Poręba, Stanisław
Ignacy Żniński (1864-1931) : szkic
biograficzny
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 15/2, 253-259
STANISŁAW PORĘBA
IGNACY ŻNIŃBKI (1864— 1931)
SZKIC BIOGRAFICZNY
W ro k u 1974 upłynęło 80-lecie założenia „G azety G ru d ziąd zk iej”, k tó r a w dziesięcioleciu poprzedzającym w ybuch pierw szej w ojny św iatow ej należała do n ajp o p u larn iejszy ch gazet polskich n a ziem iach zaboru p r u skiego. Docierała ona do co d rugiej rodziny polskiej na P om orzu G d ań sk im i Zachodnim , W arm ii i M azurach, Śląsku i dzisiejszej Ziem i L u b u skiej oraz do skupisk polskiej em igracji zarobkow ej w Niemczech (Berlin, Zagłębie R uhry, W estfalia). C hętnie czytali ją em igranci polscy n a zacho dzie E uro p y i w A m eryce. C zytana też była w Niemczech, w środow i sk ach robotników sezonow ych pochodzących z M ałopolski i K rólestw a Polskiego.
Założycielem „G azety G rudziądzk iej” był W ik tor K u le rsk i (1865— 1935). W lipcu 1914 r. jednorazow y jej na k ła d wynosił 135 000 egz. W y chodziła w 4 w ydaniach i m iała m u ta c ję „P rzy jaciel L u d u ” . Poza ty m W. K u lerski w ydaw ał tygodnik rolniczy „G ospodarz” w nakładzie 100 000 egz.
Dzieje „G azety” w ogólnym zarysie są znane dzięki pracom Tadeusza Cieślaka, Teresy P erkow skiej i M ieczysława Stańskiego1. Z nane są ko le je życia i działalności W iktora K ulerskiego2. N ik t już dzisiaj nie po
1 T. C i e ś l a k , „ G a z e t a G r u d z i ą d z k a ” (1894—1918), f e n o m e n w y d a w n i c z y . „Stu dia i Materiały do D ziejów W ielkopolski i Pomorza”, 1957, t. 3; T. P e r k o w s k a ,
Z a k ł a d y G r a f i c z n e W i k t o r a K u l e r s k i e g o w G r u d z i ą d z u i ic h d z ia ła ln oś ć w y d a w n i cz a (1894— 1939), „Roczniki Biblioteczne” 1965, z. 3—4, s. 273—363; M. S t a ń s k i ,
W i k t o r K u l e r s k i i jego „ G a z e t a G r u d z i ą d z k a ” pod z a b o r e m p r u s k i m , „Studia i M a teriały do Dziejów W ielkopolski i Pomorza”, 1960, t. 4, z. 1, s. 125—152.
2 T. C i e ś l a k , W i k t o r K u l e r s k i (20 I I I 1865— 18 I X 1935), „Rocznik Grudziądz k i”, 1963, t. 3, s. 235—40; A. G a l o s , W i k t o r K u l e r s k i (1865— 1935), [w:] P o l s k i S ł o w n i k B i o g r a f i c z n y , t. 16, s. 142—5; J. G r y c z k i e w i c z , W i k t o r K u l e r s k i (20 I I I 1865—18 I X 1935, [w:] S ł o w n i k p r a c o w n i k ó w k s i ą ż k i p o l s k i e j , W arszawa—Łódź 1972, s. 485.
254 S T A N I S Ł A W P O R Ę B A
d e jm u je dyskusji i nie m a w ątpliw ości, co do roli, jak ą odegrała „G a z e ta ” w b udzeniu świadomości narodow ej i politycznej w śród ludności polskiej zaboru pruskiego, popularyzacji czytelnictw a i rozpow szechnia n iu czołowych dzieł naszej lite r a tu r y ojczystej.
Ale z „G azetą G rudziądzk ą” nie m ożna wiązać tylko nazw iska W i k to ra K ulerskiego. Od chw ili jej założenia do 1920 r. zw iązanych z n ią było co najm niej trzy d ziestu re d a k to ró w i w spółpracow ników . W ielu z nich trw ale zapisało sw oje nazw iska w dziejach p rasy polskiej zaboru pruskiego. Oni razem stanow ili krąg ludzi, k tó rzy przyczynili się do roz w oju i wielkości „G azety” .
