- wa, Z. S arn ack iej dla re jo n u R aszyna i Piaseczna, M. D. B aranieckiej dla re jo n u O tw ocka i W. M oraw skiego dla zachodniej części W arszaw y. P onadto u p rzejm ie udzielono do w y k o rzy stania rękopisy m ap z rejo n u Tłuszcz — J. Nowak, z re jo n u w schodniej części W arszaw y — Z. S a r n ackiej oraz z rejo n u Sochaczew a — M. D. B aranieckiej i M. B rzeziń skiej. C ztery obszary dotychczas nie u jęte w form ie k arto g raficzn ej — re jo n u K am pinosu, Błonia, M odlina i R adzym ina — p rze in te rp re to w a n o w edług poprzednio p u b lik o w an y c h 'o p ra co w ań [14, 26, 29, 15, 37] i m ap topograficznych w skali 1 : 25 000.
-Z w ym ienionych m ateriałó w w yselekcjonow ano n iektóre elem en ty m ap geologicznych, m ające znaczenie dla om aw ianego problem u. E le m en ty te uległy dw u k ro tn ej, stopniow ej generalizacji. P rz y ję to też in te rp re ta c ję w m iarę m ożliwości jed no litą dla całości obszaru. K olejne szkice [8] (rys. 3-8) są obrazem istniejącego sta n u obecnego, w n iem a łym jed n ak zakresie in fo rm u ją o w a ru n k a ch paleogeograficznych w po szczególnych etap ach rozw oju rzeźby teren u . W przybliżeniu ułożone są też w kolejności rozg ryw ania się procesów geologicznych.
R O Z C I Ę C I A S R O D K O W O P O L S K I E J W Y S O C ZY Z N Y P O L O D O W C O W E J
Na rys. 3 w yodrębniono obszar w ysoczyzny polodowcowej, na k tó ry m w y stęp u ją głów nie osady glacjalne zlodow acenia środkow opolskiego stadiałów W arty i m aksym alnego, a częściowo analogiczne osady s ta r sze. Poza u tw o ram i fra k c ji g lacjaln y ch zn ajd u ją się tam osady w odno- lodowcowe i zastoiskow e. T eren y wysoczyznow e są w zasadzie pozba w ione śladów procesów eolicznych,
Z rozm ieszczenia osadów w ysoczyznow ych w ynika ogrom ne rozcięcie
erozyjne środkow opolskiej w ysoczyzny polodowcowej przez liczne
zm ienne p rzep ływ y rzek. We w schodniej części doszło do rozdrobnienia pow ierzchni na niew ielkie „w yspow e” frag m enty. Rozcięcie w ysoczyzny
о
Rys. 3. Rozcięcie środkowapolskiej wysoczyzny polodowcowej
I — w y s o c z y z n a , o b s z a r y z w a r t e i f r a g m e n t y i z o lo w a n e , 2 — o b s z a r, gdzi e w y s o c z y z n a z o s t a ł a ro z c i ę t a , 3 — s t a n o w i s k a b a d a w c z e Cutting trough the Central Poland’s postglacial upland
1 — u p l a n d , c s o m p a c t a r e a s a n d is o lat ed f r a g m e n t s , 2 — a r e a s w h e r e th e u p l a n d w a s c u t t h r o u g h , 3 — i n v e s t i g a t i o n si tes B a ra n ie c k a
odbyw ało się k ilk a k ro tn ie i obecny p lan jest w ypadkow ą p rzepływ ów wód w różnych k ieru n k a ch i w różnym czasie.
P ierw sze dość w y b itn e rozcięcie w ysoczyzny m usiało odbyć ?się w szerokich gran icach — w okresie m iędzy stopnieniem lądolodu stad iału W a rty a zatam ow aniem wód zastoiska w arszaw skiego. W ty m przedziale b ra k jed n a k d okum entów dla dokładniejszego określenia czasu trw a n ia erozji.
Z obszaru ry n n y żoliborsko-w olskiej w iadom o, że erozja i a k u m u la cja rzeczna odbyw ały się po in te rg la c ja le eem skim i podczas (ew en tu al nie p rzed i po) ak u m u la cji organicznej leżącej w ry n n ie pow yżej osa dów eem skich i w obrębie serii piaszczystej. O sady organiczne, a z nim i tow arzyszące piaski rzeczne zaliczane są do tzw . in te rsta d ia łu o ry n iac kiego bądź do p oo p ty m alnych ociepleń D rn y i D rzasny i sąsiadujących z nim i etapów ochłodzeń.
Budow a p lejstoceńskich tarasów ak u m u la cy jn y c h W isły w skazuje, że znaczna erozja odbyła się przed ak u m u lacją najw yższego tarasu , a więc p rzed stad ium leszczyńskim ostatniego zlodow acenia.
Ogólne w nioski z bad ań s tre fy p ery g la cja ln e j w regionie łódzkim w y d ają się w skazyw ać porów naw czo, że n ajw iększy okres erozji czy też ogólnej d eg radacji (pow stanie b raków rezy d u a ln y c h i allochtonicznych) w czasie ostatniego zlodow acenia n a stą p ił bezpośrednio po m aksim um nasilenia chłodu, a więc w p rzy b liżen iu po m ak sy m aln y m zasięgu zlodo w acenia.
Ze w szystkim i rozcięciam i ero zy jn y m i zw iązana była (rów nocześnie lub n astępnie) a k u m u lacja osadów piaszczystych, czyli częściowe zasy panie w y erodow anych obniżeń. T eren y zasypane p iaskam i rzecznym i p rz y odpow iednio niskim położeniu wód g ru n to w y ch b yły m iejscem tw orzen ia się w ydm .
