Historja sceny warszawskiej do roku 1850

Karol Estreicher

Historja sceny warszawskiej do roku

1850

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 33/1/4, 729-775

HISTORJA SC EN Y W A R SZA W SK IEJ DO ROKU 1 8 5 0 1 I

R zecz p ew n a, ż e P olsk a co do p ielęg n o w a n ia teatru p o­ zo sta ła dalek o poza cy w iliza cją in n ych narodów . O w e b ow iem szk o ln e produkcje lu b k o śc ie ln e obrządki n ie b y ły zarodkiem sztu k i scen iczn ej, która jed n o c zy trzy w aru n k i: g m ach s c e ­ n iczn y , p łatn i ak torzy i p łatn a zabaw a, w reszcie ud ział k ob iet. Że g ry w a n o na Zam ku u królów , to dla sp o łe c z e ń stw a p o lsk ie g o ń ie m iało zn aczen ia. W y b u d o w a n y w roku 1722— 24 O pernhaus ob ok p ałacu S a sk ieg o przy u licy K rólew sk iej w W ar­ sz a w ie, już z sam ej n a zw y św ia d czy ł, że b y ł to gm ach dla cu d zo ­ ziem có w i dw orzan. G ryw ano od r. 1725 pod dyrekcją M ordaxa. P a n o w a n ie S ta n isła w a A u g u sta u trw aliło w p ły w sc e n y fran ­ cu sk iej, do której m ia ł król p ew n ą słab ość. W p r zeciw sta w ien iu tem u, k sią żę A dam C zartoryski objaw iał sk ło n n o ść ku sc e n ie p olsk iej, i jego jako tw órcę tej sc e n y u w ażać n a leży . N a u c z ­ cz en ie im ien in trzech E lżb iet — B ranickiej, L ubom irskiej i C zar­ torysk iej dnia 19 listop ad a 1765 od egran o kom edję N atręci pod firm ą B ie la w sk ieg o , choć do tej pracy p raw d op od ob n ie C zarto­ rysk i rę k ę p rzyłożył.

N a zw isk a ak torów prócz L em ań sk iego n ie d o sz ły nas. B y ć m oże, ż e grał i K azim ierz Ś w ierza w sk i (ur. 1731), b y ły pale- strant, jo w ja lista ru b a szn y , grający p o su w isto i za m a szy sto , w stroju polsk im .

C zartoryski u c z y ł aktorów gry, k o stju m o w a ł aktorki za k u lisa m i, w sk a z y w a ł ru ch y i m im ikę. S cen ą p o lsk ą zajm ow ali się R z ew u sk i i W oyn a. O gół b y ł o b ojętn y i w ca le n ie popierał sc e n y , d latego upadła ona w r. 1767, podczas g d y francuską sc e n ę u trzy m y w a ł król, ło żą c su m y ogrom n e, a le i ten teatr ro zw ią za ł się w k w ietn iu 1767.

T y m cza sem O pernhaus rozebrano r. 1772, w ię c i grać n ie b y ło g d zie . W r. 1775 bu d u je A u g u st S u łk o w sk i teatr na N o­

1 Artykuł niniejszy publikujem y z bruljonu, nie opracowanego jeszcze ostatecznie do druku przez ś. p. Karola Estreichera — tem też tłumaczą się pew ne luki jego lub powtarzania. Mimo tego niew ykończenia uważaliśm y za rzecz wskazaną ogłosić go ze względu, że daje obraz rozwoju sceny war­ szawskiej w okresie dotąd nie opracowanym.

w y m Ś w ie c ie . G ryw an o już w p ierw w pałacu S u łk o w sk ie g o . N a jd a w n iejszy ślad p o lsk ic h w id o w isk d o ch o w a ł się z r. 1774. W ó w c z a s o d z n a c z y ł s ię T ru sk o la w sk i. P ięk n a p o sta ć, tw arz s z la ­ ch e tn a , p ow aga i g ło s d o n o śn y , w y b o rn a m im ik a, w y s u n ę ły go na p ie r w sz y plan.

