Mikroskładniki w bielicach przybałtyckich

(1)

RO C ZN IK I G LEB O Z N A W C Z E T. X X I V , z. 2, W A R SZ A W A 1973

W OJCIECH DZIĘCIOŁOWSKI, ZDZISŁAW KOCIAŁKOWSKI

M IKRO SKŁAD N IKI W BIELIC A C H P R Z Y B A Ł T Y C K IC H 1

Instytut Gleboznawstwa i Chemii Rolnej WSR w Poznaniu

W STĘP

Pierw otnym źródłem mikroskładników w glebach są skały m acie rzyste i od ich zasobności zależy niedobór lub nadm iar ty ch pierw iast ków. N atom iast m ateria organiczna, która w przypadku leśnych gleb bie-licow ych gromadzi się w znacznych ilościach w poziomie ściółki, stanow i ich źródło w tórne. Z aw arte w glebie mikroskładniki są w ażnym czyn nikiem ekologicznym oddziałującym na szatę roślinną.

Ja k dotąd jednak nie jest dostatecznie poznane profilowe rozm iesz czenie mikroskładników w glebach leśnych. Niewiele także wiadomo o stosunku ogólnej zaw artości pierwiastków do zaw artości ich form p rzy sw ajalnych. Podkreślić należy, że większość badań nad m ikroskładnikami przeprowadzona była w glebach upraw nych, w glebach szkółek leśnych lub sadów. Nie dawało to obrazu w ystępow ania i przem ieszczania się mikroskładników pod w pływ em procesu glebotwórczego, przebiegającego w w arunkach naturalnych.

MIKROSKŁADNIKI W ŻYCIU ROŚLIN DRZEWIASTYCH

Zagadnienia mikroskładników nie można rozpatryw ać bez uwzględ nienia roślinności, która pobiera, w ykorzystuje i zw raca te pierw iastki do gleby w opadzie ściółki. W óbec małej liczby oryginalnych p rac źród łow ych przytoczono poniżej ważniejsze stw ierdzenia dotyczące roli po szczególnych m ikroskładników w życiu i rozwoju drzew leśnych za K r a  m e r e m i K o z ł o w s k i m [7].

1 Termin zaproponowany przez Prusinkiewicza [8] dla bielic uformowanych z piasków wydmowych, występujących w zachodniej i środkowej części naszego Wybrzeża.

(2)

M angan według tych autorów spełnia zasadniczą rolę w syntezie chlo rofilu, a prawdopodobnie aktyw uje system y enzym atyczne i wpływ a na przysw ajalność żelaza. Jeg o brak wyw ołuje często nienorm alny rozwój liści (frenching) oraz rozwój chlorotycznych plam i nekroz. Pierw iastek ten jest w roślinie względnie nieruchliw y.

Niedobór cynku w yw ołuje deform acje u różnych gatunków drzew przypom inające zniekształcenia spowodowane chorobami wirusowymi. S m i t h i B a y l i s s [wg 7] opisali objaw y braku cynku u sosny Mon terey, między innymi formowanie się płaskiego wierzchołka.

Drzewa leśne potrzebują bardzo m ałych ilości miedzi, a większe ilości tego pierw iastka są dla nich toksyczne. Również bor potrzebny jest roś linom w znikomych ilościach. Zapotrzebowanie roślin drzew iastych na ten pierw iastek jest zaspokajane przy obecności w glebie od 1 do 10 -15 ppm. Dla niektórych gatunków optym alne stężenie boru leży blisko granicy toksyczności.

Molibden potrzebny jest roślinom w najniższych stężeniach. K oncen tra cja 1 ppm pokrywa zapotrzebowanie większości roślin.

Przytoczone inform acje podkreślają w yraźnie niedostatek badań nad tym i m ikroelem entam i w glebach leśnych.

CEL I ZAŁOŻENIA PRA CY

Celem niniejszej p racy było określenie ogólnej zaw artości m anganu, cynku, boru, miedzi i molibdenu i ich form przysw ajalnych w profilach bielic przybałtyckich, porośniętych zbliżonym do naturalnego zespołem roślinnym — borem bażynow ym Em perto nigri P inetum typicum .

Bielice przybałtyckie w ydają się odpowiednim obiektem do badań nad m ikroskładnikami z następujących względów.

Skały m acierzyste tych gleb są skrajnie ubogie w m inerały krzem ia now e — główne źródło mikroskładników. Bielice przybałtyckie są daleko posuniętym stadium procesu glebotwórczego, a ekstrem alnie kwaśne śro dowisko w raz ze znaczną ilością swobodnie przesiąkających wód opado w ych w klim acie nadm orskim pozwala na względnie łatw e przem ieszcza nie naw et wielkocząsteczkowych m etaloorganicznych produktów rozkładu w dół profilu. Pew ną przeszkodą może być jedynie bardzo zbity poziom rudaw cow y B h. Ze względu na pełną autom orficzność tych gleb nie zachodzi możliwość ubocznego, zacierającego wpływu wód glebowo--gruntow ych. Na powierzchni bielic gromadzi się w tym rejonie naw et kilkudziesięciocentym etrow a w arstw a ściółki.

M ATERIAŁ I METODY BADAŃ

Jak o m ateriał do badań posłużyły próbki z 12 profilów bielic przy-bałtyćkich z oddziału 92 Leśnictw a Łeba, w chodzącego w skład Słowiń

(3)

Mikroskładniki w bielicach przy bałtyckich 243

skiego P ark u Narodowego. Profile ułożone są w ciągu przecinającym w kierunku wschód— zachód w ał w ydm ow y, stanow iący ram ię paraboli łą czącej się z równoleżnikowo biegnącym w ałem głównym. C harakteryzują one zatem wszystkie położenia w rzeźbie terenu. Pole wydmowe, którego częścią jest wspomniany wał, rozciąga się przy południowo-wschodnim brzegu jeziora Łebsko, miedzy wsiami Żarnow ska i Gać. Je s t ono uw a żane ostatnio za śródlądowe i różni się od pobliskich wydm nadm orskich genezą i wiekiem [1 2].

Pas nadm orski, w k tórym położony jest obiekt badań, należy według R o m e r a [9] do klimatów typ u bałtyckiego i odznacza się średnią rocz ną tem p eratu rą w granicach 7,6 - 7,8°C oraz średnimi rocznym i opadami przekraczającym i 600 mm rocznie. B rak jednak szczegółowych danych w tym zakresie.