O degrali ogrom ną rolę w p rzem ianach narodow ościow ych G rudziądza, k tó ry z m iasta n ajb ard ziej zgerm anizow anego n a P om o rzu G dańskim sta ł się w w ielkim c e n tru m polskości dla całych ziem zaboru. W red a k c ji „G azety” pracow ali m. in.: L udw ik B ernacki, P a w e ł D ykta, L u dw ik G ła dysz, W ładysław K ulerski, S tan isław K un z (senior), M ichał M ajerski, Mieczysław Noskowicz, S tan isław Paszliński, M ieczysław Piechow ski, J a n M ichał Rakowski, Stanisław Rożanowicz, Józef R utkow ski, W alery R u t kowski, A ntoni Stefański, B olesław Szczuka, Idzi Św itała, d r Józef U la- towski, J u lia n Ziółkow ski i Ignacy Żniński. K oleje ich życia i działalności są przew ażnie m ało lub zupełnie nie znane3.
Mało znane są też koleje życia i działalności Ignacego Żnińskiego (1864— 1931)4. Należał on, obok M ichała M ajerskiego, J a n a M ichała R a kowskiego i d r Józefa Ulatow skiego, do czołowych red a k to ró w „G azety G ru dziąd zkiej” .
Ignacy Ż niński urodził się 29 lipca 1864 r. w Gnieźnie, w rodzinie rz e
3 Z redaktorów i w spółpracowników „Gazety Grudziądzkiej” dokładnie znane są tylko życiorysy: W ładysława Kulerskiego, Stanisław a Kunza (seniora), Michała Majerskiego i Antoniego Stefańskiego i dra Józefa Ulatowskiego. Por. S. P o r ę b a ,
W ł a d y s ł a w K u l e r s k i (1880—1939), [w:] P o l s k i S ł o w n i k B i o g r a f i c z n y , t. 16, s. 145; t e n ż e , S t a n i s ł a w K u n z (senior, 1875—1939), tamże, t. 16, s. 196—7; t e n ż e , M i c h a ł M a j e r s k i (1873—1934), tamże (w druku); M. D e r e ż y ń s k i , A n t o n i S t e f a ń s k i , w i e l - k o p o l s k i p is a r z l u d o w y , Szam otuły 1936; t e n ż e , D o k t ó r z K u j a w , k t ó r y żyć n i e u m i a ł . T r a g i c z n e d z ie j e J ó z e f a U l a t o w s k i e g o , „Gość Świąteczny” (dodatek do „Ga zety Grudziądzkiej” 1936, nr 49, s. 388—9; J ó z e f U l a t o w s k i , [w:] W. B r z e s k a , L a t a s z k ol n e J a n a K a s p r o w i c z a . Inowrocław 1872—1879, Poznań 1931 s. 95—6. N otę bio graficzną o Ludwiku Gładyszu (ofc. 1864—1917), redaktorze i rysowniku „Gazety Grudziądzkiej” znaleźć można w S ł o w n i k u a r t y s t ó w p o ls k ic h i obcy ch w Po lsc e d z ia ł a j ą c y c h , t. 2 (w druku).
4 Jest to pierwsza próba opracowania zarysu życia i działalności Ignacego Żniń skiego. Przy pisaniu szkicu autor w ykorzystał przede w szystkim artykuł Sp. r e d . I g n a c y Ż n i ń s k i . W s p o m n i e n i e p o ś m i e r t n e („Gazeta Szam otulska” z 20 X 1931), wzm ianki w bibliografiach prasy polskiej, pomorskich publikacjach regionalnych i prasie pomorskiej (m. in. w „Gazecie Grudziądzkiej”) oraz inform acje P ow iatow e go Archiwum Państwowego w Grudziądzu, Archiw um Państw ow ego Miasta Pozna nia i W ojewództwa Poznańskiego w Poznaniu (kartoteka meldunkowa) i Kazimierza Żnińskiego.
