Dział Architektury i Urbanistyki

Juliusz Wendlandt

Dział Architektury i Urbanistyki

Ochrona Zabytków 55/1 (216), 14-24

DZIAŁ ARCHITEKTURY I URBANISTYKI

tałtow ał się w w yniku kolejnych transform acji Działu Z abytków N ieruchom ych istniejącego od chwili p o ­ w ołania O środka.

Pierwszy Regulam in Organizacyjny O D Z , nadany Zarządzeniem nr 90 M inisterstw a Kultury i Sztuki z dnia 31 sierpnia 1962 r., oraz wydane na jego p o d ­ stawie Zarządzenie nr 1 D yrektora O środka D oku­ mentacji Z abytków z dnia 10 grudnia 1962 r. w spra-. wie szczegółow ego zakresu działania kom órek organi­ zacyjnych O środka w §3 określały, iż:

„Dział Z a b y tk ó w N ieruchom ych prow adzi w szcze­ gólności prace zw iązane z:

1. dokum entacją praw ną zarejestrowanych za b y­ tk ó w nieruchom ych z zakresu architektury, b udow nic­ tw a i urbanistyki,

2. ewidencją dóbr ku ltu ry z dziedziny architektury i budow nictw a,

3. ewidencją m iast i zespołów zabytkow ych, 4. ewidencją ogrodów i parków zabytkow ych, 5. ewidencją dokum entacji historycznej i technicz­ nej zabytkow ej architektury i budow nictw a,

G rzegorzew w w oj. w ielkopolskim — drew niana dzw on n ica przy kościele parafialnym , 2 pol. XVIII w. Fot. J. W endlandt, 1997 G rzegorzew in the voivodeship o f G reater P oland — w ooden bell to w e r o f the parish church, second h a lf o f the eighteenth century. Photo: J. W endlandt, 19 9 7

6. rozpoznaniam i i studiam i h isto ryczn ym i i urba­ nistycznym i,

7. bibliografią do za b y tk ó w w Polsce,

8. fo to teką odbitek i negatyw ów za b y tk ó w nieru­

chom ych i ru ch o m ych ”.

Zakres m erytorycznej działalności w płynął na w e­ w nętrzną organizację D ziału, w którym p o czątkow o w ydzielono Pracow nię A rchitektury, P racow nię U rba­ nistyki i Fototekę. W późniejszych latach kilkakrotnie zm ieniała się stru k tu ra O środka i D ziału, m .in. p o ­ w stał sam odzielny Dział U rbanistyki, w ydzielono Fo­ totekę i połączono ją z A rchiw um . W 1981 r. p o w o ła ­ no sam odzielne, niezależnie od D ziału Z ab y tk ó w N ie­ ruchom ych stanowisko d/s Zabytków Techniki, które za­ jęło się zarów no budow nictw em przem ysłow ym , jak i urządzeniam i technicznym i oraz m aszynam i.

Kolejna reorganizacja O D Z , p rzep ro w ad zo n a ró w ­ nolegle z reorganizacją służby konserw atorskiej, n astą­ piła w 1990 r. W tedy ostatecznie ukształtow ał się obecny Dział A rchitektury i U rbanistyki, na który skła­ dają się odrębne Pracow nie: A rchitektury i B udow nic­ tw a, U rbanistyki oraz Z abytków Techniki. W związku z takim podziałem częściowo ograniczony został za­ kres działalności m erytorycznej D ziału, do którego zadań obecnie należy prow adzenie:

— ewidencji d ó b r kultury z dziedziny arch itek tu ry i budow nictw a,

— ewidencji m iast i zespołów zabytkow ych w raz z d o ­ kum entacją lotniczą założeń przestrzennych, — ew idencji nieruchom ych i ruchom ych zabytków

techniki,

— dokum entacji praw nej wszystkich zarejestrow anych zabytków nieruchom ych (architektura, b u d o w n i­ ctw o, urbanistyka i założenia przestrzenne, parki, cm entarze) i ruchom ych zabytków techniki. Należy zaznaczyć, iż ew idencja p ro w ad z o n a przez Dział nie obejm uje zabytkow ych założeń zieleni i cmentarzy, które pozostają w gestii innej instytucji — O środka O chrony Z abytkow ego K rajobrazu.

Podobnie jak stru k tu ra organizacyjna O D Z , zm ia­ nom i now elizacjom podlegały akty praw ne, będące podstaw ą działalności m erytorycznej D ziału i g ro m a­ dzenia zbioru dokum entacji ew idencyjnej. Zasady te określił przede wszystkim pierwszy R egulam in O rg a ­ nizacyjny O środka D okum entacji Z ab y tk ó w z 1962 r., a następnie R ozporządzenie Rady M in istró w z dnia 23 kw ietnia 1963 r. w spraw ie prow adzenia rejestru zabytków i centralnej ew idencji zabytków (Dz. U. z 1963 r. N r 19, poz. 101 i z 1986 r. N r 4 2 , poz. 204) oraz Instrukcja N r 7 M inistra K ultury i Sztuki z dnia 5 lipca 1968 r. w spraw ie zasad prow adzenia cen tral­ nej ewidencji zabytków. D okum enty te określiły, iż obligatoryjnie mają być przysyłane do O śro d k a D o k u ­ m entacji Z abytków odpisy decyzji o w pisie do rejestru zabytków oraz drugi egzem plarz dokum entacji

ewi-O ża ró w w w oj. łó d zk im — d w ó r drew n ian y z 1 7 5 7 r., obecnie M uzeum W nętrz D worskich. Fot. J. W endlandt, 1999

O ża ró w in the voivodesh ip o f Ł ó d ź — w ooden m an or house in 1757, today: the M useum o f M anorial Interiors. Photo: J. W endlandt, 1999

dencyjnej. U pow ażniały rów nież O D Z do ustalania w zorów dokum entacji ewidencyjnej. Stan ten p o tw ier­ dziło Z arządzenie M inistra Kultury i Sztuki N r 31 z dnia 30 grudnia 1987 r. w spraw ie szczegółowych zasad prow adzenia centralnej ewidencji zabytków przez O środek D okum entacji Zabytków. N atom iast najno­ wsze R ozporządzenie M inistra Kultury i D ziedzictw a N aro d o w eg o z dnia 6 w rześnia 2 000 r. w sprawie p ro ­ w adzenia rejestru zabytków i centralnej ewidencji dóbr kultury (Dz. U. z 2 000 r. N r 86, poz. 965) ogranicza częściow o kom petencje O D Z w zakresie inicjow ania i finansow ania prac ewidencyjnych, podkreślając a r­ chiw izacyjną i inform acyjną rolę O środka.