Z A S T O I S K O W A R S Z A W S K I E
Dzięki zestaw ieniu dostępnych obecnie m ateriałó w uzyskano now y obraz zasięgu osadów zastoiskow ych (rys. 4). W okolicach W arszaw y w y stę p u ją one w obszarach błońskim i radzym ińskim . Z przed staw io nego rozm ieszczenia w ynika, że spraw ą o tw a rtą jest i n adal pozostanie jednolitość lub odrębność obu obszarów. Zastoisko w arszaw skie łączy ło zapew ne oba obszary — błoński i rad zym iński w jed n y m zbiorniku, na ew e n tu aln y m jed n ak obszarze połączeniow ym u tw o ry zastoiskow e są całkow icie zerodow ane. Od zasięgów błońskiego i radzyńskiego odbiega w ystępow anie iłów w okolicy D ąbrów ki, k tóre na ogół zaliczane są do zastoiska w arszaw skiego w opracow aniach ogólnych i szczegółowych [29, 1] (Z. S arnacka, m apy geologiczne okolic P iaseczna i Raszyna).
za-1 — z a s to isk o w a r s z a w s k i e (zasi ęg iłó w i m u ł k ó w ) , 2 — b r z e ż n a s t r e f a z a s t o i s k a ( m ie js c a n o t o w a n y c h o s a d ó w t y p u m a d o w e g o ) , 3 — s t a n o w i s k a b a d a w c z e
The Warsaw ice-dam lake
l — t h e W a r s a w i c e - d a m l a k e ( ra n g e of clay s a n d m u d s ) , 2 — m a r g i n a l zo n e (p la c e s of r e c o r d e d m u d s of t h e a l l u v i a l ty p e ), 3 — i n v e s t i g a t i o n si te s i. B a ra n ie c k a
stoiska w arszaw skiego pozostają iły zastoiskow e n a północ od ró w n oleż nikow ego odcinka B ugonarw i i W isły, poniew aż doliny ty ch rzek cał kow icie rozdzielają oba obszary.
W iek zastoiska w arszaw skiego był od daw na dy skutow any. Obecnie, jak w iadom o częściowo z p u bliko w an y ch odniesień [16], a częściowo z w ygłoszonych niedaw no referató w , istn ieją dw a stanow iska, w któ ry ch iły zastoiskow e leżą w stropie określonych palinologicznie osadów in te r- glacjału eem skiego: P assy [16, 12] oraz Ossów (Z. S arnacka, Z. Borów- ko-D łużakow a). T rzeba więc p rzy jąć lub co n a jm n ie j wziąć pod uw agę przynależność osadów zastoiska w arszaw skiego do ostatniego zlodow a cenia. T ak też, zdaniem P r ó s z y ń s k i e g o [28], w skazują d a ty o p ra cow ane m etodą term olum inescencji.
P la n brzeżnej części zastoiska w arszaw skiego w skazuje na w y raźn y zw iązek z dolinam i rzecznym i. Zw iązek jest d w ajak i zarów no w z a k re sie form y dolin, w k tó ry c h rozm ieściły się w ody zatok zbiornika zasto- iskowego, jak też w zakresie osadów przejściow ych od zastoiska do rzecznych. Przejściow e osady stw ierdzono w rejonie Otwocka, gdzie w y stę p u ją m u łkow o-ilaste osady m adow o-zbiornikow e, k tóre w ty m re jo nie zaliczone zostały do odrębnego poziom u emowa, najm łodszego po ziom u osadów zastoiskow ych okolic Otwocka. Podobne osady, o k reśla ne jako m ady lub m ułki zastoiskow e, notow ane są w m iejscach po łą czenia inn ych dolin z zastoiskiem , np. n ad B zurą i Rządzą.
O bszar zastoiska w arszaw skiego, k tó re zajęło obniżenia po pierw szym etapie rozcięcia wysoczyzny, jest te re n e m w ystępow ania osadów ilasto- -m ułkow ych, k tó re nie podlegały w późniejszym czasie procesom eolicz- nym i obecnie w zasadzie są pazbaw ione w ydm i po k ry w eolicznych. Część jed n ak obszaru zastoiska została później zasypana piaskam i rzecz nym i, k tó re m ogły w okresach w ydm otw órczych ulegać przew iew aniu.
P O R Z U C O N E D O L IN Y W Y S O C Z Y Z N O W E
Szczegółowe badania okolic O tw ocka oraz p rzegląd danych z lite ra tu ry i now ych m ap geologicznych um ożliw iają p rzed staw ienie (rys. 5) p lan u w ysoczyznow ych dolin rzecznych, obecnie już nieczynnych lub w y k o rzy sty w an ych częściowo przez niew ielkie rzeki obrzeżenia K otlin y W arszaw skiej. D oliny te, jak w ynika z ich rozm ieszczenia, odprow adza ły wody do zastoiska w arszaw skiego. U kład ty ch dolin przedstaw iono w objaśnieniach do m apy geologicznej okolic Otwocka, gdzie szczegóło w iej rozpoznana została dolina Z ab ieżk i-C elestynów -S tara Wieś. Jak o analogiczną przedstaw iono tam też dolinę przebiegającą na wysoczyźnie na zachód od G óry K alw arii, poznaną już daw niej z prac S. Lencew i- cza (1927). K oncepcję rozm ieszczenia ty ch dolin na nieco szerszym obf czarze przedstaw iono w 1975 r. [2],
Rys. 5. Porzucone doliny wysoczyznowe
1 — d o lin y rz e c z n e u c h o d z ą c e do z a s ic is k a . 2 — s to ż k i n a p ły w o w e , 3 — z a sto isk o w a rs z a w s k ie . 4 — g łó w n e g ra n ic e w y s o c z y z n y p o lo d o w c o w e j, 5 — s ta n o w is k a b a d a w c z e
Abandoned valleys among uplands
1 — r iv e r v a lle y s m o u n th in g th e ic e -d a m la k e , 2 — a llu v ia l c o n e s, 3 — th e W a rsa w ic e -d a m la k e . 4 — m a in b o r d e r of th e p o s tg la c ia l u p la n d , 5 — in v e stig a tio n site s
44 M . D . B a r a n ie c k a
W obecnej in te rp re ta c ji (rys. 5) do sieci ty ch porzuconych p rz e p ły wów rzecznych należy w zachodniej części dolina ciągnąca się od P ia seczna w k ie ru n k u U traty , dolina koło M agdalenki łącząca rów nież do p ły w y Jezio rn ej i U traty , a także obniżenia przechodzące przez W olę- -Żoliborz i przez W łochy, położone n a m iejscach daw nych jezior eem - skich. Do obszarów ty ch n ależy też piaszczysty te re n B ielan i W aw rzy- szewa, n azw any przez W. M oraw skiego (m apa okolic na zachód od W a r szawy) tara sem bielańskim .