W ystępujące tu bielice m ają w yraźnie rozw inięte poziomy genetyczne A ol — A oFH — A 2 — B h — B F e — C2, a ich skałami m acierzystym i są drobnoziarniste piaski wydm owe. W szystkie te gleby należą do jed nego typu, m im o iż w ystępują wśród nich pewne różnice morfologiczne. Zróżnicow ana jest przede w szystkim miąższość poszczególnych poziomów genetycznych. W obec tego, a także wobec jednorodności składu m echa nicznego i m ineralnego skały m acierzystej, przytaczam y tu średnie w y niki oznaczeń mikroskładników. Średnie te uzyskano z 1 2 oznaczeń, z w y jątkiem podpoziomu A oL, dla którego średnią wyliczono tylko z oznaczeń 4 próbek. W ynikło to z faktu, że na 1 2 zbadanych profilów tylko 4 m iały ten poziom norm alnie w ykształcony. W pozostałych przypadkach resztki roślinne były „zawieszone” na gęsto zw artych płatach roślinności runa i nie stanow iły podpoziomu surowinowego sensu stricto. N ajwyraźniej zjawisko to występowało w płatach z przew agą bażyny.

pH gleby określano w ln roztw orze KC1. Do oznaczenia przy sw ajalnych form mikroskładników zastosowano następujące w yciągi: m angan ekstrahow ano ln roztw orem M g S 04 z dodatkiem N a2S 04 o pH 8,0 (Schachtschabel), cynk — 0 ,ln HC1 według W eara-Som m era, miedź — rozcieńczonym H N 03 według W esterhoffa. Do oznaczenia boru stoso wano w yciąg wodny według B ergera-T rou ga. Molibden ekstrahow ano buforem szczaw ianow ym o pH 3,3 według Griegga. Do oznaczenia ogól nej zaw artości przygotow ano w yciągi według m etody Jacksona [5] z za stosow aniem HCIO4 i H F. B or oznaczono w stopach z Na2C 0 3. Dla iloś ciowego oznaczenia m ikroskładników stosowano m etody podane w po przedniej pracy [1].

2 A oL — podpoziom surowinowy; AoFH — podpoziom butwinowo-humifika-

cyjny; A 2 — poziom eluwialny; Bh — podpoziom iluwialno-próchniczny ; B Fe — podpoziom iluwialno-żelazisty ; С — skała macierzysta.

(4)

ANALIZA WYNIKÓW

M a n g a n . Najzasobniejszy w m angan jest podpoziom suro wino w y A oL. Zaw artość m anganu w podpoziomie A o F H jest już około trz y  krotnie niższa. Układ taki może wskazyw ać, że już we wstępnej fazie rozkładu m aterii organicznej, jaki zachodzi w podpoziomie A oL, m a m iej sce uwalnianie i przemieszczanie m anganu bądź pobieranie tego skład nika przez rośliny. Nie bez wpływu na te procesy pozostaje bardzo kwaśny odczyn środowiska (tab. 1). Najmniej zasobne w m angan są pod-poziomy iluwialno-próchniczne. Poziom y eluwialne, a także podpod-poziomy iluwialno-żelaziste w ykazują identyczną ogólną zaw artość m anganu, nieco wyższą w stosunku do podpoziomu Bh. Skała m acierzysta jest dw ukrot nie zasobniejsza w porównaniu z poziomami A 2 i В (tab. 1).

T a b e l a 1 pH poszczególnych poziomów genetycznych

pH o f p a r t ic u la r g e n e tic horizons Poziom

Horizon AoL AoFÏ: A2 Bh 3Fe С

PHKC1 5 ,0 5 - 3 ,7 4 2 ,1 5 -2 ,6 3 3 ,1 1 -3 ,5 2 3 ,5 6 -4 ,7 8 3 ,4 5 -4 ,8 1 4 ,6 0 - 4 ,8 3

L iczba próbek ₄ ₁₂ ₁₂

12

L'umer o f samples 12

12 i

Dzięki dużej ruchliw ości m anganu w glebach o bardzo kwaśnym od czynie poziomy eluwialne i iluwialne m ogą okazać się strefą, z której rośliny drzew iaste pobierają m angan uwolniony już w poziomie butw i-nowym.

Podobnie w ogólnym zarysie przedstaw ia się profilowe rozmieszczenie przysw ajalnych form m anganu, z tą tylko różnicą, że skała m acierzysta nie zaw iera ich w ięcej.

C harakterystyczny jest stosunek ilości rozpuszczalnych form manganu do ogólnej jego zaw artości (tab. 2). Najszerszy stosunek w ystępuje w ska le m acierzystej, gdzie wynosi 4,7, a najw ęższy — 2,1 w podpoziomie B h. W tak charak terystyczn ym dla bielic poziomie A 2 stosunek ten jest rów  nież wąski. Można go w iązać, jak się w ydaje, z ubóstwem tego poziomu w m inerały pierw otne — krzem iany oraz z najsłabiej rozw iniętym kom  pleksem sorpcyjnym (tab. 2).

Profilow e rozm ieszczenie i rolę procesu glebotwórczego w przemiesz czaniu mikroskładników ch arak teryzu ją wskaźniki przem ieszczenia, obli czone dla ogólnej zaw artości badanych pierw iastków i dla ich form roz puszczalnych. Wskaźniki te obrazują zasobność poszczególnych poziomów

(5)

Mikroskładniki w bielicach przybałtyckich 245

genetycznych w stosunku do zasobności skały m acierzystej. D ają one po gląd n a przem ieszczanie mikroskładników pod działaniem procesu glebo-tw órczego w raz z najw ażniejszym jego czynnikiem — roślinnością.

Dla form ogólnej zaw artości m anganu wskaźnik przemieszczenia w podpoziomie A oL wynosi 6,4 (tab. 2). W podpoziomie A o F H wynosi już tylko 1,6. W m ineralnej części profilu (pokorny A 2, B) spada znacznie

T a b e l a 2 Kanaan

Liangane se

ło z io n Horizor:

AoL AoFH A2 Bh BFe С

p p m

Zawartość Lin Lin content

Ogółem od-do - fr o n -to

j.o ta l średnio - ne an 250-590₅₁₇ 70-240₁₃₈ 26-85₄₉ 31-71₄₂ 3 2 -8 0

4 9

52-120

84 Foray przysw ajalne od-do -

A v ailab le fo rt.s irom -to średnio zue an I3O-23O 163 30-140 6 4 I5-29 21 17-22 20 15-24 1 9 15-22 18 Stosunek - R a tio 0«~ółem w poziomie

Formy przysw ajalne v: poziomie T o ta l in horizon

A v ailable forms in horizon

2 ,8 2 ,2 2 ,3 2 ,1 2 ,6 4 ,7

Y/skaźnik p rzem ieszczenia - T ra n slo ca tio n index Ogółem w poziomie

Ogółem w poziomie С T o ta l in horizon T o tal in the С horizon

6 ,4 1 ,6 0 ,6 0 ,5 0 ,6 1 ,0

Formy przysw ajalne w poziomie Formy przysw ajalne w poziomie С A v ailab le forms in horizon A v ailab le forms in the С horizon

10 ,2 3 ,0 1 ,2 1 ,1 1 .1 1 ,0

1 poniżej jedności. Nie dysponując na razie dostateczną liczbą oznaczeń ilościowych, które pozwoliłyby na zbilansowanie mikroskładników w pro filu, m ożna tylko ustalić, że poziomy eluwialne i iluwialne są strefą, z której pochodzi m angan nagrom adzony w poziomie akum ulacyjnym . Na uw agę zasługuje brak jakiejkolwiek kum ulacji m anganu w ru d aw -cow ym poziomie iluwialnym .

F orm y przysw ajalne nagrom adzone są w podpoziomie AoL, w ilo ściach 1 0-krotnie przew yższających ilości oznaczone dla skały m acierzy stej.

(6)

Zasobność podpoziomu A o F H jest już tylko trzykrotnie wyższa. W po ziom ach eluw ialnych i iluw ialnych wskaźnik nieznacznie przekracza jed ność, bez względu n a przeciw staw ny ch arak ter procesów zachodzących w tych poziomach. Taki układ wskaźnika przemieszczenia dla form p rzy  sw ajalnych m anganu w skazuje na w ybitną rolę poziomu akum ulacyjne go, a szczególnie podpoziomu surowinowego, jako w tórnego źródła tego pierw iastka.