Z m iany organizacyjne i kolejne nowelizacje aktów praw nych nie miały jednak znaczącego wpływu na m e­ rytoryczną pracę Działu, którego naczelnym zadaniem od m om entu powstania O D Z jest prowadzenie central­ nej ew idencji zabytków architektury i budow nictw a.

P ierw otną bazę m erytoryczną Działu stanow iły m a­ teriały przejęte z dawnego Wydziału Dokumentacji K on­ serw atorskiej C entralnego Z arządu M uzeów i O c h ro ­ ny Zabytków , działającego przy M inisterstw ie Kultury i Sztuki. Konieczność uporządkow ania i usystem aty­ zow ania tych m ateriałów w zasadniczy sposób w pły­ nęła na organizację pracy Działu. W Pracow ni A rchi­ tek tu ry znalazł się zbiór ok. 40 000 tzw. zielonych kart ew idencyjnych, nazw anych tak od koloru kartonu, z któ reg o je w ykonano. Karty te opracow ane zostały w latach 1 9 5 1 -1 9 6 1 przy pom ocy terenow ych służb konserwatorskich i dotyczyły głównie budowli pow sta­

łych do połow y XIX w. Tylko nieliczne odnosiły się do dzieł późniejszych, zwykle będących pracam i w ybit­ nych architektów .

K arta zielona o form acie A4 jest dw ustronna i p o ­ dzielona na 37 rubryk. Z aw arte są tu podstaw ow e inform acje o obiekcie: jego nazwa i dane adresow e (wraz z istotnym i wówczas odległościam i od stacji ko­ lejowej lub przystanku autobusow ego), czas pow stania i cechy stylowe, m ateriał budowlany, pierw otna fun­ kcja i sposób aktualnego użytkow ania z podaniem właściciela lub adm inistratora obiektu, stan zachow a­ nia z określonym procentem zniszczeń, inform acje o ew entualnych pracach konserw atorskich, num er re­ jestru zabytków, a także opis obiektu, plan (czasami ze szkicem sytuacyjnym) i serwis fotograficzny. Karty te miały wiele m ankam entów : w ypełniane odręcznie, ze zdaw kow ym i często opisam i, schem atycznym i plana­ mi, słabym m ateriałem zdjęciowym — często są to odbitki stykow e małego form atu, na ogół bez żadnego opisu. M im o tych braków karty zielone stanow ią do dziś cenny zbiór inform acji o obiektach zabytkowych. Wiele zew idencjonow anych obiektów już nie istnieje, a te kilka czarno-białych zdjęć, schematyczny plan oraz niejednokrotnie słabo czytelne notatki au to ra są często jedynym św iadectw em istnienia zabytku. W artość tego zbioru polega m.in. na tym , że w stosunkow o krótkim czasie spenetrow ano teren i przedstaw iono stan zaby­ tków po zniszczeniach w ojennych, zaś d obór rubryk na karcie miał oprócz naukow ego rów nież w alor p rak ­ tyczny — miał pokazać możliwości odbudow y i

adap-Tabela 1. Zestawienie liczbowe kart ewidencyjnych zabytków architektury i budownictwa w Polsce (stan na 30 czerwca 2002 r.)

Lp. W ojew ództw o Karty białe K arty zielone Razem

1. D olnośląskie 7216 3 904 11120

2. K ujaw sko-pom orskie 3505 1609 5114

3. Lubelskie 10415 999 11414 4. Lubuskie 4051 2846 6897 5. Łódzkie 3524 1117 4641 6. M ałopolskie 6346 4 5 2 7 10873 7. M azow ieckie 7170 3136 10306 8. O polskie 1250 2906 4156 9. Podkarpackie 3851 4074 7925 10. Podlaskie 5286 259 5545 11. Pom orskie 6343 1458 7801 12. Śląskie 2099 2414 4513 13. Świętokrzyskie 2506 783 3289

14. W arm ińsko-m azurskie 6288 1818 8106

15. W ielkopolskie 13930 3531 17461

16. Z achodniopom orskie 6651 1032 7683

Razem 90431 36413 126844

tacji w ielu obiektów do now ych funkcji, w zm ienionej, pow ojennej rzeczywistości ustrojow ej i społecznej.

Do O D Z należała w eryfikacja przejętego m ateriału ewidencyjnego. Dla ujednolicenia kryteriów w eryfika­ cji opracow ano odpow iednią instrukcję i we w sp ó łp ra­ cy z w ysoko kw alifikow anym i historykam i sztuki i a r­ chitektury oraz w ojew ódzkim i konserw atoram i zabyt­ ków przygotow ano listę zabytków. Po jej zaopiniow a­ niu przez głów ną komisję w eryfikacyjną i zatw ierdze­ niu przez M inistra Kultury i Sztuki opracow any m ate­ riał opublikow ano w 1964 r. w postaci pierwszego

Spisu za b y tk ó w architektury i b u dow nictw a. R edakto­

rem w ydaw nictw a byl Przem ysław M aliszewski — ów ­ czesny kierow nik Działu Z abytków N ieruchom ych. Tom ten zapoczątkow ał, w ydaw aną do dziś przez O ś­ rodek D okum entacji Zabytków , serię „Biblioteka M u ­ zealnictw a i O chrony Z ab y tk ó w ” . W spisie znalazło się ponad 36 000 obiektów zabytkow ych sklasyfiko­ w anych w pięciu grupach w edług w artości historycz­ nych i artystycznych. Spraw a w artościow ania i klasy­ fikacji zabytków była szeroko dyskutow ana w śro d o ­ w isku historyków sztuki, które odnosiło się do niej raczej nieprzychylnie.

Pow ody podjęcia ewidencji i w eryfikacji zabytków przedstaw ił Kazimierz M alinow ski (ówczesny dyrek­ to r Z M iO Z ) w artykule w stępnym do Spisu za b ytkó w

architektury i b u d o w n ictw a , zaś przebieg i zasady prac

weryfikacyjnych om ów iła tam że M aria C harytańska (ówczesna dy rek to rk a O D Z ).

Tabela 2. Zestawienie liczbowe fiszek spisu adresowe­ go zabytków architektury i budownictwa w Polsce (stan na 30 czerwca 2002 r.)