m ieślniczej. Z dom u rodzinnego wyniósł przyw iązanie do języ k a ojczy stego, ziemi rodzinnej i dziejów Polski. Po ukończeniu sem in ariu m n a uczycielskiego został nauczycielem . Przez szereg la t pracow ał w szkol nictw ie pow szechnym na te re n ie W ielkopolski i Śląska. Dzisiaj, po la tach, tru d n o ustalić nazw y miejscowości, na tere n ie k tó ry c h pracow ał. Nie p am ięta ich n a w e t jego rodzina. Ja k o nauczyciel m iał częste z atarg i z w ładzam i pruskim i. P a trz y ły one niechętnie na jego k o n ta k ty z pol skim i organizacjam i o ch a ra k te rz e gospodarczym i k u ltu ra ln o -o św iato w ym , ja k rów nież n a jego w spółpracę w c h arak terze koresp ond en ta z p rasą poznańską. K orespondencje jego pióra pojaw iały się także na łam ach „W iarusa Polskiego” w Bochum.
S zyk any władz p ru skich przyczyniły się do podjęcia przez niego d e cyzji o rezy gn acji z p rac y w szkolnictw ie. N astąpiło to w ro k u 1901. P o m im o zm iany zawodu, sp ra w y ośw iaty i szkolnictw a pozostały m u bliskie n a całe życie. W późniejszych latach ty m problem om poświęcił w iele swoich artyk ułó w , publikow anych m. in. na łam ach „G azety G rudziądz k ie j” .
Dnia 4 lipca 1901 r. p rzy b y ł Ż niński do P oznania i został pracow ni kiem redak cji „ K u rie ra Poznańskiego” , kierow anej przez ks. K azim ierza Z im m erm an n a3. Po p ew nym czasie przeszedł do red akcji „Gońca W iel kopolskiego” . Z pow odu z a ta rg u z w ydaw cą „G ońca” B a rn a rd e m Mil- sk im 6 przeszedł w krótce do red a k c ji „ P ra c y ” .
Z P oznania 4 m arca 1902 r. przeniósł się do D ortm un du . W m ieście tym , zam ieszkałym przez w ielu e m igrantów polskich, założył pismo „D ziennik P olski” . Z ajm ow ało się ono sp raw am i politycznym i, społecz ny m i i ekonom icznym i em igracji polskiej w N adrenii i W estfalii. Było organem tej części em igracji, k tó ra znajdow ała się w opozycji do dzienni k a „W iarus Polski” i jego w ydaw cy J a n a B rejskiego7. P ierw szy n u m e r „D ziennika” w yszedł spod p ra s d ru k a rsk ic h w m a ju 1904 r. Jego w y daw ca i re d a k to r w jednej osobie m usiał walczyć od początku z tru d n o ściam i m aterialn y m i. Pism o nie zdobyło sobie szerszej publiczności. Po praw ie 2 latach istnienia, czyli w 1906 r., przestało się ukazyw ać.
W ty m sam y m ro k u Żniński przeniósł się do Bochum . Chwilowo z re zygnow ał ze stałej pracy dziennikarskiej. Od czasu do czasu ogłaszał korespondencje w „Zgodzie” ukazującej się w W anne (obecna nazw a m ia sta: W anne— Eickel, N adrenia) oraz w pism ach poznańskich. W raz z S y l
5 Ks. Kazimierz Zimmermann (1874— 1925) — redaktor, historyk. Redaktor „Ku riera Poznańskiego”. Po 1910 r. profesor U niwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 6 Bernard Milski (1856—1926) — drukarz, wydawca, działacz polityczny i spo łeczny, związany z Pomorzem (wydawca „Gazety Gdańskiej”) i Wielkopolską.
7 Jan Brejs'ki (1863— 1934) — dziennikarz, w ydaw ca i działacz narodowy, zw ią zany z emigracją polską w W estfalii i Nadrenii (wydawca „Wiarusa Polskiego”) i Pomorzem (wydawca „Gazety Toruńskiej”).