T a b e l a 3 Cynk

Zinc Pozion

Horizon AoL AoFH A 2 Bh BFe С

ppm Zawartość Zn Zn content Ogółem od - do - fro::; - to T o ta l średnio - mean 1 5 ,7 -1 ,7 5 152 90-155 111 19-24 21 5-42 25 2-27 20 3-25 21

Foi'my przysw ajalne od - do

from - to

A v ailab le forms średnio

me ал 2 ,2 - 2 5 ,4 1 1 ,6 2 , S - 6 ,3 4 ,5 0 ,4 - 2 ,2 0 ,7 0 ,4 - 3 ,1 0 ,8 0 , 4 - 1 ,4 0 ,6 0 ,3 - 1 ,2 0 ,6 Stosunek - R atio 0.-;ółera w poziomie

Formy przysw ajalne w poziomie T o ta l in horizon

A v ailable forms in horizon

1 5 ,6 2 5 ,3 30,0 3 1 ,2

!

3 3 ,5 3 5 ,0

Wskaźnik p rzem ieszczenia - T ra n slo ca tio n index Ogółem w poziomie

Ogółem w poziomie С T o ta l in horizon T o tal in the С horizon

7 ,5 5 ,5 1 ,0 1 ,2 1 ,0 1 ,0

Formy przysw ajalne w poziomic Formy przysw ajalne w poziomie С A v ailable in horizon

A v ailab le forms in the С horizon

15 ,5 7 ,2 1 ,2 1 .3 1 ,0 1 ,0

C y n k . Najw ięcej cynku jest w podpoziomie AoL (tab. 3). W podpo- ziomie A o F H ogólna zaw artość cynku spada do około dwóch trzecich i wynosi 111 ppm. W m ineralnej części profilu nie obserwuje się istot nych zmian w zaw artości tego pierw iastka. Nieznaczne podniesienie ogól nej zaw artości m a m iejsce w poziomie B h.

Zaw artość przysw ajalnych form cynku w aha się od 11,6 w podpozio m ie A oL do 0 ,6 ppm w podpoziomie B F e 1 w skale m acierzystej. N ie

(7)

wielki w zrost zaw artości przysw ajalnych form cynku obserw uje się także w podpoziomie B h, co pozostaje prawdopodobnie w związku ze w zrostem w tym sam ym podpoziomie ogólnej zasobności tego .pierwiastka.

Stosunek cynku rozpuszczalnego do jego ogólnej zaw artości w pod poziomie A oL wynosi 13,6 i stopniowo w zrasta w głąb profilu, osiągając 3 5 ,0 w skale m acierzystej. W skazuje to na m niejszą ruchliw ość cynku w porównaniu na przykład z m anganem .

W skaźnik przemieszczenia dla cynku ogółem wskazuje na duże jego nagrom adzenie w •podpoziomie A oL i znacznie m niejszy w porównaniu z m anganem spadek jego zaw artości w podpoziomie A oFH . W poziomie eluwialnym oraz w poziomie B F e wskaźnik przemieszczenia rów na się jedności. W ty m przypadku in terp retacja wyników spraw ia duże trudno ści, gdyż już na pierwszy rzu t oka w idać, że brak tu strefy alim en tacyj nej w stosunku do poziomu ściółki. Próbę w ytłum aczenia takiego układu wskaźnika można, jak się w ydaje, przeprowadzić następująco.

P rzy opisach profilów gleb skałę m acierzystą wydzielono zgodnie z ich m orfologią w sposób ogólnie przyjęty. Jednak w badanych glebach leś nych zalegająca na głębokości 55 - 100 cm sikała m acierzysta, jakkolwiek nie znajduje się w strefie, w której morfologicznie zaznaczają się w pły w y procesu glebotwórczego, może być z łatw ością wzbogacana w skład niki. Poza ty m znajduje się ona w zasięgu korzeni sosny, co stw ierdzo no podczas badań terenow ych. Ze względu na niewielką pojem ność wod ną gleb piaszczystych wzbogacenie to może m ieć m iejsce tylko w ok re sach większej ich wilgotności. W iadomo również, że korzenie m ogą po bierać naw et i trudno rozpuszczalne składniki. W ydaje się, że chociaż w poziomach iluwialnych bielic w y trąca się szereg składników w sto sunkowo dużych ilościach, to m ałe ilości związków kompleksowych, ja  kie tw orzą mikroskładniki z próchnicą, m ogą być przem ieszczane głębiej. P rzyjm u jąc powyższy punkt widzenia i uw zględniając głębokie p rzera stanie gleby przez system y korzeniowe sosny należałoby uznać całą m i neralną część profilu przerośniętą korzeniami za strefę, z której pocho dzą nagrom adzone w poziomie akum ulacyjnym składniki.

W przypadku cynku uderza bardzo duży wskaźnik przemieszczenia dla form przysw ajalnych. W podpoziomie A o F H obniża się on znacznie, a w poziomach eluw ialnych i iluw ialnych jest już w yższy od jedności, co świadczy o pew nym przemieszczeniu przysw ajalnego cynku do tych poziomów. Wskaźnik dla podpoziomów B F e jest już rów ny jedności (tab. 3).

M i e d ź . Podobnie jak w przypadku m anganu i cynku, najw yższe zasoby miedzi w ystępują także w podpoziomie AoL (tab. 4). W podpo ziomie A o F H zachodzi dw ukrotny spadek ogólnej ilości miedzi. W

(8)

yraź-T a b e l a 4

Ł i i e d ź

Copper Poziom

Horizon AoL AoFH A2 Bh BFe С

ppm Zawartość Cu Cu content Ogółem o d - d o - fron - to T o ta l średnio - mean 2 1,0-27,0 2 4 ,2 6 ,5 - 1 4 ,5 11 ,3 3 ,0 - 1 5 ,0 5 ,0 3 ,5 - 1 8 ,5 6 ,7 3 ,1 - 8 ,5 4 ,7 2 ,8 - 5 ,5 4 ,3

Formy przysw ajalne od - do

fror. - to

A v ailab le forms brednio

mean 6 ,5 -1 9 ,5 1 2 ,1 1 ,4 - 2 ,8 2 ,1 0 ,6 - 1 ,7 1 ,0 0 ,7 - 2 ,8 1 ,4 0 ,7 - 1 ,8 1 ,1 0 , 4 - 2 ,0 1 ,1 Stosunek - R atio Ogółem w poziomie

Formy przysw ajalne w poziomie T o ta l in horizon

A v ailab le froms in horizon

2 ,0 5 ,4 5 ,0 4 ,8 4 ,3 3 ,9

V/skaźnik przem ieszczenia - T ra n slo ca tio n index 0~ólem w poziomie

Ogółem w poziomie С T o ta l in horizon T o ta l in the С horizon

5 ,6 2 ,3 1 ,2 1 ,6 1 ,1 1 ,0

Formy przysw ajalne w poziomie Forny przysw ajalne w poziomie С A v ailab le forms in hoi'izon A v ailab le forms in the С horizon

1 1 ,0 1 .9 0 ,9 1 ,3 1 ,0 1 ,0

n y spadek daje się także obserw ow ać w poziomie eluwialnym. W żad nym jednak z poziomów nie nastąpiło obniżenie zaw artości miedzi po niżej stanu stwierdzonego w skale m acierzystej.