Lp. W ojew ództw o Razem

1. D olnośląskie 762 2 7

2. K ujaw sko-pom orskie 22762

3. Lubelskie 39142 4. Lubuskie 37433 5. Łódzkie 27093 6. M ałopolskie 60246 7. M azow ieckie 31134 8. O polskie 228 2 7 9. Podkarpackie 64733 10. Podlaskie 15001 11. Pom orskie 37179 12. Śląskie 11932 13. Świętokrzyskie 14670

14. W arm ińsko-m azurskie 57238

15. W ielkopolskie 71957

16. Z achodniopom orskie 52093

M oszna w w oj. opolskim — pałac w zn iesion y w XVIII w ., gru n tow n ie przeb u d o w a n y w latach 1 8 9 6 -1 9 1 4 , obecnie ośrodek w y p o c zy n k o w y . Fot. J. W endlandt, 1995

M oszna in the voivodeship o f O p o le — palace erected during the eighteenth century, thoroughly redesigned in 1 8 9 6 -1 9 1 4 , today: a recreation-leisure centre. Photo: J. W endlandt, 1999

W ojsław ice w w oj. dolnośląskim — k w itn ące rododendron y w parku dw orskim , obecnie arboretum . Fot. J. W endlandt, 1995 W ojsław ice in the voivodesh ip o f L o w er Silesia — blossom ing rhododendrons in the palace park, today: an arboretum . Photo: J. W endlandt, 1995

B rylew o w w o j. w ielkopolskim — lodow n ia w zespole dw orskim , pol. XIX w. Fot. J. W endlandt, 1998

B rylew o in th e voivodeship o f G reater Poland, icehouse in the m anorial com plex, m id -n in eteen th century. Photo: J. W endlandt, 1998

Prace przy weryfikacji, a po jej ogłoszeniu k o n fro n ­ tacja w yników w terenie dowiodły, że szybka akcja ewi­ dencyjna m iała pow ażne braki. Z zasady nie uw zględ­ niono architektury schyłku XIX i początku XX w. W wie­ lu przypadkach pom inięto obiekty tru d n o dostępne czy też o niejasnym datow aniu. N iew iele uwagi p o ­ św ięcono budow nictw u wiejskiem u i niemal całkow i­ cie p o m in ię to budow nictw o przem ysłow e. Konieczne stało się zatem spraw dzenie i uzupełnienie ewidencji w teren ie, a w wielu w ypadkach ponow ne określenie lub zm iany grup weryfikacyjnych. Zagadnienie to stało się tem atem pism a okólnego nr 1 D yrektora Z M O Z z d n ia 20 stycznia 1967 r., w którym m .in. czytamy:

„O d cza lu w ydania spisu za b y tk ó w architektury i b u d o w n ic tw a z podziałem na grupy w eryfikacyjne zaszło w iele okoliczności uzasadniających zm ianę okre­ ślenia gru p y dla niektórych za b y tk ó w zaw artych w spi­ sie z 1964 r. Jednocześnie konserw atorzy w ojew ódzcy w prow adzają do rejestru za b y tk ó w now e obiekty, nie ujęte dotych cza so w ym spisem zabytków . W ynika z te­ go ko n ieczn o ść stałej aktualizacji w eryfikacji za b ytkó w arch itek tu ry i b u d o w n ictw a ”. Dalej pismo okólne usta­

lało tryb postępow ania weryfikacyjnego, w którym uczestniczyć miał rów nież O D Z . W w yniku tej akcji sp ra w d zo n o istniejące karty ew idencyjne i opracow a­ no n o w e dla kolejnych obiektów. W sumie do 1968 r. p o w stało ok. 46 000 kart zielonych, które stanow ią obecnie zam knięty zbiór o charakterze archiw alnym

zdeponow any w Dziale A rchitektury i U rbanistyki O ś­ rodka D okum entacji Zabytków.

W ynikiem w spom nianych działań było opublikow a­ nie w latach 1 9 7 1 -1 9 7 3 now ej, zaktualizow anej wersji

Spisu za b y tk ó w architektury i budow nictw a w form ie

17 zeszytów w ojew ódzkich. Należy podkreślić, iż spis ten utrzym yw ał podział zabytków na grupy, co w d al­ szym ciągu w zbudzało kontrow ersje środow iska k o n ­ serw atorskiego, tym większe, że z klasyfikacją łączyły się ówczesne zasady finansow ania prac k o n serw ato r­ skich, a jednocześnie nasilały się tendencje do rozbie­ rania zabytków zaliczonych do niższych klas. Tymcza­ sem zm ieniało się spojrzenie na w artość obiektów za­ bytkow ych w szerszym kontekście kulturow ym . N aj­ lepiej w idać to na przykładach zabudow y folwarcznej i gospodarczej w zespołach dw orskich i pałacow ych, zespołów przem ysłow ych oraz zabudow y wiejskiej i m ałom iasteczkow ej. W łaśnie te obiekty, ze swej istoty prezentujące mniejsze w alory artystyczne i niżej klasy­ fik o w a n e , a jednocześnie stanow iące o w artości całego

krajobrazu kulturow ego, były najbardziej narażone na degradację i zniszczenie. Zatem klasyfikowanie w prak­ tyce okazało się bezsensem, gdyż groziło zafałszow a­ niem krajobrazu kulturow ego, „w y preparow aniem ” zeń i zachow aniem tylko zabytków o wybitnych w ar­ tościach artystycznych bądź historycznych. O statecz­ nie po w ielu dyskusjach klasyfikacja została zaniecha­ na i w ycofana z obiegu pism em podsekretarza stanu

Końskie w w o j. św iętokrzyskim — oranżeria „egipska” w zespole p a ła co w y m , 1825 r. Fot. J. W endlandt, 2 0 0 0

Końskie in the Św iętokrzyskie voivodeship — “E gyptian ” orangery in the palace com plex, 1825. Photo: J. W endlandt, 2 0 0 0

w M inisterstw a Kultury i Sztuki z dnia 14 września 1978 r.

Odkrywanie nowych wartości zabytkowych w obiek­ tach o mniejszej randze artystycznej, ale stanow iących nieodłączny elem ent naszej tradycji i historii leżało u podstaw now ej, poszerzonej ewidencji zabytków. Dotychczasow a kartoteka — m im o perm anentnej w e­ ryfikacji — od chwili założenia posiadała pow ażne luki jeśli chodzi o architekturę po roku 1830 oraz budow nictw o przem ysłow e i wiejskie. P rzeprow adzo­ ne kontrole terenow e wykazały, że w niektórych przy­ padkach karty ew idencyjne obejm ują 5 0 -7 5 % fak­ tycznie istniejących zabytków. Pewne prace ew idencyj­ ne podjęte dla doraźnych potrzeb przez terenow e służ­ by ochrony zabytków przeprow adzone zostały na o d ­ m iennych kartach i odbiegały od zasad centralnej ew i­ dencji O D Z .