O bok n ie g o w y r ó żn ił się H em p iń sk i (ur. 1749 r.), w p ierw g r y w a ją c y n a d w orze k się c ia S u łk o w sk ie g o . G ryw ał d o sk o n a le w a le tó w k o m ic zn y ch . W ty ch rolach p rze ró sł on Ś w ie r z a w sk ie g o , cz ło w ie k a b ez w y k sz ta łc e n ia , a k tóry w s z y s tk o za w d zięcza ł ks. C zartorysk iem u . T en g o p r z y sp o so b ił do g ry w a n ia w sw oich sztu k ach .

Inni a rty ści b y li K ryn ick i, H erm an, p an n a S k u rczy ń sk a z R y d z y n y . T a k że z R y d z y n y B arbara S ie r a k o w sk a (ur. 1748). Ta g r y w a ła tam p rzez p ó łtrzecia roku. W eso ła i ży w a , g r y w a ła ro le k o m iczn e i p o d sta rza łe z a lo tn ice. W zrostem n ied u ża, tłu sta, p ie sz c z o tliw ie m ów iąca, w a b ią co m rużąca o czy m a , m im o sw ej tu sz y trzp io to w a ta , b yła n ie z w y k le k o m iczn ą w rolach m atek.

O w siń sk i K azim ierz (ur. 1752) w y stą p ił po raz p ierw szy w r. 1774. B y ł to aktor w ięcej od in n y ch w y k sz ta łc o n y , n a­ b r a w sz y o g ła d y w lic z n y c h podróżach. O żen ił się on z Sik orsk ą, g ry w a ją cą r o le k o ch a n ek , zm arłą w m ło d y m w iek u .

G ron ow iczow a, sp row ad zon a z R y d z y n y , n ależała do pier­ w szej k om p an ji teatraln ej. D o ch o w a ł się rep ertu ar z lat 1 7 7 4 — 6. A rch iw u m tea tra ln e d och o w a ło s ię w zb iorach X X S u łk o w sk ich .

Na rok 1776 p rzyp ad a sp ór S u łk o w sk ie g o p rzeciw R y- x o w i, k tóry w pałacu R a d z iw iłło w sk im ro zp o czą ł w id o w isk a od 15 k w ietn ia 1776 r. P r z y łą c z y ł s ię do n ie g o Ś w ierza w sk i z kilku aktoram i.

R yx, lokaj p r z y b y ły z Flandrji, fryzjer u S a p ieh y i P o ­ n ia to w sk ie g o , sto ln ik a a potem króla, d o sz e d ł do ta k ieg o zn a­ czen ia , że s ta w s z y się k a m erd y n erem k róla, w ięcej c z ę sto zn a ­ c z y ł niż król, p o p ełn ia ją c zb rod n ie i n a d u ży cia b ezk arn ie. Obok n ie g o za w ła d n ą ł scen ą aw an tu rn ik , b a letm istrz J ó z e f F e lik s Kurz, zw a n B ern ard on od ról k o m iczn y ch , k tóre g r y w a ł, s ły n ą c y jako Z ielo n y K ap elu sz, w k tó ry u stro ił A rlek in a zam iast czapki fil­ co w ej ( f 1784). T rzeci w p ły w o w y duch b y ł w o so b ie R osjan in a, g e n e r a ła A braham a R om an iu sa.

Pod ta k iem i w p ły w a m i p o lsk a scen a popadła w ruinę, stąd w r. 1779 p isz e C zartoryski do J. S z y m a n o w sk ie g o : „N ie je st w m ocy m ojej p a trzy ć się ob o jętn y m okiem na r o zp u sz­ c z e n ie p o lsk ich a k torów , k tórych (już dw a ra zy o szu k a n y ch w n ad ziejach sw o ich ) z tru d n ością przyjd zie zbierać, g d y się w róci och ota w zn o w ie n ia teatrum p o lsk ieg o * .