Na w schód od W arszaw y w y stę p u ją praw dopodobnie liczne obniże nia dolinne om aw ianego rodzaju. Łączą się one lu b b ifu rk u ją tw orząc sieć podobną do obserw ow anej na stożkach napływ ow ych, z k tó ry m i też łączą się na w schód od Tłuszcza. O bniżenia te, niegdyś doliny rzeczne, obecnie nie m ają często żadnych cieków przepływ ow ych, a częściowo o dw adniane są przez d robne dopływ y i wyższe części biegów rzek R zą dzy, C zarnej, D ługiej, M ieni i Św idra.
W ysoczyznowe doliny rzeczne b y ły źródłem m a te ria łu w y d m o tw ó r czych procesów eolicznych, a także m iejscem ak u m lacji w ydm .
O ile p rze strz e n n a łączność dolin z licznym i zatokam i zastoiska nie podlega w ątpliw ości, o ty le stosun ek osadów dolin do utw orów zasto- iskow ych w ym aga dalszych bad ań i określenia w ieku zarów no piasków w dolinach, jak m ułków i iłów w zastoisku. J a k w yżej podano, p rz y czynku do dato w ania osadów om aw ianych dolin dostarcza stanow isko S k oru py koło C elestynow a, w rejo n ie otwockim . W ty m m iejscu osady organiczne w y stę p u ją pod dw om a m etram i piasków eolicznych, k tó re w otoczeniu tw orzą w ydm ę, i pod około pięciom a m etram i piasków a k u m u lacji rzecznej doliny Zabieżki— C elestynów . P iaski te są w stropie drobnoziarniste, niżej średnio- i gru bo ziarn iste, w spągu zaś zazw yczaj ze żw irkiem i żw irem o ch ara k te rz e b ru k u obrazują jeden cykl sed ym en tacji. Sam e osady organiczne o n iew ielkiej miąższości 2,1 m sk ład ają się w pro filu w iertn iczy m S koru p y 1 ze zm iennych utw orów jeziorno-bag- niskow ych: w spągu m ułków , w yżej p rzew arstw iający ch się g y tii i to r fów z nieznacznym i dom ieszkam i lub p rzew arstw ien iam i piasków . W sp ą gu i stropie osadów organicznych w y stę p u ją piaski. Pod dolnym i p ias kam i w y stęp u je glina zwałowa, zaliczana do stad iału m aksym alnego zlo dow acenia środkow opolskiego.
Osady organiczne z p ro filu S k o rup y p ierw o tn ie a u to rk a zam ierza ła łączyć z in te rsta d ia łe m B ugonarw i w zw iązku z ów czesnym zali czaniem zastoiska w arszaw skiego do okresu tra n sg re sji stad iału W kry. Obecnie, gdy osady zastoiska zaliczane są do zlodow acenia bałtyckiego, inaczej należy ustosunkow ać się do stanow iska Skorupy. W ykonane w ty m okresie opracow anie palinologiczne (J a n с z у k -K o p i к o w a [13]) w skazuje na schyłek stosunkow o ciepłego okresu plejstoceńskie- go z trz e m a fitofazam i od dołu а, Ъ i c. M ożliwe jest korelow anie p ro filu ze S korup z p ro filem Podgłębokie, p rzy czym fitofazy a, b, с
od-Rys. 6. Wyższe plejstoceńskie tarasy Wisły
l — ta r a s y o tw o c k i i w y d m o w y , 2 - d o lin y w y s o c z y z n o w e o d n o w io n e , :i - o b s z a ry z a s y p a n ia rz e c z n e g o n a o sa d a c h z a s to is k a c h i c a k o ła c h e r o z y jn y c h , 4 — w y so c z y z n a p o lo d o w c o w a , o b s z a ry z w a r te i f r a g m e n ty iz o lo w a n e , 5 — s ta n o w is k a b a d a w c z e
Upper pleistocenic terraces of Vistula
I - O tw o c k a n d d u n e te r r a c e , 2 - re c o n s tr u c te d v a lle y a m o n g u p la n d s . 3 - a r e a s b u r ie d b y r iv e r s s i t u a t e d o n th e s e d im e n ts o f ic e -d a m la k e a n d th e e ro sio n so c k e s, 4 — p o s tg la c ia l u p la n d , c o m p a c t a r e a s a n d iso la te d f ra g m e n ts , 5 — in v e s tig a tio n site.
40 M . D . B a r a n ie c k a
pow iadałyby okresom Ha, lib i III z Podgłębokiego, gdzie w edług J a n- c z y k -K o p i k o w e j [11] rep rezen to w an y jest in te rsta d ia l brörup .
Jeżeli ak u m ulacja rzeczna w opisyw anych dolinach odpow iada cza sowo tw o rzen iu się osadów zastoiskow ych, to oba te procesy sed y m en tac ji w oparciu o stanow isko S k o ru p y w iązać należałoby z okresem po brörupie, a uogólniając — z okresem w stępnych, ale znacznych n a- sunięć lądolodu ostatniego zlodow acenia.
W Y Ż S Z E T A R A S Y A K U M U L A C Y J N E W I S Ł Y (O T W O C K I, W Y DM OW Y)
P rzed ak u m u lacją tarasów W isły nastąpiło głębokie rozcięcie w y soczyzny i obszarów ob jęty ch osadam i zastoiskow ym i. W iele spośród poprzednio istn iejący ch dolin rzecznych nie nadążyło za szybką erozją w głębną. Z nalazły się one na w ysoczyźnie jako doliny porzucone lub n aw et zawieszone nad now ym uk ładem odpływ u rzecznego. To w y ra ź ne i głębokie rozcięcie ta ra s u przez rzeki n ależy wiązać z w y b itn y m obniżeniem po dstaw y ero zy jn ej w w y n ik u stopniow ego w ycofyw ania się lądolodu. W okolicach W arszaw y m iarą intensyw ności procesów erozji jest dolina o głębokości około 20-25 m. W dolinie tej zak u m ulo w ana została seria osadów piaszczystych bu d u jący ch ta ra s y wyższe (rys. 6). S eria ta w spągow ych częściach jest piaszczysto-żw irow a. W p ó ł nocnej części K o tlin y W arszaw skiej n otow ana jest w ielocykliczność te j serii [27]. A ku m ulacja ta zw iązana jest z okresem stopniow ej tra n sg re sji lądolodu zasadniczej części zlodow acenia. W ydaje się pew ne, że do n a j in ten sy w n iejszej ak u m u lacji doszło w okresie m aksym alnego zasięgu zlodow acenia w K otlinie Płockiej. I tylk o w ted y pow stać m ogło n a jw y ż sze zasypanie doliny, podczas którego u tw o rzy ła się pow ierzchnia t a r a su zwanego otw ockim (lic) na południe od W arszaw y, a w ydm ow ym — na północ od W arszaw y. A k u m ulacja sięgnęła pow yżej ów czesnych b rz e gów dolin rzecznych, w ychodząc m iejscam i na te re n pozadolinny. Na p rzy k ład w rejo n ie rad zym iń sk im objęła część pow ierzchni ró w n in y za stoiskow e j. Rów nocześnie odnow iły się p rzep ły w y i ak u m u lacja w d a w nych dolinkach w ysoczyznow ych i system y te pow iązały się n a pew ien okres w jedną całość.