W 1975 r. p rzeprow adzono rozpoznanie istniejącej dokum entacji budow nictw a ludow ego we wszystkich zajmujących się nim placów kach w Polsce. Z g ro m a­ dzony m ateriał pozw olił na zorientow anie się w ilości i charakterze tej dokum entacji oraz w m etodach p ro ­ w adzenia badań. W łaśnie potrzeba stałego uzupełnia­ nia istniejącej kartoteki oraz rozszerzanie typologicz­ nego i chronologicznego zakresu podlegających ew i­ dencji obiektów wym agały opracow ania nowej karty

0 uniw ersalnym charakterze, użytecznej zaró w n o dla służby konserw atorskiej, jak i historyków sztuki oraz wszystkich zainteresow anych problem atyką o ch ro n y zabytków. N ow a karta została opracow ana w Dziale A rchitektury w 1975 r. z inicjatywy ów czesnego d y ­ rektora O D Z prof. W ojciecha Kalinowskiego i k ie ro w ­ nika Działu — Andrzeja Olszewskiego. N o w a karta, tzw. biała, pow stała w wyniku analizy różnych k art stosow anych m.in. do dokum entacji budow nictw a lu ­ dow ego w Biurach Badań i D okum entacji Z ab y tk ó w działających przy W ojewódzkich K onserw atorach Z a ­ bytków, a także w zorów kart stosow anych za granicą. N ow a karta jest uniw ersalna i zawiera, oprócz p o d sta ­ wow ych danych o obiekcie (jak w karcie zielonej), o b ­ szerne inform acje historyczne, opisow e, k o n se rw a to r­ skie, plany sytuacyjne i rzuty obiektów oraz ro z b u d o ­ wany serwis fotograficzny, a także inform acje d o ty czą­ ce bibliografii i archiwaliów. Układ karty um ożliw ia dokum entow anie zarów no pojedynczego o b iektu, jak 1 zespołu budowlanego lub przestrzennego, który w razie potrzeby m ożna uzupełnić opracow aniem osobnych kart lub w kładek dla poszczególnych elem entów skła­ dow ych zespołu. Załącznikiem do karty są w kładki, na których umieszczać m ożna dodatkow e m ateriały d o ty ­ czące obiektu — opisy, zdjęcia, plany. Pozwalają one także na aktualizację kart, dołączenie now ych inform

a-Tabela 3. Zestawienie liczbowe zabytków architektury, budownictwa i urbanistyki w Polsce wpisanych do rejestru zabytków — na podstawie danych O D Z (stan na 30 czerwca 2002 r.)

W ojew ództw o Z ałożenia przestrzenne O biekty sakralne O biekty budow nictw a obronnego Budowle użyteczności publicznej

Zam ki Pałace D w ory

Dolnośląskie 121 1268 84 514 101 471 188

K ujaw sko-pom orskie 21 4 3 7 67 139 25 86 238

Lubelskie 50 775 54 158 10 106 164 Lubuskie 30 458 38 120 21 129 75 Łódzkie 32 5 3 7 13 131 19 60 211 M ałopolskie 49 896 42 263 28 65 215 M azow ieckie 115 921 54 468 14 154 346 O polskie 33 582 52 116 28 73 80 Podkarpackie 47 803 55 200 19 53 154 Podlaskie 68 457 9 184 4 15 60 Pom orskie 57 456 97 196 12 74 160 Śląskie 65 499 19 253 35 78 90 Świętokrzyskie 42 428 16 55 18 31 74

W arm ińsko-m azurskie 64 821 120 167 27 96 166

W ielkopolskie 101 964 37 373 25 32 7 442

Z achodniopom orskie 54 712 70 154 20 148 86

Razem 949 11014 827 3491 406 1966 2 749

cji lub aktualnych zdjęć. K arta biała m oże rów nież posłużyć do skróconego opracow ania zespołu u rbani­ stycznego lub ruralistycznego. Do karty opracow ano instrukcję inwentaryzacyjną. N ależy podkreślić, że k ar­ ta ta, z pew nym i m odyfikacjam i wynikającym i m.in. z kolejnych zmian adm inistracyjnych kraju oraz ko­ nieczności uściśleń adresow ych (np. num ery działek ewidencyjnych gruntów ), stanow i do dziś obow iązują­ cy w zór karty ewidencyjnej.

W zór nowej karty ewidencyjnej został przyjęty po przedyskutow aniu go ze środow iskiem ko n serw ato r­ skim na spotkaniu w K rakow ie, zaś O D Z , po p o k o n a­ niu sporych w ow ym czasie przeszkód adm inistracyj­ no-technicznych wydrukow ał karty w nakładzie 40 000 egzem plarzy i rozesłał je w teren. Ewidencja m iała być prow adzona przez terenow e Biura D okum entacji Z a ­ bytków we w spółpracy z Działem A rchitektury O D Z . Poszerzenie form uły karty ewidencyjnej w praktyce oznaczało ponow ienie ewidencji dla zabytków mają­ cych karty zielone (uzupełnienia wym agały zarów no części opisow e, jak i graficzne — zwłaszcza plany i sy­ tuacje, aktualizacja serwisu zdjęciowego, stanu zacho­ w ania i funkcji) oraz założenie now ych kart dla około 30 000 obiektów nie będących do tej pory przedm io­ tem zainteresow ania konserw atorskiego.

Z akrojone na tak szeroką skalę prace ewidencyjne w strzym ane zostały na skutek now ego podziału adm i­ nistracyjnego kraju, który pociągnął za sobą nową

organizację służb konserw atorskich, zajętych w latach 1 9 7 5 -1 9 7 6 w znacznym stopniu w ew nętrznym i p ra ­ cami organizacyjnym i. W nowej strukturze osłabiona została rola terenow ych Biur D okum entacji Zabytków , które przy ograniczeniach finansow ych oraz nielicznej obsadzie nie m ogły podjąć na szerszą skalę prac ew i­ dencyjnych, zwłaszcza, że w wielu przypadkach nie posiadały właściwej kadry. W tym stanie rzeczy ste ro ­ w anie ew idencją zabytków architektury i b u d o w n ic ­ tw a nadal pozostało w gestii O D Z , który z a p ro p o n o ­ w ał kilka sposobów jej realizacji:

1. Prow adzenie akcji na dotychczasow ych zasadach — zleceń pryw atnych. W tym przypadku przeszkodą byłoby — obow iązujące w ów czesnych przepisach fi­ nansow ych — lim itow anie tzw. bezosobow ego fu n d u ­ szu płac oraz stosunkow o m ała grupa fachow ców m o ­ gących w ykonyw ać prace terenow e.

2. W ykorzystanie do prac ew idencyjnych stu d e n ­ ckich kół naukow ych (wydziały architektury, e tn o g ra ­ fii, historii sztuki), gdyż w tedy koszty organizacyjne, a co za tym idzie koszty w ykonania k a rt m ogły być płatne z innych pozycji budżetu.