Podkreślić należy, że, jak to m iało m iejsce w przypadku m anganu i cynku, podpoziomy A oL odznaczają się także najw yższą zaw artością miedzi przysw ajalnej. W podpoziomie A o F H w ystępuje sześciokrotny spadek, a dalszy, w przybliżeniu dw unastokrotny, m a m iejsce już w po ziomie A 2. Ilość przyswalajnej miedzi w poziomie eluw ialnym jest naw et nieco niższa niż w skale m acierzystej. W związku z ty m w ydaje się, że dzięki dużej rozpuszczalności i ruchliw ości m iedzi w profilu badanych gleb uwolnione w procesach rozkładu jony i kompleksy miedziowe prze m ieszczają się stosunkowo łatw o w głąb profilu. Umożliwia to luźny skład m echaniczny skały m acierzystej i związana z tym mała pojem  ność wodna profilu. Nie bez w pływ u pozostają stosunkowo wysokie opady.

(9)

Interesująco przedstaw ia się stosunek miedzi ogółem do jej form przysw ajalnych. Najwęższy stosunek obserw uje się w podpoziomie AoL, natom iast najszerszy — w podpoziomie A o F H , co można uznać za do wód szybkiego w ym yw ania jonów m iedziowych z tego podpoziomu, cha rakteryzującego się najw yższym stopniem zakwaszenia. Może to być również w yw ołane pobieraniem miedzi przez korzenie roślin. Począw szy od poziomu A 2 om awiany stosunek zwęża się stopniowo, osiągając 3,9 w skale m acierzystej.

W skaźnik przem ieszczenia dla miedzi ogółem przedstaw ia się podob nie jak w przypadku cynku. A w ięc w e w szystkich poziomach ponad skałą m acierzystą wskaźniki są większe od jedności. Nieco odmiennie układają się wskaźniki dla form przysw ajalnych. P rzy przejściu od pod poziomu A oL do A oFH następuje około sześciokrotny spadek w artości wskaźnika. N atom iast w poziomie A 2 jego w artość jest m niejsza od jed ności. W poziomie dluwialnym B h zaznacza się w yraźny w zrost w arto ści wskaźnika.

B o r . Ogólne zasoby boru w bielicach przybałtyckich są również najw yższe w podpoziomie AoL. W przeciw ieństwie do m anganu i cynku w podpoziomie A o F H tych gleb obserwuje się tylko niewielki spadek ogólnej ilości boru. Dość w yraźnie obniża się zaw artość tego pierw iastka w poziomie A 2y a niżej, w podpoziomie B h znowu w zrasta. Podpoziomy iluw ialno-żelaziste, jak i poziom skały m acierzystej nie różnią się p ra

wie pod tym względem. Odmiennie przedstaw ia się profilowe rozm iesz czenie boru przysw ajalnego, gdy je porów nyw ać z omówionymi wyżej pierwiastkam i. W yraźny spadek zasobności w bor przysw ajalny w ystę puje od podpoziomu A oL do podpoziomu Bh. Zarówno podpoziom ilu- w ialno-żelazisty, jak i skała m acierzysta w ykazują identyczną, choć niską zasobność (tab. 5). Najwęższy, jakkolwiek w zasadzie bardzo szeroki, s to  sunek boru ogółem do przysw alajnego w ystępuje w poziomie AoL (13,03) i w yraźnie rozszerza się stopniowo w głąb profilu, osiągając 150,0 w skale m acierzystej.

Wskaźnik przemieszczenia dla boru ogółem w podpoziomie A oL jest stosunkowo niski, gdyż wynosi 2,0 (tab. 5). W przeciw ieństwie do wyżej om ówionych pierw iastków niew iele się on zmienia w podpoziomie fe r m entacyjnym . W m ineralnej części profilu zbliża się w yraźnie do jed ności, tylko z niewielkim w zrostem w podpoziomie B h . Dla form przy sw ajalnych boru najw yższą w artość — 2,5 — osiąga wskaźnik w podpo ziomie surow inow ym AoL, stopniowo obniżając się do jedności już w podpoziomie B F e. Na uw agę zasługuje stosunkowo wysoki (2,5) wskaź nik dla poziomu eluwialnego, przew ażający znacznie wskaźnik prze mieszczenia dla podpoziomu Bh.

(10)

T a b e l a 5 Bor

Boron

Hor is e n AoL AoFH A2 3h BFe С

ppr-lav/artcjo 3 3 conrent O jóien - . - o ta i t ro'. - t o średnio me aii 1 1 ,7 -2 0 ,9 17,6 4 ,5 - 5 1 ,0 15,5 5,2-22,2 9 ,7 2 ,6 - 3 9 ,0 1 1 ,4 2 ,6 - 1 6 ,9 8 ,8 2 ,1 - 1 7 ,5 9 ,0 г о г.'г.у т: r zy sw a j a l r.e AVpliable for.~s od - de fro::. - to jr o i n i o " e ar. 0,92-2,10 1,55 0 ,4 0 -1 ,7 7 0 ,3 3 0 ,0 6 -0 ,5 6 0 ,1 5 0,05-0,22 0,11 0 ,0 4 - 0 ,1 2 0 ,0 6 0,03-0,20 0 ,0 6 Stosunek - R atio O.rôle”. v. r.-o zionie

?or::.y :.i*zysv;a" air.e ’.v r.-j- ziorr.ie*

; T o ta l ir. horizon ! A vailable in hor i.2on.

15,05 16,60 6 4 ,6 6 103,60 14 6 ,6 0 150,00

ï.: skaż n i I-: przerd-eszczenia - T ra n slo ca tio n index Ogółem v: r,czionà.e

; Ojćłem \v 2'Czioniio C 1 ^ a l j . n horizon

T o ta l ir. the С horizon

2 ,0 1 ,7 1»1 1 ,5 1 ,0 1 ,0

1 For:'.y przysw ajalne ! v: r.oziorde

v; p cziôrâe G A v ailab le ir. horizon A v ailab le ir. th e С horizon

2 5 ,5 1 5 ,3 2 ,5 1,6 1 ,0 1 ,0

M o l i b d e n . W bielicach przybałtyckich jedynie molibden w yk a zuje wyższą koncentrację w podpoziomie A o F H niż w podpoziomie AoL. Zjawisko to tłum aczyć można stosunkowo szybkim uwalnianiem się tego pierw iastka w podpoziomie surow inow ym i sorbow aniem go już

w podpoziomie butw inow o-hum ifikacyjnym . W yraźny spadek ogólnej ilości molibdenu zachodzi w poziomie eluwialnym (tab. 6). Podpoziom ilu-w ialno-próchniczny ilu-w ykazuje podilu-wyższoną, ilu-w stosunku do poziomu elu-wialnego, ogólną zaw artość molibdenu, osiągając tu 0,262 ppm. Począw  szy od tego poziomu obserwuje się stopniowy spadek zaw artości tego pierw iastka do 0,143 ppm w skale m acierzystej.