N I Ż S Z E T A R A S Y A K U M U L A C Y J N E W I S Ł Y ( F A L E N IC K I, P R A S K I )
Niższe plejstoceńskie ta ra sy W isły (rys. 7) po w stały w w y n ik u ero zji i aku m u lacji w okresie recesji lądolodu ostatniego zlodow acenia. Roz dzielenie serii osadów poszczególnych tarasów w pro filach pionow ych spraw ia duże trud no ści ze w zględu na podobny c h a ra k te r osadów. Roz różnienie pow ierzchni taraso w y ch jest stosunkow o proste na południe od W arszaw y. K u północy rozróżnianie jest dyskusyjne, gdyż ta ra sy
Rys. 7. Niższe plejstoceńskie tarasy Wisły
I — tr a s fa le n ic k i, 2 — ta r a s p ła s k i p ia s z c z y sty , 3 — ta r a s p ła s k i m a d o w y (n o w o d w o rsk i), 4 — p o zio m n a d z a le w o w y t a r a s u za le w o w e g o , 5 — s t a n o w is k a b a d a w c z e
Lower pleistocenic terraces of Vistula
1 — F a le n ic a t e r r a c e , 2 — s a n d y P r a g a te r ra c e , 3 — m u d s p r a g a t e r r a c e (N ow y D w ó r te r r a c e ) , 4 — o v e rflo o d h o riz o n o f th e flo o d e d te r r a c e , 5 — i n v e s tig a tio n s ite s
4 g M . D . B a ra n ie c k a
tra c ą na różnicy wysokości lub starsze k ry ją się pod m łodszym i [17], co wiąże się praw dopodobnie z ten d en cją do obniżających ru chów te k to nicznych w K otlinie W arszaw skiej.
Do niższych tarasó w W isły należą falenicki (Ilb) i p rask i (Ha). M ają też one odpow iedniki w nazw ach lokalnych. T aras Ilb koło O tw ocka zo sta ł nazw an y karczew skim , a w Puszczy K am pinoskiej — kam pinoskim . T aras Ha koło O tw ocka n azw an y jest janow skim , w W arszaw ie byw a ok reślan y jako pow iślański, a na północy — now odw orski. Te lokalne odm iany częściowo różnią się budow ą geologiczną.
W okresie recesji lądolodu fazy leszczyńskiej nastąpiło rozcięcie t a rasu otwockiego, w w y n ik u czego pozostał on w form ie skraw ków na po łudnie od W arszaw y oraz jako szereg w ysp na północ od W arszaw y. W rozciętych obszarach pow stał ta ra s falenicki praw dopodobnie z od ręb n ą n iew ielką serią ak u m ulacy jn ą; w iązać go należy z fazą p o znań ską. Po dalszym in terfazo w y m rozcięciu tw orzą się now e obniżenia, w k tó ry c h w czasie fazy pom orskiej a k u m u lu je się ta ra s praski.
Z coraz słabnącą d y n am ik ą w ód w okresie zm niejszania zasięgu os tatn iego zlodow acenia wiąże się skład g ran u lo m etryczny. W m łodszych tara sac h no tow any jest m a te ria ł piasków bard ziej d robnoziarnistych i obszary zajm ow ane przez ak u m u lację są coraz m niejsze.
Z paleogeograficznego rozm ieszczenia osadów w ynika, że w Puszczy K am pinoskiej osady ta ra s u praskiego objęły zapew ne jedynie środkow y i północny pas bagien. P ołud n iow y pas bagien, zn a jd u jąc y się m niej w ię cej w te j sam ej wysokości, zaak u m u lo w an y został poprzednio w czasie pow staw an ia ta ra s u falenickiego, a potem następow ały już ty lko sp o ra dyczne zalewy.
C h a ra k te ry sty c zn ą cechą pow ierzchni ta ra s u praskiego jest obecność p o kryw m adow ych. Rozm ieszczenie ich w skazuje n a trz y w ykształcone stre fy przepływ ow o-rozlew iskow e w w idłach W isły, Bugu i N arw i. J e d na ze stref, n a jb a rd zie j zachodnia, przed łuża się na zachodnim brzegu W isły i w Puszczy K am pinoskiej „ w p ad a” do środkow ego pasa bagien. N u rt ten zasilał w osady m adow e rów nież nieco niższy obszar na pó ł noc od obu stre f w ydm ow ych puszczy. Rów nocześnie od stro n y doliny B zury niższe stre fy puszczy podlegały zalewom , k tó ry c h pozostałością są rów nież m ady. Rozciągają się one nie ty lk o w środkow ym , lecz także w południow ym pasie bagien. Tam sięgają aż do N artu , gdzie znane są jako podłoże w rozw iniętych pro filach glebow ych.
O m aw iane m ad y są to tzw. sta re m ady ta ra su praskiego, przew ażnie lżejsze i w cieńszej w arstw ie niż m ady młodsze, w y stępujące na tara sie zalew ow ym . P iaski ta ra su praskiego w y stę p u ją na pow ierzchni, leżąc
n ad m adam i, albo odsłaniają się w kraw ęd zi ta ra s u i brzegach sta ro
rzeczy ukazując się spod m ad.