3. Przeprow adzenie ewidencji poprzez P racow nie D okum entacji N au k o w o -H isto ry czn ej PP PK Z, była­ by to droga najbardziej realna w szybkim w y konaniu prac ew idencyjnych, ale rów nocześnie w ym agająca znacznych nakładów finansow ych (w yliczono o rie n ta ­ cyjnie, iż w eryfikacja istniejących i o pracow anie n o ­

Parki Z abudow a folw arczna Budynki gospodarcze D om y mieszkalne B udow ni­ ctw o prze­ m ysłowe

C m entarze Inne Razem

796 719 174 2088 222 307 319 7372 403 405 88 421 67 119 86 2602 395 339 108 588 50 430 301 3528 174 295 72 1917 70 36 47 3482 371 129 87 541 80 130 85 2426 390 270 245 1419 69 270 389 4610 868 393 115 1555 183 285 294 5765 208 179 89 981 70 108 144 2743 283 281 101 748 49 283 180 3256 108 88 102 563 65 312 130 2165 252 229 166 781 93 101 91 2765 185 175 152 1488 147 77 106 3369 235 113 24 224 63 159 113 1595 376 446 143 1843 163 487 100 5019 894 890 152 1343 207 202 196 6153 678 91 81 266 77 152 70 2659 6616 5 042 1899 16766 1675 3458 2651 59509

wych kart pochłonęłoby sum ę 65 m ilionów ówczes­ nych złotych).

4. W ykonanie ewidencji przez w łasną kadrę O D Z dzięki utw orzeniu 6 -8 oddziałów terenow ych przy oś­ rodkach uniw ersyteckich. Taka organizacja zapew niła­ by najbardziej praw idłow e w ykonanie ewidencji i to nie tylko zabytków architektury i budow nictw a, ale z kolei w iązała się z pow ażnym i trudnościam i (m.in. etaty, lokale, w yposażenie itp.).

W 1977 r. Dział A rchitektury zorganizow ał w spól­ nie z W ojew ódzkim K onserw atorem Z abytków w Le­ sznie pierwszy obóz studenckich kół naukow ych, k tó ­ rego celem było praktyczne szkolenie potencjalnych w ykonaw ców k art ew idencyjnych. O bóz trw ał 3 tygo­ dnie, w trakcie których w ykonano ponad 200 kart z terenu daw nego pow iatu G óra. Kolejne obozy odby­ wały się w latach następnych, a w 1986, 1987 i 1989 zorganizow ano obozy tylko dla pracow ników Biur D okum entacji Zabytków.

W 1986 r. Dział A rchitektury nawiązał w spółpracę z M uzeum N arodow ym R olnictw a i Przemysłu Rol­ no-Spożyw czego w Szreniawie, które, stosując w zór karty ewidencyjnej opracow any w O D Z , przystąpiło do ewidencji budow nictw a folw arcznego na terenie całej Polski. N ależy podkreślić, iż M uzeum w Szrenia­ wie w ykonyw ało karty z własnych środków i w łaści­ wie podstaw ow y zasób ew idencyjny budow nictw a fol­ w arcznego w centralnej ewidencji zabytków stanow ią

„karty szreniaw skie”. Początkow o M uzeum opracow y­ w ało wyłącznie obiekty folw arczne i gospodarcze; d o ­ piero w ostatnich latach rozszerzyło swoje działania w ykonując dokum entację także dla dw orów i pałaców związanych z opracow anym i wcześniej folw arkam i. W spółpraca Działu A rchitektury z M uzeum w Szrenia­ wie zaow ocow ała w prow adzeniem do ewidencji k o n ­ serw atorskiej, a w rezultacie do objęcia ochroną przez wpis do rejestru zabytków, ogrom nej grupy obiektów X IX - i X X -w iecznego budow nictw a gospodarczego, które do tej pory pozostaw ało poza zainteresow aniem służb konserw atorskich.

W planie realizacji nowej ewidencji zabytków nie­ ruchom ych na lata 1 9 7 7 -1 9 8 1 przyjęto, że pierwszym etapem będzie opracow anie Księgi adresowej za b ytkó w

architektury i budow nictw a. G łów nym celem takiego

opracow ania m iało być uzyskanie aktualnego spisu obiektów zabytkow ych, uw zględniającego now e cezu­ ry czasowe i rzeczowe wraz z rozpoznaniem aktualne­ go stanu ich dokum entacji, a także dokładne ro zp o ­ znanie potrzeb w zakresie ewidencji, tj. liczby now ych kart ew idencyjnych dla zabytków dotychczas nie obję­ tych ewidencją, liczby kart do weryfikacji, liczby kart do założenia dla elem entów budow li i w yposażenia, liczby potrzebnych zdjęć fotograficznych itd. Ponadto niezbędne było dostosow anie ewidencji do now ego podziału adm inistracyjnego kraju. W odróżnieniu od pierwszych edycji przygotow anych na podstaw ie kart

ewidencyjnych, tym razem opracow ano odpow iedni w zór fiszki adresow ej. Zam ieszczono na niej dane ad ­ resowe (obiekt, miejscowość, gm ina, w ojew ództw o), inform acje o istniejącej dokum entacji w O D Z i Biu­ rach D okum entacji Z abytków oraz wpisie do rejestru zabytków.

Zadanie rozpoczęto od rozpisania na fiszkach b ib ­ liotecznych obiektów zabytkow ych uw zględnionych w w ydanym w latach 1 9 7 2 -1 9 7 4 Spisie za b y tk ó w ar­

chitektury i budow nictw a (w 17 tom ach dla daw nych

w ojew ództw ), a następnie ich weryfikacji na p o d sta ­ wie m ateriałów znajdujących się w O D Z — karty ew i­ dencyjne, wpisy do rejestru zabytków, m ateriały z w e ­ ryfikacji terenow ych, Katalog za b y tk ó w sztu ki w Pol­

sce” itp. Przew idziano rów nież w ykonanie fiszki dla

każdego obiektu nieistniejącego, z zaznaczeniem daty rozbiórki. N ie przew idyw ano natom iast um ieszczania na fiszce zdjęcia obiektu. Fiszki przygotow ane w D zia­ le rozesłano do w ojew ódzkich Biur D okum entacji Z a ­ bytków w celu spraw dzenia danych, a następnie szcze­ gółowej penetracji terenu celem rozpoznania obiektów dotychczas nie objętych ewidencją i skreślenia o b iek ­ tów nieistniejących. Zakończenie prac przew idyw ano na 1978 r. Niestety, Biura D okum entacji Zabytków , do których należał nie tylko nadzór, ale i w ykonyw anie spisu adresow ego w terenie, nie zrealizow ały tego za­ dania. Szczególnie tru d n e okazały się prace terenow e, zarów no z pow odu braku środków , jak i odpo w ied n io przygotow anej kadry. Ponadto szybko okazało się, iż dla właściwej oceny i weryfikacji obiektów konieczne jest dołączenie do fiszki adresowej zdjęcia. Z tego względu w wielu przypadkach potrzebne były p o n o w ­ ne wyjazdy w teren.