(11)

T a b e l a 6 Lolibden

biclybdenum

£ oziom _Horizon ! AoL AoFH A2 Bh BFe С

ppm Zawartość Ыо Mo conten t Ogółem T o ta l od - do fron - to średnio mean 0 ,4 6 0 -1 ,0 3 5 0 ,6 9 4 0 ,4 8 3 -1 ,7 9 4 0 ,8 2 0 0 ,0 7 8 -0 ,5 7 5 0 ,2 1 6 0 ,0 9 2 -0 ,6 9 0 0 ,2 6 2 0 ,1 6 3 -0 ,2 6 9 0 ,1 7 4 0 ,0 3 3 -0 ,2 2 3 0,1 4 3 Formy przysw ajalne

A v ailab le forms od - do from - to średnio me ал 0 ,1 9 5 -0 ,6 7 5 0 ,3 5 9 0 ,0 6 0 -0 ,5 7 5 0 ,2 7 5 0 ,0 1 0 -0 ,0 8 0 0 ,0 4 8 0 ,0 7 5 -0 ,2 1 3 0 ,1 1 7 0 ,0 4 5 -0 ,1 8 0 0,1 0 8 0 ,0 3 0 - 0 ,17C 0 ,0 7 3 Stosunek - R atio Ogółem w poziomie Formy przysw ajalne w po ziomie

T o ta l in h orizon A v ailab le forms in h orizon

1 ,9 3 ,2 4 5 ,0 2 ,2 1 ,6 1 9 ,5

Wskaźnik przem ieszczenia - T ra n slo ca tio n index Ogółem w poziomie

Ogółem w poziomie С T o ta l i n horizon T o tal in the С horizon

4 ,9 5 ,7 1 ,5 1 ,8 1 ,2 1 ,0

Formy przysw ajalne w poziomie Formy przysw ajalne w poziomie С A v ailab le forms in horizon A v ailab le forms in С horizon 1 4 ,0 3 ,5 0 ,7 1 ,6 1 ,5 1 ,0

Profilow e rozmieszczenie przysw ajalnego molibdenu układa się po dobnie do rozm ieszczenia w profilach bielic przybałtyckich przysw ajal nych form pozostałych mikroskładników (tab. 6).

Stosunek ogólnej zaw artości molibdenu do przysw ajalnego molibde nu jest najw ęższy w podpoziomie A oL 1 to nie tylko w porównaniu do pozostałych poziomów genetycznych, ale i w stosunku do przysw ajal nych form innych badanych w tej p racy mikroskładników. Stosunek ten rozszerza się w podpoziomie A o F H i dalej w poziomie eluwialnym. Znaczne jego zwężenie m a m iejsce w obu podpoziomach poziomu

(12)

ilu-wialnego. W skale m acierzystej stosunek ten wprawdzie rozszerza się, ale nie osiąga w artości z poziomu A 2. Względnie niska zasobność przy sw ajalnego w poziomie eluw ialnym , pomimo dużej jego zaw artości w poziomie Ao, wynika raczej z intensyw nego przem yw ania i ługow a nia tego pierw iastka niż z przechodzenia w form y nierozpuszczalne. Zda je się o tym świadczyć także obniżona w tym poziomie ogólna jego za w artość.

Odnośnie do wskaźnika przemieszczenia dla boru ogółem należy pod kreślić, że nie różni się on w sposób istotny od analogicznych wskaźni ków om ówionych wyżej pierwiastków. N atom iast wskaźniki przem iesz czenia dla form przysw ajalnych różnią się istotnie. Spadek wskaźnika przy przejściu od poziomu A oL do podpoziomu A o F H jest znaczny. W po ziomie eluwialnym wskaźnik spada poniżej jedności, a w poziomie ilu-wialnym w zrasta. Na uwagę zasługuje także wysoki wskaźnik dla podpo ziomu B F e , czego nie obserwuje się u żadnego z pozostałych om awianych w niniejszej pracy mikroskładników (tab. 6).

DYSKUSJA

Z przedstaw ionych danych analitycznych wynika, że w obiegu skład ników, jaki zachodzi w w arunkach procesu bielicowego pod klimakso-w ym zespołem roślinnym, m a m iejsce duże nagrom adzenie m ikroskład ników w poziomie ściółki leśnej Ao. W zrasta w tym poziomie zarówno ogólna zaw artość badanych mikroskładników, jak i ich form przysw a jalnych. Zjawisko to zwane jest kum ulacją biologiczną. Rolę kum ulacji biologicznej w glebach leśnych silnie akcentow ał R z ą s a [10]. Według tego autora proces glebotw órczy zachodzący na piaskach pod roślinno ścią borową nie prowadzi do coraz silniejszego żbielicowania, ponieważ przeciw staw ia się tem u i m odyfikuje ten proces właśnie kum ulacja bio logiczna. Należy dodać, że badania przeprowadzone przez Rząsę obej m ow ały tylko makroskładniki w ystępujące w w ierzchnim poziomie gle by, łącznie z poziomem iluw ialnym .

P r u s i n k i e w i c z [8] badając bielice przybałtyckie na obszarze B ram y Św iny podał, że w poziomach butw inow ych bielic przybałtyckich obserwuje się biologiczną kum ulację praw ie w szystkich składników, a szczególnie K, P, Ca i Mg. A utor ten nie objął badaniam i mikroskład ników. Akum ulacja Ca i К w poziomach ściółki leśnej badanych przez Prusinkiew icza bielic była odpowiednio pięcio- i sześciokrotnie wyższa niż w skale m acierzystej.

Przedstaw ione w niniejszej p racy badania nad m ikroskładnikam i, dają analogiczne wyniki jak w cytow anych pracach z m akroskładnika-mi. Jed n ak zubożenie poziomów eluw ialnych w mikroskładniki było

(13)

dw u- lub trzykrotnie większe w stosunku do poziomów iluwialnych. W y d aje się, że otrzym ane przez nas wyniki (tab. 2 - 6) wskazują na potrze bę przestrzegania w badaniach tego rodzaju podziału poziómu ściółki leśnej na poszczególne podpoziomy. P rzy przejściu z poziomu A oL do podpoziomu A o F H w ystępują dość duże różnice w zaw artości poszcze gólnych pierwiastków. D otyczy to zarówno ogólnej zaw artości, jak i form przysw ajalnych. P rzy porównywaniu danych Prusinkiewicza, dotyczących ogólnej zaw artości K, P , Ca, Mg, z wynikami naszej pracy obserwuje się dużą zgodność co do stosunku zaw artości mikroskładni ków w poziomie ściółki leśnej z zaw artością w skale m acierzystej. Ogól na zaw artość składników w poziomie ściółki jest 5 - 7 -krotnie wyższa niż w skale m acierzystej. Form y przysw ajalne nagrom adzone są w podpo ziomie A oL w ilościach naw et 22-krotnie przew yższających zasobność skały m acierzystej, jak to ma m iejsce w przypadku boru (tab. 5).

Istotną cechą profilowego rozmieszczenia mikroskładników jest po szerzenie się stosunku ogólnej zaw artości do zaw artości form przysw a jalnych już w podpoziomie ferm entacyjno-hum ifikacyjnym . Z reguły tej w yłam uje się jedynie m angan. W yraźne poszerzenie tego stosunku w ystępuje także głębiej — w poziomach eluwialnych. Nie dotyczy to jedynie miedzi, u której stosunek ogólnej zaw artości do form przysw ajal nych ulega w tym poziomie niewielkiemu zwężeniu. Natom iast w podpo ziomie B h brak jest pod tym względem jakiejkolwiek prawidłowości. Stosunek zwęża się w przypadku m anganu, miedzi i molibdenu, a w y  raźnem u poszerzeniu ulega w przypadku cynku i boru. W skale m acie rzystej nieznaczne poszerzenie stosunku w ystępuje jako reguła. W y jąt kiem jest znów miedź.