P iask i ta ra s u praskiego m ogły m iejscam i ulegać zw ydm ieniu. O dbyło 4 — R o c z n ik i G le b o z n a w c z e
Rys. 8. Rozmieszczenie wydm
n a is ta r s z a g e n e r a c ja w y d m i u tw o r ó w e o n c z n y c h : 1 — w y d m y w a ło w e , 2 — u tw o r y p y ło w e ró w n in y b ło ń s k ie j, g łó w n e z e s p o ły w y d m o w e . 3 w y d m y p a ra b o lic z A e i łu k o w e , 4 - w a ż n ie js z e p o la p ia s k ó w e o lic z n y c h ; n a jm ło d s z a g e n e r a c ja w y d m p le js to c e ń s k ic h : 5 - w y d m y w a ło w e ró w n o le g łe do m ie liz n i o d sy p ó w r z e c z n y c h m ię d z y O tw o c k ie m i L e g io n o w e m , 6 — in n e w y d m y p rz e p u s z c z a ln e n a jm ło d s z e j g e n e r a c ji, 7 p o la p ia s k ó w
e o lic z n y c h , 8 — zasięg n iż s z y c h p le js to c e ń s k ic h ta r a s ó w a k u m u la c y jn y c h , 9 — s ta n o w is k a b a d a w c z e Arrangement of dunes
t h e o ld e s t g e n e r a tio n o f d u n e s a n d e o lia n fo rm a tio n s : 1 — s a n d b a r d u n e s , 2 — s ilty fo rm a tio n s o f th e B ło n ie p la in ; m ain, d u n e c ° m p le x e s : 3 — p a r a b o lic d u n e s a n d a r c h lik e d u n e s , 4 — so m e im p o r t a n t a r e a s of e o lia n s a n d s; th e y o u n g e s t g e n e r a tio n o f p łe is to c e m c d u n e s . 5 — s a n d b a r d u n e s p a r a lle l to sh o a ls a n d r iv e r d e p o s its b e tw e e n O tw o c k a n d L e g io n o w o lo c a litie s , 6 —- o th e r d u n e s p r o b a b ly o f th e y o u n g e s t g e n e r a tio n ,
7 — a r e a s of e o la in sa n d s, 8 — ra n g e of lo w e r p le is to c e n ic a c c u m u la te d te r r a c e s , 9 — in v e s tig a tio n s ite s
50 M . D . B a ra n ie c k a
się to podczas obniżenia wód grun to w ych , a datow ane jest na m łodszy dryas.
R O Z M IE S Z C Z E N IE W YDM
N a j s t a r s z a g e n e r a c j a w y d m . W zachodniej części ob
szaru na poziom ie błońskim w y stę p u ją w ały piaszczyste. P rzebieg ich przedstaw iono (rys. 8 — 1) w edług p rac M i z e r i i [26], R ó ż y c k i e -
g o [29] oraz U r b a n i a k-B i e r n a c k i e j [37]. Rozm ieszczenie w a
łów porów nano i znow elizow ano w edług now ej m apy topograficznej w skali 1 : 25 000, g eneralizując później o trzy m any obraz. W ały piaszczy ste uznane zostały przez R ó ż y c k i e g o [29] za n a jsta rsz ą gen erację wydm . Pow szechnie obserw ow ana jest i opisyw ana odrębność sk ładu piasków w sto su nku do pozostałych w ydm . Są one zbudow ane z piasków bardzo d robnoziarnistych. D aje się to w y tłum aczyć lok alnym źródłem m a te ria łu z pow ierzchniow ych w a rstw utw o ró w zastoiskow ych, jeżeli przy jm ie się rów nocześnie k ró tk ą odległość tra n sp o rtu , jak ą stw ierd zo no w in n y ch rodzajach w ydm .
O bok w ałów w ydm ow ych przedstaw iono także zasięg eolicznych utw orów pyłow ych (rys. 8 — 2) w y stęp u jący ch n a poziom ie błońskim na podstaw ie rozm ieszczenia w edług M i z e r i i [26], K a r a s z e w s k i e - g o [15] oraz W. M o r a w s k i e g o . U tw o ry pyłow e p rz y k ry w a ją obec nie w ały piaszczyste, m uszą więc być nieco m łodsze od piasków eolicz ny ch n a jsta rsz ej g eneracji. F ra k c ja utw o ró w pyłow ych jest stosunkow o drobniejsza od d ro b n oziarn istych piasków w ałów piaszczystych. Być m oże należą one do jednego cyklu n ajw cześniejszych etapów rozw oju procesów eolicznych.
G ł ó w n e z e s p o ł y w y d m o w e . W ydm y paraboliczne i łu k o
we łączą się w okolicach W arszaw y w głów ne zespoły w ydm ow e, ob ej m ujące znaczne pow ierzchnie te re n u (rys. 8 — 3, 4). Na n iek tó ry ch a r kuszach m ap, jak n a p rzy k ła d w okolicach Otwocka, o bejm u ją ponad 10% obszaru, a m iejscam i na fra g m en ta ch ta ra su w ydm ow ego w P u sz czy K am pinoskiej i okolicach Legionow a w ydm y i tow arzyszące im p ia ski eoliczne z ajm u ją całą pow ierzchnię.
W ydm y paraboliczne i łukow e należą do określonych w yżej zespo łów a, b i c. W ystępow anie ich zw iązane jest z w yższym i tara sam i W isły j starszy m i pow ierzchniam i ak u m u lacji rzecznej. W iekowo p rzypisyw ane są głów nej fazie w ydm otw órczej, k tó ra um ieszczana jest w starszy m (środkow ym ) dryasie. Ściślej d ato w an y jest strop ty ch piasków eolicz nych jako przedallerodzki, poniew aż n a pow ierzchni rozw inięta jest allerodzka gleba kopalna. D atow anie spągu jest prob lem em o tw artym . Do ostatecznego ustalen ia pozostaje też ran g a podziału na dw ie serie piasków w ydm ow ych notow ane w profilach, jak np. serie I i II w Cię
52 M. D. Baraniecka
ciwie, a także e w en tu aln a odrębność stra ty g ra fic zn a w yróżnionych w planie d w u zespołów: с — w ydm przew ażnie parabolicznych i a — w ydm przew ażnie łukow ych, w okolicach O twocka. Na podstaw ie w yko n anych badań i zestaw ień a u to rk a jest zdania, że seria I i zespół с stanow ią od ręb n ą starszą g en erację w ydm , n ato m iast seria II i zespół a stosu nk o wo m łodszą, bezpośrednio p rz e d a lle r0dzką g en erację w ydm okolic W a r szawy.