N a konieczność realizacji spisu adresow ego, jako priorytetow ego zadania służb konserw atorskich, w ie­ lokrotnie zwracał uwagę G eneralny K onserw ator Z a ­ bytków. Również Dział wysyłał kolejne m onity do Biur D okum entacji Zabytków. Przyczyną nikłego odzew u był w w ielu w ojew ództw ach brak koordynacji działań pom iędzy W ojewódzkim i K onserw atoram i Z abytków a Biurami D okum entacji Zabytków , które fu n k cjo n o ­ wały w rów noległych strukturach, ale niezależnie od siebie. N iektóre biura prow adziły w łasną politykę ew i­ dencyjną, pozostającą w znacznej rozbieżności z d o k u ­ m entacyjnym i potrzebam i GK Z. D opiero pow ołanie w 1990 r. Państwowej Służby O chrony Z abytków spraw iło, iż biura zostały w łączone w adm inistracyjne działania jej struktur.

N ow a stru k tu ra służby konserw atorskiej um ożliw iła ściślejszą w spółpracę O środka z G eneralnym K onser­ w atorem Z abytków w zakresie finansow ania prac d o ­ kum entacyjnych.

W latach 1 9 9 5 -1 9 9 7 Dział A rchitektury p rz e p ro ­ w adził porów nanie posiadanej ewidencji z decyzjami o wpisie do rejestru zabytków. O kazało się wtedy, że część obiektów w pisanych do rejestru zabytków nie posiada żadnej dokum entacji, część zaś jedynie n ieak ­

tualne już karty zielone. Braki w skali kraju sięgały ok. 1/3 liczby zabytków w pisanych do rejestru, przy czym obiektyw nie uznać trzeba, iż część obiektów , np. małej architektury (kapliczki, ogrodzenia, bramy, itp.) nie wym aga opracow ania osobnych k art, lecz m oże być udoku m en to w an a na w kładkach do karty „głów nej”, np. ogrodzenie lub bram a w karcie kościoła. O p ra c o ­ w any przez Dział program dla G eneralnego K onser­ w atora Z abytków zakładał, że na usunięcie braków potrzeba ok. 6,5 m iliona now ych złotych. O trzym y­ w ane w tedy środki pozw alały na w ykonanie ok. 900 k art ew idencyjnych rocznie. U zupełnianie ewidencji w takim tem pie zajęłoby kilkanaście lat. C hociaż w kil­ ku kolejnych latach środki przeznaczone na ten cel nieco wzrosły, to nigdy nie osiągnęły w ysokości n ie­ zbędnej do nadrobienia zaległości w rozsądnym te rm i­ nie ok. 3 -5 lat. Przyjęto wtedy, iż w ojew ódzcy k o n ser­ w atorzy będą finansow ali bieżącą ew idencję z w łas­ nych budżetów , natom iast środki na uzupełnienie za­ ległości będą przekazyw ane z budżetu G eneralnego K onserw atora Z abytków za pośrednictw em O D Z . Te­ go rodzaju rozw iązanie, stosow ane w latach 1996­

1998, aczkolw iek kłopotliw e dla O środka, gdyż w y­ m agało dużej pracy organizacyjno-adm inistracyjnej, przyniosło bardzo pozytyw ne rezultaty m erytoryczne, gdyż w tym m om encie O D Z faktycznie zaczął k iero ­ wać akcją ew idencyjną. W ojewódzcy K onserw atorzy Z abytków przedstaw iali swoje propozycje, zaś Dział A rchitektury te wykazy spraw dzał i ustalał faktyczny zakres ewidencji w danym roku. Pieniądze były prze­ kazywane przez G K Z na k o n to O D Z , a O śro d ek re- fakturow ał koszty po otrzym aniu k art ew idencyjnych. Ten sposób spraw ił, że Dział m ógł egzekw ow ać od w ykonaw ców i k o n tro lo w ać m erytoryczny poziom kart. Dzięki takim rozw iązaniom Dział miał b ezp o śred ­ ni w pływ zarów no na podział przyznanych środków pom iędzy poszczególne w ojew ództw a, jak i na w yce­ nę kart. Część środków przeznaczonych na ew idencję m ożna było — oczywiście w porozum ieniu z zain tere­ sow anym W ojew ódzkim K onserw atorem Z ab y tk ó w — przeznaczyć na kontynuow anie spisu adresow ego. W ten sposób udało się skończyć spis w kilku w oje­ w ództw ach.

O d m om entu rozpoczęcia prac nad spisem ad reso ­ wym przew idyw ano jego publikację w form ie tom ów w ojew ódzkich. Pierwsze tom y w ydano jeszcze w s tru k ­ turze funkcjonujących Biur D okum entacji Zabytków , a kolejne w w ojew ódzkich O ddziałach PSO Z. Całe przedsięwzięcie finansował O środek Dokum entacji Z a ­ bytków. Realizacją spisu zajm ował się Dział A rchitek­ tury O D Z , który zaproponow ał m erytoryczny układ w ydaw nictw a. Tom rozpoczynał artykuł w stępny o m a­ wiający historię budow nictw a na terenie w ojew ódz­ tw a, dalej — w układzie gm innym — spis obiektów zabytkow ych, na zakończenie indeksy i m apa uw zglę­ dniająca aktualny podział adm inistracyjny, ale rów nież podział sprzed 1975 r. — w ojew ództw a i powiaty. By­

ło to konieczne z uwagi na m ożliwość łatwej k o n fro n ­ tacji spisu z zeszytami Katalogu za b y tk ó w sztu ki w Pol­

sce. M ap a uw zględniała rów nież granice diecezji.

W latach 1 9 8 4 -1 9 9 9 w ydano 21 tom ów w ojew ódz­ kich: woj. b ialsk o p o d lask ie— 1984, woj. białostockie — 1992, woj. bydgoskie (bez m iasta Bydgoszcz) —

1997, woj. chełm skie — 1999, woj. częstochow skie — 1985, woj. kieleckie — 1995, woj. krakow skie (bez m iasta Krakowa) — 1996, woj. lubelskie — 1995, woj. łom żyńskie — 1985, woj. łódzkie — 1988, woj. ost­ rołęckie — 1989, woj. piotrkow skie — 1987, woj. płockie — 1988, woj. poznańskie (bez m iasta Poznania) — 1998, woj. przem yskie — 1998, woj. siedleckie — 1988, woj. skierniew ickie — 1996, woj. suwalskie — 1986, woj. tarnobrzeskie — 1990, woj. w łocław skie — 1993 i woj. zam ojskie — 1991.