B rak jest na razie dostatecznych podstaw do wnioskowania o bezpo średnich przyczynach przemieszczania się lub zatrzym yw ania się m ikro składników w poszczególnych poziomach genetycznych bielic. P rzep ro wadzone badania dają tylko podstawę do przypuszczenia, że jakkolwiek w procesie bielicowym mikroskładniki uwalniane są w reakcjach rozkła du, to nie ulegają one w ytrąceniu czy ,,uw stecznieniu,, w poziomach ilu w ialnych w takim stopniu, jak związki próchniczne, żelazo i glin. Z n ie licznych danych, jakie można znaleźć w literatu rze [3], wynika, że m i kroskładniki m ogą w ystępow ać w roślinach w form ie chelatów , z sze regiem kwasów organicznych. Mikroskładniki m ogą tw orzyć połączenia chelatow e także z kwasam i próchnicznym i. Niektóre z nich są rozpusz czalne w wodzie [1 1, 1 2], co wydaje się tłum aczyć zależność m iędzy w y stępow aniem w profilu węgla organicznego i boru, jak ą stw ierdzili m ię dzy innymi Z e m b a c z y ń s k i i Ż m i g r o d z k a [13]. W obec zniko mej zaw artości koloidów w poziomie eluwialnym bielic przybałtyckich w ystępow anie naw et w odmianach najsilniej zbielicowanych pewnej ilo

(14)

ści nie związanej z m asą m ineralną próchnicy może być przyczyną sto  sunkowo wysokiej zasobności tych poziomów w mikroskładniki.

P rzy obecnym stanie naszej wiedzy o mikroskładnikach w glebach leśnych nie można jeszcze ustalić, jaki jest stosunek zasobów skał m a cierzystych do źródła w tórnego mikroskładników w ściółce leśnej. W o bec dużej zasobności ściółki w przysw ajalne form y mikroskładników, nie wiem y bowiem, kiedy rośliny pobierają te pierwiastki ze skały m acie rzystej.

Rozmieszczenie m ikroelem entów w profilu, bez uwzględnienia m iąż szości poszczególnych podpoziomów, przedstaw ia schem atycznie rys. 1. Zaw artość m ikroelem entów w podpoziomie A oL przyjęto za 100. W tym ujęciu ogólna zaw artość pierwiastków i ich form rozpuszczalnych w

po-Mo

_ Formy ogûlne - Total _______Formy przyswajalne -A va liable

Profilowe rozmieszczenie mikroskładników w stosunku do zasobności podpoziomu A o L

Distribution of trace elements in the profile in relation to the AoL horizon abundance

szczególnych podpoziomach w stosunku do ilości zaw artej w podpozio mie AoL, układa się następująco:

— zarówno ogólna zaw artość m anganu, jak i zaw artość jego form roz puszczalnych, stanow i we wszystkich podpoziomach taki sam procent ilości znajdującej się w podpoziomie AoL. B yć może, że jest to w yni kiem dużej rozpuszczalności i ruchliwości m anganu, spowodowanej sil nie kwaśnym odczynem środowiska;

— odnośnie do cynku i miedzi można stw ierdzić podobny układ, z tą różnicą, że zaw artość form rozpuszczalnych obu tych pierwiastków w y rażona w procentach ilości zaw artej w A oL spada szybciej niż ogólna ich zaw artość;

— podobnie układają się stosunki dla boru. Jednak zaw artość jego form rozpuszczalnych (w yrażona w procentach ilości wyjściow ej w AoL) w głębszych w arstw ach profilu spada znacznie szybciej niż ogólna jego zaw artość;

(15)

Mikroskładniki w bielicach przybałtyckich 2 5 5

— przebieg krzyw ych dla molibdenu ma nieco inny charakter, a m ianow icie: w poziomie A o F H ogólna zaw artość Mo rośnie, a spada w yraźnie w poziomie A 2. Możliwe, że wskazuje to na stosunkowo szyb kie uwalnianie się molibdenu w podpoziomie surow inow ym , a silne uw stecznianie w podpoziomie A o F H , charakteryzującym się najsilniej szym zakwaszeniem.

Na podstawie przeprowadzonych badań w ydaje się, że rozm ieszcze nie mikroskładników nie jest w tak bezpośredni sposób związane z ty  pem gleby, jak to podają niektórzy badacze [4. 6, 13]. Uzyskane przez nas wyniki potw ierdzają raczej sform ułow ania G a ł c z y ń s k i e j [2], która np. odnośnie do boru uważa, że „w żadnym z badanych typów nie obserw uje się prawidłowości w rozm ieszczeniu rozpuszczalnego b oru ”. Nasze badania pozw alają rozszerzyć to twierdzenie na inne m ikro-pierw iastki w glebach bielicowych. W każdym razie na przykładzie bielic przybałtyckich, których ch arak terystyczn ą cechą jest skrajnie duże zróżnicowanie właściwości poszczególnych poziomów genetycz nych w układzie profilowym, można przypuszczać, że zaw artość ogólna mikroskładników, jak i ich form przysw ajalnych, nie podlega ściśle określonym prawidłom. W badaniach nad tym zagadnieniem nale ży jednak brać pod uw agę przede w szystkim gleby nie zniekształcone, pokryte roślinnością naturalną. Należałoby też przy badaniu gleb upraw  nych położyć większy nacisk na historię i rodzaj użytkowania. Stw ier dzone w poszczególnych glebach upraw nych [4, 13] stany zasobności i profilowe rozm ieszczenie mikroskładników m ogą być wynikiem p rzy padkowego układu czynników zakłóconych chociażby intensyw nym n a wożeniem gleby.

Na podkreślenie zasługuje bardzo duża zasobność poziomów akum u lacyjnych bielic przybałtyckich w przysw ajalne form y mikroskładników. W zestawieniu z wynikam i uzyskanymi dla gleb w lasach grądów, a na w et z glebam i upraw nym i Wielkopolski [1], ilości mikroskładników są tu kilka-, a naw et kilkunastokrotnie wyższe. D otyczy to oczywiście zaw ar tości w poszczególnych, często genetycznie nieporów nyw alnych pozio m ach.

W celu zorientowania się w zasobach mikroskładników w bielicach przybałtyckich wyliczono zasobność poszczególnych poziomów oraz w pełnym profilu odkrywki nr 1 0. położonej u szczytu wału w ydm ow e go. Badano słup gleby o przekroju 1 m2 i wysokości 1,5 m, uw zględnia jąc ciężar objętościowy gleby (tab. 7).