N a j m ł o d s z a g e n e r a c j a w y d m . Poaller0d zk a działalność
procesów w ydm ow ych dała sam odzielne fo rm y i serie w ydm ow e. Są to form y niew ielkie, a w a rstw y osadów nie osiągają n a ogół dużych m iąż szości. W ydm y te (rys. 8 — 5, 6, 7) z n a jd u ją się na niższych tara sac h a k u m u la cy jn y c h i po w stały z osadów ty ch tarasó w (rys. 8 — 8). Poalle- rodzka działalność procesów eolicznych p rzyczyniła się także do po w sta n ia m ały ch w y dm i odręb n ej serii osadów w obszarze w y d m s ta r szych generacji. P iaski eoliczne i w y d m y te j g en eracji zostały w y ró ż nione k artog raficzn ie n a sp ecjaln y m szkicu do szczegółowej m ap y oko lic O tw ocka (M. D. B araniecka) oraz n a m apie geologicznej opracow anej przez J. N ow ak w lata ch 1974-1977 dla okolic Legionowa.
STOSUNKI STRATYGRAFICZNE WYDM NA TLE PALEOGEOGRAFII I PALEOGLEB
W w y n ik u przed staw iony ch m ateriałó w i zestaw ień w yróżniono czte ry g eneracje p lejstoceńskich osadów w ydm ow ych. N ajstarsza g en eracja — piaski w ałów w ydm ow ych ró w n in y błońskiej — w yróżniona głów nie w oparciu o odrębności paleogeograficzne, leży e k ste ry to ria ln ie w sto su n k u do inn ych rodzajów w ydm i nie może być w k o n k retn y c h p ro fi lach um ieszczona poniżej m łodszych serii piaszczystych. M łodsze g en e racje w yodrębnione są na podstaw ie różnic w aru n k ó w paleogeograficz- nych i położenia w k o n k retn y c h pro filach pionow ych, dla k tó ry c h n a j lepszym przy k ład em — rep e re m — jest p ro fil w Cięciwie. K olejna gene racja w ydm to w yd m y paraboliczne, a w p ro filu seria I poznana w Cię ciwie. N astęp na gen eracja to w y dm y łukow e i seria II w p ro filu z Cię ciwy, zakończona w stropie glebą allerodzką z d atow anym i w ęgielkam i. N ajm łodsza gen eracja w ydm plejsto ceń sk ich to seria III z Cięciw y oraz drobne fo rm y w ydm ow e niższych tarasó w rzecznych. Seria ta zaw iera podrzędne stre fy allochtonicznych n agrom adzeń su b stan cji organicznej, które zw iązane są zapew ne z w czesnoholoceńskim i etapam i przew iew a nia w ydm . Pow yżej tej serii ro zw in ięty jest zespół glebow y p reb o real- n o -atlan ty c k i obszernie opracow any przez K o n e c k ą - B e t l e y [21]. P on ad zespołem glebow ym w y stęp u je najm łodsza IV seria piasków w y d
m owych młodszego holocenu, p rz y k ry ta zaczątkow ym i nag ro m ad zen ia mi hum usu. M łodoholoceńskie procesy eoliczne p rze jaw ia ły się w ielo
k ro tn ie i w znacznej m ierze d aw ały e fe k ty niszczące (rozw iew anie, pola piasków eolicznych), a nie budujące. Do holoceńskich w ydm należą też nieliczne zaczątkow e drobne form y w ydm ow e n a piaszczystych obsza rach tarasó w zalew ow ych. H oloceńska działalność eoliczna jest jed n ak niew ielkim m arg inesem głów nych późnoplejstoceńskich procesów eolicz nych, k tó re w okolicach W arszaw y rozw inięte b y ły n a szeroką skalę i pozostaw iły e fe k ty znaczące do dziś w k rajo b raz ie oraz rolniczej i p o zarolniczej działalności gospodarczej.
LITERATURA
[1] B a r a n i e c k a M. D.: Próba nawiązania poziomów osadów zastoiskowych SE części Kotliny Warszawskiej do stratygrafii zlodowacenia środkowopol- skiego. Kwart. geol. 17, 1973, 4.
[2] B a r a n i e c k a M. D.: Geomorfologia, 1:150 000 mapa w opracowaniu: Atlas Warszawy wyd. Warsz. Przeds. Geodezyjne, Warszawa 1975.
[3] В a r a n i e с к a M. D.: Wydmy okolic Otwocka. Biul. Inst. Geol. 337, 1982. [4] B o r ó w k o - D ł u ż a k o w a Z.: Historia flory Puszczy Kampinoskiej w póź
nym glacjale i holocenie. Przegl. geogr. 33, 1961, 3.
[5] B o r ó w k o - D ł u ż a k o w a Z.: Komunikat w niniejszym tomie „Roczni ków”.
[6] B o r ó w k o - D ł u ż a k o w a Z., K o b e n d z i n a J.: W związku z artykułem K. Wasylikowej. Przegl. geogr. 34, 1962, 3.
[7] D y l i k o w a A.: Próba wyróżnienia faz rozwoju wydm w okolicach Łodzi. Acta Geogr. Uniw. Łódz. 1958, 8.
[8] D y l i k o w a A.: Problematyka wydm śródlądowych w Polsce w świetle ba dań strukturalnych. Prace geogr. Inst. Geogr. PAN 1969, 75.
[9] G a l o n R. (red.). Wydmy śródlądowe Polski. Studium zbiorowe cz. ”1 i II, PWN, Warszawa 1958.
[10] G a l o n R. (red.): Procesy i formy wydmowe w Polsce. Prace geogr. Inst. Geogr. PAN, 1969, 75.
[11] J a n c z y k - K o p i k o w a Z.: Plejstoceńska flora w Podgłębokiem na Lu- belszczyźnie. Biul. Inst. Geol. 220, 1969.
[12] J a n c z y k - K o p i k o w a Z.: The Eemian Interglacial Sediments at Błonie near Warsaw. Biull’ de L’Academie Polon, des Sciences. Ser. des. Sc. de la Terre. 22, 1974, 314.
[13] J a n c z y k - K o p i k o w a Z.: Opracowanie palinologiczne osadów ze stano wiska Skorupy. Arch. Inst. Geol. Warszawa 1978.
[14] K a c z o r o w s k a J.: Studium geograficzne Puszczy Kampinoskiej. Przegl. geogr. 6, 1926.
[15] K a r a s z e w s k i W.: Pokrywowe utwory pyłowe w Polsce środkowej (naj młodszy less). Kwart. geol. 16, 1972, 1.