256 S T A N I S Ł A W P O R Ę B A
w e stre m B uszczyńskim 8 i S tanisław em K unzem (seniorem )9 założył B ank L udow y w B ochum i p racow ał w nim jako urzędnik. Był też członkiem jegoj zarządu. Z czasem w łączył się w n u r t działalności Zw iązku P o la ków w Niemczech, czołowej organizacji em ig ran tó w w W estfalii i N a drenii, istniejącej od 1894 r., i sta n ą ł n a czele g ru p y działaczy, k tó rz y byli zw olennikam i N arodow ej D em okracji w opozycji do ówczesnego p re zesa zarządu Zw iązku J a n a B rejskiego. Po u stąp ien iu Brejskiego now ym prezesem Zw iązku został Żniński. D ążył do połączenia Zw iązku P olaków w Niemczech ze „ S trażą” , co m u się nie udało.
W ty ch lata ch Ż niński w iele podróżow ał po W estfalii i N adrenii, o r ganizując gniazda „Sokoła” i oddziały „ S tra ż y ” . Dla potrzeb „Sokoła” napisał broszu rkę pt. Idea sokola, k tó rej u k azały się dw a w ydania. Ja k o działacza społecznego spo tyk ały go często szyk any ze stro n y Niemców. N a po rząd ku d zien ny m b y ły rew izje w jego dom u przeprow adzane przez policję w poszukiw aniu zakazanych w ydaw nictw .
W czasie po by tu w B ochum został członkiem T ow arzystw a E lem en ta rzowego i opracow ał dla potrzeb dzieci e m igran tów E lem en ta rz polski
z obrazkam i, k tó ry został w y d an y drukiem .
W zw iązku ze zbliżającą się 500 rocznicą b itw y pod G ru n w ald em (1410— 1910), szeroko propagow anej na ziem iach w szystkich trzech za borów, a także i w śród em igracji, napisał p o p u larn ą p racę pt. K rzyża cy.
K ró tk a historia Z a kon u K rzyża ckieg o w Polsce. W ydał ją W. K u le rsk i
w G rudziądzu (1908) w nakładzie 80 000 egz., z ilu stracjam i a rty s ty m a larza K onstantego G órskiego10.
K siążka w yw ołała szeroką d yskusję w śród dziennikarzy i histo ryk ó w niem ieckich zw iązanych z H a k a tą i a ta k i ich n a jej autora. J. K. K a u f m ann, p racow nik a później d y re k to r a rc h iw u m w G dańsku, napisał n a w et broszurę polem iczną pt. W ie die Polen Geschichte m a c h e n !11. Z a rzu cał on m. in. Ż nińskiem u fałszow anie dziejów Z akonu i niedostrzeganie roli K rzyżaków w m isji cyw ilizacyjnej n a wschodzie E uropy. Szereg n a pastliw y ch a rty k u łó w i not w stosun ku do a u to ra K r z y ż a k ó w ogłosił na łam ach „D er Gesellige” w G rudziądzu re d a k to r naczelny tego pism a P. Fischer.
8 Sylw ester Buszczyński (1855—1939) — drukarz, w ydawca i działacz gospo darczy.
6 Stanisław Kunz (senior, 1875—1939) — górnik, dziennikarz i działacz naro dowy, Był w ieloletnim współpracownikiem i przedstawicielem „Gazety Grudziądz kiej” w W estfalii i Nadrenii.
10 Konstanty Górski (Górski) (1869·—1934) — artysta malarz związany z Mona chium i Warszawą. Na zam ówienie Kulerskiego przygotował reprodukcje dzieł malarzy polskich związane tem atycznie z dziejami Polski. W ydawane one były w wielotysięcznych nakładach jako bezpłatne dodatki dla abonentów „Gazety Gru dziądzkiej” (cykl: D z i e j e P o l s k i w o bra za ch ). Ilustrator w ielu książek wydawanych przez Kulerskiego.
11 J. K. K a u f m a n n , W i e die P o l e n G e s ch ic h t e m a c h e n ? E i n e E n tg e g n u n g ,
D rugą p racę Żnińskiego rów nież o ty tu le K r z y ż a c y w ydał w 1910 r. B. L ew artow sk i w H ern e (Zagłębie R uhry).
Ż niński interesow ał się bliżej rów nież sp raw am i ru c h u śpiewaczego. Doceniał rolę pieśni ludow ych w p o d trz y m y w a n iu tra d y c ji polskich w śród em igrantów . Z m y ślą o tow arzystw ach śpiew aczych napisał i w y d ał b ru sz u rę Polska pieśń ludow a (Bochum 1910).