Jakkolw iek wyliczenia tego rodzaju obarczone są zawsze dużym błę dem, m ogą być przydatne do zorientowania się w zapasach m ikrosład-ników n a jednostce powierzchni w umownie przyjętej miąższości p ro filu. Jed n ą z cech charak terystyczn ych rozm ieszczenia zapasów m

(16)

ikro-Zasobność b i e l i c y p rz y b a łty c k ie j w mi kr o składni к i Abundance o f podzolic s o i l of th e B a l t ic Region in tr a c e elem ents

Poziom Horizon Miąż szość po ziomu Horizon t h i ckness C iężar o b ję to ś c io wy Bulk den s i t y blasa poziomu w kg/m2 Bulk of h o ri zon

Zasobność poziomu,mg - Abundance o f horizon in mg

Mn Zn Cu В Mo przyswajalny a v a ila b le ogółem t o t a l przyswa ja ln y a v a ila b le ogółem t o t a l przyswa ja ln y a v ailab le ogółem t o t a l przyswa ja ln y a v a ila b le ogółem t o t a l przyswa ja ln y a v a ila b le ogółem t o t a l AoL 0 ,0 2 0 ,1 4 2 ,8 106,4 254,8 11,76 301,00 3 ,9 2 3 3 ,6 0 2 ,2 4 19,88 0 ,5 0 3 ,2 2 AoFH 0 ,0 8 0 ,2 3 1 8 ,4 312,8 1196,0 1 2,88 39 1 ,9 2 16 ,5 6 9 7 ,5 2 2 ,5 8 58,88 0 ,9 2 4 ,6 5 A2 0 ,0 9 1,4 1 126,9 2411,1 9073,3 76 ,1 4 2 538,00 164,97 888,30 17,77 888,30 9 ,5 2 2 7 ,4 1 Bh 0 ,0 2 1,3 0 26 ,0 494,0 1014,0 13,00 5 8 5,00 20 ,8 0 1 8 9,80 2 ,0 8 439,40 2 ,6 0 4 ,2 9 BFe 0 ,0 4 1 ,4 8 5 9 ,2 1184,0 4203,2 17 ,7 6 1480,00 2 9,60 3 8 4 ,8 0 4 ,7 4 189,44 1,77 14 ,9 8 BC 0 ,4 5 1,5 5 697,5 10462,5 75330,0 279,00 16600,50 488,25 2790,00 27 ,9 0 9974,25 2 0 ,9 2 4 3 ,9 4 С 0 ,8 0 1,53 1224,0 18360,0 132192,0 4 8 9 ,6 0 29131,20 856,80 4896,00 48 ,9 6 17503,20 3 6,72 77 ,1 1

Zasobność p r o f ilu do głębo k o śc i 1 ,5 m

Abundance o f th e p r o f ile to th e depth o f 1 ,5 и

33330,80 223263,30 90 0,14 51027,62 1580,90 9280,02 106,27 29073,35 7 2 ,9 5 175,60

2

* Zasobność wyliczono dla poszczególnych poziomów i całego p ro s ilu b io rą c za podstawę 1 m powierzchni Abundance was c a lcu la te d fo r p articu lar- s o i l horizons and fo r the v/hole p r o f ile per 1 m^ of are a su rface

W . Dz ię cio łow sk i, Z . K o ci a łk o w sk i

(17)

składników w profilu bielic przybałtyckich jest stosunkowo duże nagro m adzenie ogólnej ich ilości w poziomie eluwialnym. To sam o powiedzieć można odnośnie do form przysw ajalnych.

B rak m ateriałów porów naw czych i to zarówno dla gleb bielicowych, jak i dla gleb leśnych należących do innych typów , nie pozwala na ra  zie na wnikliwą interpretację wyników.

Ja k to wynika z obliczonych wskaźników przemieszczenia, w gór nych poziomach badanych gleb powyżej skały m acierzystej obserwuje się w zrost zaw artości większej części mikroskładników, z w yjątkiem m anganu. Odnosi się to zarówno do ogólnych ich ilości, jak 1 do form przysw ajalnych, jednak z nielicznym i w yjątkam i.

Na m arginesie powyższego układu nasuw a się p ytanie: czy stosow a ne dotychczas m etody ekstrakcji, szczególnie form przysw alajnych, od pow iadają z dostatecznie dużym przybliżeniem „sile ekstrakcji” roślin ności borowej. D otyczy to przede wszystkim m etody W esterhoffa, sto sowanej do ekstrakcji przysw ajalnych form miedzi. Ta powszechnie sto  sow ana m etoda w ydaje się zbyt drastyczna. W każdym razie stosunek ogólnej zaw artości do form przysw ajalnych, w ynoszący w przypadku miedzi 2, jest chyba zbyt wąski. Brakuje jednak danych porównawczych. Pew ną wskazówką w ydają się w tym względzie stosunki uzyskiwane dla innych mikroskładników.

Zreferow ane powyżej badania nad mikroskładnikami w bielicach przybałtyckich potwierdziły pogląd o bardzo istotnej roli biologicznej ku m ulacji w rozw oju piaszczystych gleb leśnych. Potw ierdzenie znajduje też, naszym zdaniem, pogląd dotyczący roli procesu bielicowego w m o dyfikowaniu zasobności gleb. P rzy rozw ażaniu tego rodzaju zagadnień należy jednak m ieć na uwadze możliwość w ystępow ania bielic z profi lami reliktowym i, odziedziczonymi z okresów o odmiennych w arunkach kli m atycznych, na co w yraźnie wskazują badania P r u s i n k i e w i c z a [8]. Z przytoczonych w tej p racy danych można wysnuć wniosek, że dla naturalnej roślinności leśnej początkowa zasobność skały m acierzystej może nie b yć spraw ą istotną. Ja k tego dowodzi zasobność przybałtyc kich bielic w mikroskładniki, roślinność leśna naw et ze skrajnie ubo gich piasków w ydm ow ych może pobrać i skumulować w łatw o dostęp nej strefie duże ilości składników. Tworzenie się miąższego poziomu ściółki w konkretnych w arunkach środowiska odgryw a rolę m oderatora spow alniającego obieg. Na ty m właśnie polega prawdopodobnie jedna z ról ekologicznych, jakie spełnia ściółka w lesie.

Roślinność borowa i proces bielicowy w określonych w arunkach śro dowiska zw iększają wybitnie zasobność gleb. W ram ach tego procesu, jak się w ydaje, jest konsekwentnie m odyfikow ane rozm ieszczenie w po szczególnych strefach profilu — w poziomach genetycznych. Przem

(18)

iesz-czanie mikroskładników w dół profilu nie jest jednak adekw atne do przem ieszczania żelaza i glinu, które, jak dotąd, było przede wszystkim rozpatryw ane.

WNIOSKI

1. Zasobność bielic przybałtyckich w Mn, Zn, Cu, В i Mo i w ich form y przysw ajalne jest bardzo wysoka, równocześnie jest silnie zróż nicow ana w profilu glebowym.

2. Zróżnicowanie zasobności najskrajniej w ystępuje między orga niczną a m ineralną częścią profilu bielic, a nie wiąże się z rozw arstw ie niem profilu bielicy na poszczególne poziomy genetyczne.

3. Nagromadzenie mikroskładników zachodzi w wyniku kumulacji biologicznej, jako rezu ltat pobierania składników przez rośliny i odda w ania ich do gleby z opadem ściółki.

4. W grubym zbutwiałym poziomie ściółki w yraźnie zmienia się za sobność, zgodnie ze zróżnicowaniem na podpoziomy A oL i A oFH . Pod- poziom A oL w ykazuje wyższą zasobność w mikroskładniki w obu for m ach niż podpoziom A oFH . W yjątek stanow i ogólna zaw artość molibde nu w ystępująca w najw iększych ilościach w podpoziomie A oFH .