[16] K a r a s z e w s k i W.: Age of the Warsaw Ice Dammed Lake Sediments. Bull, de L’Aced. Pol. des Sciences. Ser. Sc. de la Terre, 22, 1972, 3/4. [17] K o b e n d z a R., K o b e n d z i n a J.: Rozwiewane wydmy Puszczy Kampi
noskiej. Wydmy śródlądowe Polski, cz. I, PWN, Warszawa 1958.
[18] K o b e n d z i n a J.: Próba datowania wydm Puszczy Kampinoskiej. Przegl. geogr. 33, 1961, 3.
M. D. Baraniecka
[19] K o n e c k a - B e t l e y K.: Późnoplejstoceńskie i holoceńskie gleby kopalne i reliktowe okolic Otwocka. Roczn. glebozn. 25, 1974, 3.
[20] K o n e c k a - B e t l e y K.: Soils of dune areas of Central Poland in Late Glacial and Holocene. Folia Quaternaria 49, 1977.
[21] K o n e c k a - B e t l e y K.: Artykuł w niniejszym tomie „Roczników”. [22] K o n e c k a - B e t l e y K., B a r a n i e c k a M. D.: Sprawozdanie z realizacji te
matu: Charakterystyka gleb kopalnych i reliktowych wytworzonych ze skał róż nego pochodzenia geologicznego. Spraw. Kom. Bad. Czwart. PAN, 1978, 2. [23] K r u k o w s k i S.: O wieku wydm Niżu Polskiego z punktu widzenia ich pre
historii i zastoisk cofającego się L4. Posiedź, nauk. PIG, 1922, 3.
[24] L e n c e w i c z S.: Dyluwium morfologia środkowego Powiśla. Prace Pań stw. Inst. Geol. 2, 1927, 2.
[25] M a ł k o w s k i S.: O wydmach piaszczystych okolic Warszawy. Prace Tow. Nauk. Warsz. 29, 1917.
[26] M i z e r i a W.: Z geologii okolic Żyrardowa i Błonia. Biul. Państw. Inst. Geol. 39, 1947.
[27] N o w a k J.: Stratygrafia plejstocenu północnej części Kotliny Warszawskiej. Biul. Inst. Geol. 1974, 268.
[28] P r ó s z y ń s k i M.: Studium geochronologii czwartorzędu i termoluminescen- cji osadów czwartorzędowych. Spraw, z bad. czwart. PAN, 2, Warszawa 1978. [29] Różycki S. Z.: Plejstocen Polski Środkowej na tle przeszłości w górnym trze
ciorzędzie. PWN, Warszawa 1972.
[30] S a w i c k i L.: Uwagi o stanowisku wydmowym „Górki” w Świdrach Wiel kich. Wiad. archeol. 8, 1923.
[31] S a w i c k i L.: Przemysł świderski stanowiska wydmowego Świdry Wielkie. Przegl. archeol. 5 (1933/34). Warszawa 1935.
[32] S a w i c k i L.: Zagadnienie wieku wydm. W: Wydmy śródlądowe Polski, cz. I, Warszawa 1958.
[33] S a w i c k i L.: Budowa geologiczna i morfologia terenu Warszawy. Przegl. geol. 1960, 12.
[34] S c h i l d R.: Późny paleolit. W: Prahistoria Ziem Polskich, t. I: Paleolit i me zolit. Ossolineum, Wrocław 1975.
[35] S c h i l d R.: Artykuł w niniejszym tomie „Roczników”.
[36] S c h o e n e i c h K.: Próba klasyfikacji genetycznej wydm z okolic Warsza wy. Kwart. geol. 3, 1959, 4.
[37] U r b a n i а к - В i e r n а с к a.: Badania wydm środkowej Polski z wykorzy staniem metod statystycznych. Polit. Warsz. Prace nauk — Geodezja 1976, 17. [38] W a s y l i k o w a K.: W sprawie wieku torfowisk i wydm Puszczy Kampi
noskiej. Przegl. geogr. 34, 1962, 3.
139] W a s y l i k o w a K.: Roślinność i klimat późnego glacjału w środkowej Pol sce na podstawie badań w Witowie koło Łęczycy. Biul. perygl. 1964, 13.
М. Д. Б А Р А Н Е Ц К А ГЕОЛОГИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ И РАСПРЕДЕЛЕНИЕ ДЮН В ОКРЕСТНОСТЯХ ВАРШАВЫ Геологический институт в Варшаве Р е з ю м е Представлены предыдущие многолетние исследования дюн и геологическое строение окрестностей Варшавы, а также новые испытательные пункты, где находятся ископаемые (древние) почвы либо существуют иные возможности относительной или абсолютной возрастной датировки отложений и процессов. Для большей части изучаемой территории уж е оформлены детальные геоло гические карты. Подробная разработка окрестностей г. Отвоцка была исполь зована для определения геологического положения дюн, обособления морфо логических и фациальных их разновидностей, что было полезно при выборе профилей для стратиграфических испытаний. Исследования окрестностей Отво цка были пополнены прежними наблюдениями и расширены на районы охва тывающие окрестности Варшавы (рис. 1, 2, 3). Показано значение отложений из варшавского застойного бассейна для раз мещения эоловых образований (рис. 4). Названный застойный бассейн, согласно полученным в последнее время данным м. Пассы и Оссув), следовало бы от нести к периоду последнего оледенения. Обширную площадь формирования дюн составляют долины рек вносящих в прошлом свои воды в варшавский бассейи. Позднее долины по большей части были покинуты реками и в настоящее время находятся в пределах после ледникового плато (рис. 5). Отложения в этих долинах, как следует из новых данных (пункт Скорупы), возникли после фазы „brörup”. Другим важным районом образования дюн являются пески аккумуляцион ных террас Вислы, (т. наз. отвоцкой или дюнной (рис. 6), которые сформиро вались в связи с запруживанием долины р. Вислы во время лещинской фазы последнего оледенения. Низшие террасы Вислы: фаленицкая, прагская и новодворская (рис. 7), а точнее их песчаные площади, тоже являются районом небольших дюн. Эти террасы образовались в связи с рецессивными фазами оледенения: познанской и поморской. К дюнам самой древней генерации принадлежат песчаные гряды Блонской Равнины (рис. 8). Литологическое своеобразие дюнных гряд (очень мелкозер нистые пески) следует толковать их сформированием из материалов поверх ностной части застойных отложений. Сопутствуют грядам эоловые пылевидные образования. Основные комплексы дюнных форм (рис. 8) связаны с песками покинутых речных долин (комплекс с — рис. 2), а также с песками высших речных террас Вислы (комплекс а — на террасах, комплекс Ь — выдуваемый с террас на смеж ную часть плато, рис. 2). По-видимому они представляют собой две разные генерации дюн, из которых младшая возникла до интерстадии Alleröd. Самая молодая генерация плейстоценовых дюн связана с низшими тер расами Вислы (рис. 8). Она сформировалась после Аллерода, на что указы вают археологические данные испытательного пункта Цаловаие. Процессы эоловой миграции дюнных песков в голоцепе сыграли меньшую роль в строении дюн, по имели большое значение для подвижности предыдуще аккумулированных и закрепленных речных песчаных отложений.