W 1910 r. Żniński został zaangażow any przez W. K ulerskiego n a s ta nowisko re d a k to ra „G azety G rud ziądzk iej” i p rzep row ad ził się do G ru dziądza. W mieście ty m m ieszkał p rzy ul. G osslera 1 (obecnie ul. Staszica.) Od 1913 r. był też re d a k to re m „ P rzy jaciela L u d u ” , m u ta c ji „G azety G ru dziądzkiej” . Podobnie ja k wszędzie, gdzie p rzeby w ał, rozw inął szeroką działalność w m iejscow ych organizacjach społeczno-ośw iatow ych. W stą pił do na jsta rsz ej organizacji polskiej n a tere n ie G rudziądza — Tow a rz y s tw a Przem ysłow ców Polskich. W 1912 r. b y ł p rezesem jego zarządu. W latach 1915— 1916 był prezesem zarządu T ow arzystw a Śpiewaczego „ L u tn ia ” . Należał do grona działaczy m iejscow ego „Sokoła” . K u lersk i w ysyłał go często — poniew aż Ż niński był dobrym m ówcą — n a wiece wyborcze, zeb rania czytelników i tzw. „m ężów zaufania” „G azety G ru dziądzkiej” . Z jego przem ów ieniam i n a wiecach i zebraniach polem izow a ła często p rasa obozu przeciw ników W. K ulerskiego.
W d n iu 29 g ru d n ia 1912 r. w G rudziądzu odbyło się w ielkie zebranie „m ężów zau fan ia” „G azety G rud ziąd zkiej” . P rzy by ło n a nie około 300 osób z te re n u Pom orza Gdańskiego, W arm ii, M azur, W ielkopolski, Śląska i środow isk em igracji polskiej w Niemczech. Na zebraniu ty m pow oła no do życia organizację polityczną pod nazw ą K atolicko-P olskiej P a rtii Ludow ej. I. Żniński został w y b ra n y se k re tarz em jej R ady Głównej. Był on praw dopodobnie w sp ółau torem p ro g ra m u tej partii, opublikow anego w „Gazecie G ru dziądzkiej” w nu m erze z 31 g ru d n ia 1912 r.
Nie m ożna zapom nieć o działalności publicystycznej Żnińskiego. J e d n ak jego a rty k u ły p u bliko w an e w „G azecie” , jej dodatkach, a później w „ P rzy jacielu L u d u ” b yły przew ażnie napastliw e. O n to głównie p rz y czynił się do zaostrzenia w alki m iędzy „G azetą” a inn ym i polskim i pi sm am i na P om orzu i w Wielkopolsce.
M ieszkając w G rudziądzu intereso w ał się spraw am i i dziejam i tego m iasta. Spod jego p ió ra w yszedł p ierw szy w języku polskim przew odnik tu ry sty cz n y pt. Grudziądz. U kazał się on n akładem W. K ulerskiego w 1913 r. W przew odniku przypom niał polskie tra d y c je G rudziądza i w aż niejsze jego zabytki, wiążąc je z nazw iskam i polskich kró ló w i starostów . P rzew od nik obalał k łam stw a z a w arte w niem ieckim przew odniku tu r y stycznym o Grudziądzu, pióra P. Fischera, podkreślające „niem ieckość” tego m ia sta 12.
M niej znane są dalsze jego prace: Historia Grudziądza, w 1913 r. d r u kow ana w odcinkach w „Gościu Św iąteczny m ” , dodatku do „G azety
258 S T A N I S Ł A W P O R Ę B A
G ru d ziąd zkiej” i N a u k a ję z y k a polskiego w szkołach pru skich (G rudziądz 1914).
W czerw cu 1916 r. w yprow adził się Ż niński do Poznania, gdzie ob jął stanow isko re d a k to ra „G azety N aro dow ej” . Z chw ilą pow stania R ad L u dow ych w W ielkopolsce został w y b ra n y członkiem Poznańskiej R ad y Ludow ej. Po w y buchu Pow stania'W ielkopo lskieg o zgłosił się do p rac y w odbudow ującym się szkolnictw ie polskim . Jak o nauczyciel pracow ał je d n a k tylko kilka miesięcy. W ty m okresie uzupełnił i po praw ił swój E le
m e n ta rz polski z obrazkam i, zm ieniając jego ty tu ł na N o w y elem en ta rz polski z obrazkam i. U kazał się on d ru k ie m w 1921 r. n ak ład em K sięg arn i
Sw. W ojciecha w Poznaniu.