N ależy ubolew ać, iż d o tą d nie udało się w ydać spisu adresow ego dla całego kraju. W wielu daw nych w oje­ w ództw ach do zakończenia spisu zabrakło weryfikacji pojedynczych miejscowości. O becne trudności finan­ sow e, zarów no służb konserw atorskich jak i O środka D okum entacji Zabytków , nie rokują postępu prac nad tym w ydaw nictw em . P onadto aktualnie obowiązujące akty praw ne, nakładające obowiązek prow adzenia ewi­ dencji dóbr kultury nie w pisanych do rejestru zaby­ tków na gminy oraz Rozporządzenie M inistra w spra­ wie prow adzenia centralnej ewidencji zabytków, ogra­ niczają m erytoryczny obszar działań O D Z w tym za­ kresie. W obecnej sytuacji Dział A rchitektury staje się raczej archiw um grom adzącym zbiory dokum entacji opracow yw anej przez biura k o nserw atorów i gminy, sam zaś pozbaw iony jest możliwości inicjow ania sto­ sow nych opracow ań i przeznaczania własnych śro d ­ ków na ewidencję.

O d pow ołania O środka w 1962 r. Dział A rchitek­ tury prow adzi rów nież centralny rejestr zabytków. Składa się on z odpisów decyzji o wpisie do rejestru zabytków obligatoryjnie przesyłanych przez w oje­ w ódzkich konserw atorów zabytków. A ktualnie posia­ dam y ok. 50 000 decyzji. N ależy zaznaczyć, iż w p o ­ w ojennej historii ochrony zabytków stosow ano różne i o różnej zaw artości m erytorycznej form y wpisu do rejestru. Pierw otnie były to orzeczenia o uznaniu za zabytek obiektów lub zespołów, bardzo ogólnie okre­ ślające przedm iot ochrony. Późniejsze decyzje — już o w pisaniu do rejestru zabytków — są nieco d o k ła­ dniejsze i przynajm niej niektóre określają np. obiekty w chodzące w skład chronionych zespołów lub granice w pisyw anych obiektów i terenów .

Przez wiele lat zasób chronionych zabytków okre­ ślano liczbą posiadanych decyzji. K ilkakrotne zmiany adm inistracyjne kraju i związane z nimi przekazyw a­ nie dokum entacji pom iędzy oddziałam i służb konser­ w atorskich sprawiły, że wiele d o k u m en tó w konserw a­ torskich zaginęło. Rów nież kilkakrotne zakładanie n o ­ w ych w ojew ódzkich rejestrów zabytków spow odow a­ ło w pisyw anie do nich tych samych obiektów. Ponie­

waż zawsze odpis decyzji — przynajm niej teoretycznie — był przekazyw any do centralnej ewidencji zabyt­ ków, w Dziale zgrom adził się najpełniejszy i w m iarę ko m pletny zbiór tych w ażnych dokum entów . W ostat­ nich latach zaczęto zwracać baczniejszą uwagę na o ch ­ ronę obiektów w szerszym kontekście kulturow ym , stąd coraz większa liczba decyzji o ochronie zespołów zabudow y lub obszarów, na których w ystępują godne o ch ro n y obiekty budow lane. Zm ieniające się ostatnio praw o własności, przejm ow anie zabytków przez p ry ­ w atnych właścicieli, kom unalizacja m ajątku czy w resz­ cie restrukturyzacja i pryw atyzacja przem ysłu spraw ia­ ją, że zachodzi potrzeba coraz bardziej szczegółowego identyfikow ania obiektów o w artościach zabytkow ych chron io n y ch przepisam i praw a.

Konieczność prow adzenia bieżącej statystyki i bez­ ustannego odpow iadania na pytania na tem at liczby i rodzajów chronionych zabytków nieruchom ych spra­ w iła, że w 1992 r. Dział A rchitektury podjął bezprece­ densow ą pracę w yróżnienia wszystkich obiektów ch ro ­ nionych, w ym ienionych w decyzjach o wpisie do reje­ stru. Powstałe w ten sposób wykazy obiektów rozesła­ no do wszystkich konserw atorów w ojew ódzkich w ce­ lu w eryfikacji. O kazało się w ów czas, że konserw atorzy nie m ają w sw oich zbiorach w ielu decyzji o wpisie. Z drugiej strony ujaw niły się decyzje, których kopii z różnych w zględów nie przesłano do O D Z i które pom ijano w zestaw ieniach statystycznych. K ilkakrotne spraw dzanie decyzji połączone z wizjami terenow ym i przeprow adzonym i w spólnie z konserw atoram i w oje­ w ódzkim i oraz żm udne wyjaśnianie zm ieniających się adresów , pozw oliły na identyfikację wielu zabytków. O kazało się rów nież, że część obiektów figurujących w w ykazie O D Z już nie istnieje — czasem od kilkuna­ stu lat. N ależy dodać, że Dział A rchitektury jest w sta­ łym kontakcie z w ojew ódzkim i konserw atoram i zabyt­ ków w spraw ach dotyczących rejestru. Analizując w y­ daw ane decyzje, uczestniczy w przygotow aniach p o ­ stępow ania adm inistracyjnego związanego ze zm iana­ mi decyzji. Bierze też udział we wszystkich szkoleniach służb konserw atorskich organizow anych przez G ene­ ralnego K onserw atora Zabytków , a także w szkole­ niach organizow anych dla właścicieli obiektów zaby­ tkow ych, zwłaszcza przez Agencję W łasności Rolnej Skarbu Państwa i Agencję M ienia W ojskowego.

Jednocześnie z wyżej w ym ienionym i pracam i roz­ poczęto zakładanie baz danych dla rejestru zabytków — początkow o w układzie 49 województw.

W 2 000 r. dok o n an o uciążliwego przestaw ienia w e­ dług aktualnego podziału adm inistracyjnego kraju za­ ró w n o całego zbioru decyzji, jak i wersji elektronicznej rejestru zabytków. Konieczne było przy tym spraw dze­ nie przynależności do gm in i uzupełnienie przynależ­ ności do pow iatów . Pozw oliło to w ydrukow ać — w wersji roboczej — pierwszy chyba w historii polskie­ go konserw atorstw a spis zabytków nieruchom ych w pi­ sanych do rejestru. Spis — w układzie topograficznym :

w ojew ództw o, pow iat, gm ina, miejscowość i w ra ­ m ach miejscowości obiekty w edług rodzajów i alfabe­ tycznego spisu ulic obejm uje ok. 60 000 obiektów . W ojewódzkie wykazy, a także listy braków w ew iden­ cji rozesłano do W ojew ódzkich K onserw atorów Z a ­ bytków. A ktualnie trw a w eryfikacja tych m ateriałów ze stanem faktycznym , polegająca głów nie na lu stra­ cjach terenow ych, gdyż w iele obiektów wpisanych n ie­ gdyś do rejestru zabytków fizycznie nie istnieje, część obiektów budow nictw a ludowego przeniesiono do skan­ senów, wreszcie liczne obiekty enigm atycznie określa­

ne w decyzjach są tru d n e do identyfikacji. Do prac tych włączyły się Regionalne O środki Studiów i O ch ro n y Środow iska K ulturow ego.