56 M. D. Baraniecka Наиболее полный профиль серии дюнных песков был обнаружен в шурфе Ценцива. Обособлена была там серия I соответствующая дюнам комплекса с; испытательный пункт Ценцива расположен в группе дюн находящихся в вер шинной части речных долин, Серия II из Ценцивы обнаруживала признаки переотложений первично сформированного дюнного холма. Соответствует она вероятно образованию дюн комплексов а и Ъ. Над серией II залегает почва из Аллеродского периода, содержащая угольки датированные на 11 150 ± 1300 лет В.Р. (Lod-30). Серия III из Ценцивы соответствует относительно слабому пре образованию дюны, а также возниканию на других площадях дюн комплекса d, принадлежащего к младшему дриасу. В кровле серии III в Ценциве выступает почвенный комплекс захороненный торфом из пребореально-атлантических вре мен. Ржавый горизонт этого почвенного комплекса датирован на 7150+150 лет В.Р. (Lod-47), а торф на 6150 ± 270 лет В.Р. (Lod-31). Серия IV из Ценцивы в пелом принадлежит к голоцену. Пески некоторых дюн имеют сырьевое значение и подлежат эксплуатации. Группировка дюнных форм с их специфическими растительными ассоциациями и условиями внешней среды отличается красотой ландшафта и высокими лечебными достоинствами. С другой стороны преимущественная часть терри тории эоловых песков и дюн составляет нелегкую экономическую проблему для окрестностей Варшавы как в области сельскохозяйственного и лесного осво ения, так и в отношении охранных мероприятий по сбережению существующего состояния естественной среды. М. D. B A R A N IE C K A
GEOLOGICAL SITUATION AND ARRANGEMENT OF DUNES IN THE WARSAW ENVIRONS
Institute of Geology of Warsaw
S u m m a r y
The hitherto many-year investigations of dunes and the geologic structure of the Warsaw environs as well as new sites investigated with fossil soils or with other possibilities of a relative and absolute dating of sediments and processes are presented. For the most part of the area detailed geologic marps have been worked out already. Such map of the Otwock environs was used as a basis for determi ning geologic situation of dunes, distinguishing their morphologic and facial va riants as well as allowed to establish new profiles for stratigraphie investigations. The investigations of the Otwock environs were supplemented with previous ob servations and widened over the regions comprising the Warsaw environs (Figs 1, 2, 3).
The importance of occurrence of sediments of the Warsaw ice-dam lake for distribution of eolian formations (Fig. 4) has been proved. This ice-dam lake, according to the data collected recently should be connected with the last glacia tion period (Passy and Ossów localities).
An extensive area of the development of dunes constitute valleys of rivers flowing in the past into the Warsaw ice-dam lake. These valleys were later aban doned by rivers and are situated at present on areas of the postglacial uplands (Fig. 5). Sediments in these valleys were formed, according to the recent data (the Skorupy site) after brörup.
Another most important area of the dune formation are sands of upper accu mulation Vistula terraces, of so-called Otwock or dune terraces (Fig. 6) developed in consequence of blocking the Vistula valley during the Leszno phase of the last glaciation.
Lower Vistula terraces: so-called Falenica, Praga, Nowy Dwór terraces (Fig. 7), and more correctly their sandy areas, constitute also the area of development of small dunes. These terraces were formed in connection with recessional Poz nań and Pomerania phases of the last glaciation.
To the oldest generation of duns belong sandbars of the Błonie plain (Fig. 8). The lithological separateness of sandbar dunes (very fine sands) can be expla ined by origin of the material fro'm .superficial parts of the sediments of ice-dam lake. These sandbars are accompanied also by the silty eolian formations.
Main complexes of dune formations (Fiig. 8) are connected with sands of abandoned river valleys (c complex •— Fig. 2) and with sands of upper Vistula terraces (a complex on terraces, b complex blown from the terraces over the adjoining part of the upland — Fig. 2). They repressent probably two separate generations of dunes, of which the younger was formed prior to Allerod.
The youngest generation of pleistocenic dunes is connected with lower Vistu la terraces (Fig. 8). It was formed after Aller0d, according, among other things, to the archeological data from the Całowanie site.
The dune sand blowing processes in holocene played a minor role in the structure of dunes; they are of great importance .in mobilization of previously accumulated and stabilized sandy sediments.
The best picture of the dune sand series gives the outcrop at Cięciwa. The series I corresponding with dunes of the с complex has been distinguished there; the Cięciwa site is situated in the complex of dunes occurring on uplands among river valleys. The series II at Cięciwa proved in this dune its character of re construction of the dune hill formed previously. It probably corresponds with the formation of dunes of the a and b complexes. Above the series II soil of the Aller0d period with little charcoal pieces dated for 11 150±1300 years B.P. (Lod- -30) is to be found. The series III from Cięciwa corresponds with a relatively slight transformation of the dune and with the occurrence in otheT dunes areas of the d complex belonging to Younger Dryas. In the ceiling of the series III at Cięciwa the soil complex covered with the preboreal atlamtic peat is to be found. The rust-coloured horizon of this soil complex is dated for 7150±<L50 years BP (Lod-47), the peat — for 6455±270 years of B.P. (Lod-31), the series IV from Cię ciwa belonging wholly to holocene.
Sands of some dunes are of importance as raw materials, which are exploi ted at present. Grouping of dune forms with their specific plant communities and environment conditions are of an unique landscape and health-restoring value. On the other point of view, most areas of eolian sands and dunes constitute difficult economic problem for the Warsaw environs as concerns agricultural and silvicultural management on the one point of view and protection and preserva tion of the natural landscape values on the other,
Doc. d r h ab . M a ri a D. B a r a n i e c k a I n s t y t u t G eo lo g ii