W lecie 1919 r. w yjechał do W arszaw y, gdzie został członkiem M azur skiego K o m itetu Plebiscytow ego. K ierow ał w nim W ydziałem Prasow ym . Po założeniu organu K o m itetu — „M asurische V olkszeitung” , redagow ał go w raz z F ranciszkiem M irosław em L ey k iem 13.
Z W arszaw y, przez Olsztyn, gdzie p rze b y w ał w lipcu 1920 r., w y je chał do K luczborka. Tam p racow ał jako publicysta w red ak cji jednego z pism plebiscytow ych. T y tu łu jego nie udało się dokładnie ustalić. W ia domo tylko, że w la ta c h 1920— 1921 w ychodziły w ty m m ieście 3 pism a związane z plebiscytem : „ K re u tz b u rg er Z eitu n g ” (w ydaw ana przez P o laków w okresie: 1 II 1920— 4 V 1921), „Tygodnik K atolicki” (1920) i „N o w in y E w angelickie” (1921). W red a k c ji jednego z ty ch pism pracow ał Żniński.
Po zakończeniu p lebiscytu n a Śląsku pow rócił Ż niński do P oznania i podjął z n aw u pracę w red ak cjach m iejscow ych pism . W 1925 r. p rz e byw ał w P elplinie (pow. Tczew) i p racow ał w red ak cji „ P ielg rzy m a” . W latach 1926— 1927 był red a k to re m „G azety Szam otulskiej” . W Szam o tu łach by ł działaczem lokalny ch organizacji społeczno-kulturalnych. O pra cował i w ydał w 1927 r. P a m ię tn ik Sokoła szamotulskiego.
Od 1927 r. do końca swojego życia pracow ał w Poznaniu, n a jp ie rw w red ak cji „K u p ca”, później „Nowego K u r ie r a ”. Odnow ił sw oje k o n ta k ty z „G azetą G rud ziądzk ą” i publikow ał na jej łam ach korespondencje o te m atyce w ielkopolskiej. Dla potrzeb red ak cji „G azety” opracow ał powieść J. I. K raszew skiego Lubonie. D ruk ow ała ją „G azeta” w odcinkach w 1927 r.
I. Żniński zm arł 15 października 1931 r. w Poznaniu i został pocho w an y n a C m entarzu G arnizonow ym .
BIBLIOGRAFIA PRAC IGNACEGO ŻNIŃSKIEGO (Druki zwarte)
Idea sokola. Bochum 1905. Nakładem autora. [Wydanie 1]. Odbito w tłoczni J. K a walera w Oberhausen. 16°, s. 18. ·
18 Franciszek M irosław Leyk (1885—1968) — poeta, publicysta, pamiętnikarz i działacz mazurski.
Id ea sokola. Bochum 1907. Nakładem autora. W ydanie 2 uzupełnione. Odbito w tłocz ni J. Kawalera w Oberhausen. 16°. s. 24.
Krzyżacy. Krótka historya Zakonu Krzyżackiego w Polsce. Grudziądz 1908. Wyd. W. Kulerski. 8°. s. 96.
Krzyżacy 1410— 1910. W pięćsetną rocznicę zw ycięstw a pod Grunwaldem opowie dział... Herne (1910). Nakładca B. Lewartowski. 16°. s. 72.
P olsk a pieśń ludowa. Napisał... Bochum 1910. N akładem autora. 16°. s. 38.
Grudziądz. Przewodnik. Grudziądz 1913. Drukiem i nakładem W. Kulerskiego. 8°. s. 80.
N auk a języka polskiego w szkołach pruskich. Według Historii polityki narodowo ściowej rządu pruskiego wobec Polaków dr J. Buzka i innych źródeł opracował... Grudziądz 1914. Drukiem W. Kulerskiego. 8°. s. 80.
N ow y elem entarz Polski z obrazkami. Poznań 1921. Wyd. Księgarnia Sw. Wojciecha. Wydanie nowe poprawione, s. 78, nlb. 2.