M am y nadzieję, iż weryfikacja rejestru zabytków zakończy się w roku bieżącym, i że Dział A rchitektury zam knie jubileuszowy ro k 4 0 -lecia O D Z publikacją aktualnego spisu rejestru zabytków nieruchom ych w Pol­ sce, tym razem przeznaczonego już dla szerszego gro n a odbiorców , a nie tylko dla w ew nętrznego użytku służb konserw atorskich.

J u liu sz W e n d la n d t

Kierownik Działu Architektury i Urbanistyki

PRACOW N IA URBANISTYKI

Pow ołanie do życia w latach 1 9 6 1 -1 9 6 2 O środka D okum entacji Zabytków , jako instytucji prow adzącej centralną ewidencję zabytków, oznaczało integralne w łączenie do tw orzonych ówcześnie p rogram ów d o ­ kum entacji i ochrony dóbr k u ltu ry 1 rów nież zagadnień związanych z zabytkow ą urbanistyką m iast polskich. U tw orzona w ów czas w O środku Pracow nia U rbanisty­ ki, której kierow nictw o od 1965 r. objął historyk-m e- diew ista, uczeń prof. dr. A leksandra G ieysztora, mgr H enryk A ndrulew icz, była częścią Działu Z abytków N ieruchom ych, w ydzielonego przede wszystkim w ce­ lu prow adzenia centralnego rejestru zabytków n ieru ­ chom ych oraz opracow yw ania i grom adzenia ew iden­ cji obiektów architektury i budow nictw a, jak rów nież ewidencji i dokum entacji zabytkow ych zespołów m iej­ skich, a ponadto w celu grom adzenia i opracowywania obszernych zbiorów kartoteki fotograficznej zabytków (wyodrębnionych później w oddzielnej Fototece)2.

W połow ie lat siedem dziesiątych w w yniku postępu m etodologii badań zabytkoznaw czych oraz rozszerze­ nia zakresu zadań dokum entacji urbanistycznej — p o ­ wiązanej wtedy ściśle z program am i rewaloryzacji miast — nastąpiło przekształcenie Pracow ni U rbanistyki w sam odzielny Dział Zabytkow ych U kładów Prze­ strzennych O D Z , zajmujący się obok ewidencji i d o ­ kum entacji urbanistycznej rów nież zagadnieniam i ew i­ dencji ruralistycznej, a docelow o — zagadnieniam i d o ­ kum entacji wszystkich innych zabytkow ych układów przestrzennych, mieszczących się w tradycyjnym poję­ ciu „środow iska k u ltu ro w eg o ” (zastępow anym w ó w ­ czas now ym , szerszym pojęciem „przestrzeni h isto­ rycznej”). Dział ten istniał aż do reorganizacji służb konserw atorskich w latach 1 9 9 0 -1 9 9 1 . W now ych, tw orzonych wówczas realiach ustrojow ych i now ych strukturach organizacyjnych Państwowej Służby O c h ­

rony Z abytków oraz O środka D okum entacji Z a b y t­ ków i jego O śro d k ó w R egionalnych, Dział ten został w now ym statucie O D Z pom inięty (zlikw idow any), a szeroki d otąd zakres jego działań m erytorycznych ograniczono do zadań ściśle dokum entacyjnych, zw ią­ zanych w yłącznie z urbanistyką zabytkow ą. W jego miejsce „resty tu o w an o ” więc daw ną Pracow nię U rba­ nistyki, podporządkow ując ją nowej strukturze o rg a­ nizacyjnej, tj. wcielając ją do pow ołanego p o n o w n ie D ziału A rchitektury i U rbanistyki, w którym w ydzie­ lono p o n ad to rów norzędnie Pracow nię A rchitektury i B udow nictw a, oraz — istniejącą wcześniej — Pra­ cow nię Z abytków Techniki.

Podstaw ą zbiorów dokum entacji Pracow ni U rb an i­ styki po utw orzeniu O D Z były początkow o zbiory studiów historyczno-urbanistycznych m iast i in w e n ta ­ ryzacje urbanistyczne przejęte z C entralnego Z arząd u M uzeów i O chrony Zabytków , następnie o p racow ana już w O środku w latach 1 9 6 2 -1 9 6 3 w łasna ew idencja urbanistyczna m iast zabytkow ych, sporządzona w fo r­ mie tzw. białych teczek miast. O bjęła ona 1264 m iasta, tj. wszystkie m iejscowości historyczne w Polsce (m ia­ sta, osady i wsie), k tó re posiadały kiedykolw iek praw a miejskie, i była pierw szą próbą skrótow ego, k o m p lek ­ sowego ujęcia stanu zachow ania elem entów zab y tk o ­ wych układów przestrzennych m iast polskich, a zara­ zem pierwszą próbą sform ułow ania ocen kw alifikacyj­ nych w stosunku do całości lub części zachow anych historycznych ośrodków miejskich.

O grom nie w ażne miejsce i znacząca rola ew idencji m iast zabytkow ych w systemie dokum entacji i o c h ro ­ ny zabytków w Polsce, jak rów nież szczegółowa zaw ar­ tość zbioru tej dokum entacji, były już w ielokrotnie om aw iane i poddaw ane ró żn o ro d n y m ocenom w in ­ nych m iejscach2. O dnotow ać tu jednak należy podjęcie

1. Por. uwagi w tej sprawie pierw szego dyrektora O DZ: K. M ali­ now ski, D ziesięciolecie U staw y o O chronie D ó b r K ultury i o M u ­

zeach, „Ochrona Zabytków ” (dalej: „O Z ”) 1 9 73, nr 2, s. 8 5 -8 8 .

2. Por.: M . Charytańska, Z działalności O środka D oku m en tacji

Z a b y tk ó w , „O Z ” 1 9 66, nr 4, s. 3 -8 . O m ów ienie działalności O D Z ,

w tym Działu Zabytków N ieruchom ych O D Z w pierwszym d ziesię­ cioleciu zob. P. Maliszewski, H. Andrulewicz, A. Łotysz, D zia ł Z a ­

b y tk ó w Architektury i U rbanistyki O D Z , „OZ” 1971, nr 4, s. 234—244.

3. Z obszernego zestawu publikacji dotyczących ewidencji miast zabytkow ych O D Z warto wskazać na: M . Charytańska, D o k u m en