5. W w yraźnie ukształtow anym poziomie A 2 bielic przybałtyckich nie stw ierdza się silnego w ym ycia mikroskładników. Ogólna zasobność, jak i zaw artość form przysw ajalnych, jest tu przew ażnie wyższa niż w podpoziomie B F e.

6. W podpoziomie B h obserwuje się stosunkowo niewielkie nagrom a dzenie mikroskładników w obu form ach. W yjątkiem jest m angan, od nośnie do którego obserw uje się spadek ogólnej zaw artości poniżej za sobności skały m acierzystej. Obserwuje się też znaczne obniżenie za sobności w form y przysw ajalne tego pierw iastka.

7. Stosunek ogólnej zaw artości do form rozpuszczalnych jest w po szczególnych poziomach silnie zróżnicowany. Bardzo w ąski i dość jedno lity w całym profilu dla m anganu, a rozszerzający się w raz z głęboko ścią do 150,0 dla boru.

Przeprow adzone badania nad rozm ieszczeniem mikroskładników w bielicach przybałtyckich w ykazują, że proces bielicow y traktow any ja  ko biochem iczny obieg składników w system ie gleba — roślinność — ściół ka — gleba prowadzi do dużego nagrom adzenia mikroskładników. U w i dacznia się tu jeszcze jeden aspekt poziomu ściółki jako czynnika eko logicznego.

9. Przem ieszczanie w profilu mikroskładników pod w pływ em silnego m orfologicznie procesu bielicowego nie jest podobne do przem ieszczania

(19)

głów nych i dotychczas najczęściej badanych składników, jak żelazo, glin i związki próchniczne. Intensyw ność tego przem ieszczenia jest, jak się wydaje, mniejsza.

LITERATURA

[1] D z i ę c i o ł o w s k i W. , K o c i a ł k o w s k i Z. : Przyswajalne mikroskładniki w glebach grądów Wielkopolski. Rocz. glebozn. 22, 1971, 1, 99 - 116.

[2] G a ł с z y ń s к a B. : Występowanie boru w glebach i roślinach Rejonu Nad morskiego. Pam. puł. 30, 1967, 115 - 124.

[3] G r a d o w a W .: Chelaty w żywności i paszach. Post. Nauk roi. 6, 1970. [4] G r e i n e r t H .: Kobalt w niektórych glebach Pomorza Zachodniego. Rocz.

glebozn. 18, 1968. 2.

[51 J a c k s o n M. L .: Soil chemical analysis. Prentice-H all, Inc., Englewood Cliffs, Nowy Jork 1964.

[6] K a b a t a - P e n d i a s A .: Występowanie cynku, miedzi i kobaltu w niektó rych glebach oraz w roślinach Rejonu Pomorskiego. Rocz. Nauk roi. 94-A -4, 1968, 567 - 583.

[7] K r a m e r P. J., K o z ł o w s k i T. T. : Physiology of trees. M cGraw-Hill Book Company, New York 1960.

[81 P r u s i n k i e w i c z Z .: Zagadnienia leśno-gleboznawcze na obszarze wydm nadmorskich Bram y Świny. Bad. Fizjogr. nad Polską Zachodnią 7, 1961. [9] R o m e r E .: Regiony klimatyczne Polski. W rocław 1949.

[10] R z ą s a S.: Badania terenowe i laboratoryjne nad produktywnością gleb leśnych wytworzonych z piasków luźnych w Nadleśnictwie Osiek. Folia Forest. Pol. A, 8, 1962, 83 - 166.

[11] S c h n i t z e r М.,- S k i n n e r S. J. M. : Organo-metallic interactions in soils : 7. Stability constans of P b + + , Ni+ + , M n++, Co+ + , C a++ and Mg fulvic acid complexes. Soil Sei. 103, 1967, 247 - 252.

[12] T o b o l s k i K .: W sprawie genezy i wieku wydm przy południowo-wschod nim brzegu jeziora Łebsko. Rękopis, 1971.

[13] Z e m b a c z y ń s k i A., Ż m i g r o d z k a T .: Bor przyswajalny w najważniej szych typach gleb północnej części województwa zielonogórskiego. Rocz. glebozn. 18, 1968, 2, 489 - 493. В . ДЗЕН ЦИ ОЛО ВСКИ , 3 . КО Ц И А Л К О ВС К И МИКРОЭЛЕМЕНТЫ В ПРИ БАЛТИ ЙСКИ Х ПОДЗОЛАХ И нститут почвоведения и агрохимии В ы сш ая сел ь ск охозя й ств ен н ая ш кола в Познани Р е з ю м е Изучалось содержание микроэлементов в прибалтийских подзолах с естес твенным лесным покровом Em petro nigri Pinetum typicum.

Определено общее содержание и доступные для растений формы марган ца, цинка, меди, бора и молибдена. Исследования велись на територии лесни чества Леба — квартал 92-расположенного на юговосток от озера Лебско. Лес

(20)

ничество Леба входит в состав Словинского Заповедника. Исследуемые под золы образовались из дюнных материнских песков. Материалов для этих ис следований послужили образцы взятые из 12 разрезов диагонально пересе кающих дюнный вал. На основании полученных данных установлено, что образовавшиеся из бед ных веществами дюнных песков подзолы в общем хорошо обеспечены 'микро элементами и их доступными для растений формами. Особенно богаты эти почвы марганцем и медью. Самое высокое содрежание микроэлементов вы ступает в горизонте лесной подстилки и особенно в субгоризонте AoL. Распре деление микроэлементов в разрезе не совпадает со строением разреза и рас пределением в нем гумусовых соединений, железа и алюминия. Данные по количеству как и характер распределения микроэлементов в разрезе указы вают на исключительную роль биологической аккумуляции в лесных подзо лах. W . D Z IĘ C IO Ł O W S K I , Z . K O C I A Ł K O W S K I

M ICROELEMENTS IN PODZOLIC SOILS OF THE BALTIC COAST

I n s t i t u t e o f S o il S c i e n c e a n d A g r o c h e m is t r y

S u m m a r y

The content of trace elements in podzolic soils of the Baltic coast covered with natural forest vegetation — Em petro nigri Pinetum typicum, was investi gated. The total and the available forms of manganese, zinc, copper, boron and molibdenum have been determined. Field investigations were carried out in sec tion 92 of the Łeba Forestry (Słowiński National Reserve), situated south-east of the Łebsko lake. The soils in question are developed on dune sand of terrestrial origin. Samples taken from 12 profiles situated in a section cutting across a sand hill were taken as the m aterial for investigations.

As a result of this work it was found that the podzolic soils which developed on poor dune sands are fairly rich in trace elements and their available forms. Soils under investigations are particularly rich in manganese and copper. The highest content of trace elements occurs in forest litter, especially in the A oL subhorizons. The distribution of trace elements in the profile does not correspond with the profile differentation of soils or with the translocation of humus com pounds, iron and aluminium in the profile. Both the quantitative data and the character of trace element distribution in the profile indicate an important role of biological accumulation in the forest podzolic soils.

A d r e s W p ł y n ę ł o d o P T G w e w r z e ś n i u 1971 r .

D o c . d r W o j c i e c h D z i ę c i o ł o w s k i I n s t y t u t G l e b o z n a w s t w a i C h e m i i R o l n e j W S R P o z n a ń , W o j s k a P o l s k i e g o 71 f