R y x o d stę p u je 9 k w ietn ia 1778 r. p raw a sw oje L u d w ik ow i M ontbrunow i, k tórym się o p ie k o w a ł p o se ł ro sy jsk i S tack elb erg. D uch o p ie k u ń c z y n ie w ró ży ł p o m y śln e g o zw rotu na rzecz p o l­ sk iej sc e n y , a le Francuz ok azał ż y c z liw o ść p olsk im aktorom od p ierw szej ch w ili. C zuw ał też nad nim i m a rsza łek L ubom irski,

H istorja sceny warszawskiej do r. 1850

₇₃₁

u r eg u lo w a ł sta łą p łacę aktorów . Prócz p om ieszk ań brali oni m ie się c z n ie : T ru sk olaw sk a 20 dukatów , T ru sk olaw sk i 12 duk., panna S iera k o w sk a 15 duk., G ronow iczow a 17 duk., panna Skur- c z y ń sk a 14 duk., pani S zreterow a 14 duk., T eszn eró w n a (D e- szn er) 10 duk., Ś w ierza w sk i 20 duk., O w siń sk i 20 duk., W it­ k ow sk i 12 duk., H erm an 12 duk., B a g n ick i 10 d., M ierzyński 9 d., H em p ió sk i 10 duk., H arasim ow icz 6 d., C zajkow ski 9 d., K osiń sk i 7 d. R azem m iesięczn e płace w y n o siły 6320 złot., co, na ó w c z e s n e tan ie cza sy , b y ło w y n a g ro d zen iem k ró lew sk iem .

C ała kom panja sk ła d a ła się z 17 osób (m ęż czy zn 11, k o b iet 6).

D o tej kom panji d o sta ł się W ojciech B o g u sła w sk i (z m atki L inow skiej), u ro d zo n y 1754 r. W y ch o w a ł s ię on u S o łty k a bi­ sk u p a w K rak ow ie, g d zie s ię zapraw iał do w y stę p ó w sc e n ic z ­ n y ch p ry w a tn ie urząd zan ych . P róbow ał i żołn ierk i, że jed n ak coś grubo p rzesk rob ał i groziła mu w ieża, u w ie sił się teatru. W id oczn ie B o g u sła w sk i g ó ro w a ł u m y sło w e m w y k szta łcen ie m w tej kom panji, sk oro w y r ó sł w krótkim cza sie na dyrektora teatru. Już w r. 1778 tłu m a czy ł sztu k i dla teatru. O jego ta­ le n c ie dram atyczn ym nic b liższeg o n iew iad om o. W sp om n ien ia B o g u sła w sk ie g o ograniczają się do jego p racow n ik ów . Na ich c z e le sta ł O w siń sk i i T ru sk olaw sk a. P ierw szy , po stracie żon y, p o­ padł w m elan ch olję. Odtąd zw rócił s ię ku rolom tragiczn ym , którem i w y c isk a ł łz y słuchaczom .

Tak sam o łz y w y c isk a ła T ru sk olaw sk a. S c e n y zgrozą p rzej­ m u jące od d aw ała z taką praw dą, że już po niej żadna artystk a n ie d o rów n ała jej. Była to d o sk o n a ło ść scen iczn a zd u m iew ająca, ta len t w sz ech stro n n y , bo i sły n ęła jako dosk on ała śp iew a czk a .

W trupie tej w y ró ż n ia ła się T eszn erów n a, raczej Salom ea D eszn eró w n a , córka tapicera, hafciarka u B ranickiej. K ról ją ujrzał w B iałym Stok u 1771 m łodziutką, d w u n a sto letn ią . W y ­ sm u k łą , w całej p ełn i rozk w itu w d zięk ów podlotka sp row ad ził do kom panji R yxa. Zrazu g ry w a ła role su b retek , g d y ż do ról am a n tek b y ły T ru sk olaw sk a, S zreterow a i S k u rczyń sk a. Źe zaś urodą g a siła k o leża n k i, gry w a ła także role drugich am antek. F a w o ry ta króla, przerzuciła się w k rótce do o p ery. C hw alono jej d w o rsk ie o b ejście, zn ajom ość języ k ó w , w y k w in tn e kostjum y. B yła zalotn a, srod ze ciek a w a i drażliw a na p o w ieści p lotk ar­ sk ie o jej o so b ie . Um arła po r. 1803. R ok 1790 je st datą jej w y d o sk o n a le n ia . Z agarnęła role ch a ra k te ry sty czn e, a m ając p ięk n ą kibić, odznaczała się w rolach m ęsk ich .

Opera ó w c z e sn a p olsk a, b y ł to d z isie jszy w o d ew il, nie w y m a g a ją cy w y siłk u g ło su . Tak np. gran o 1778 o p erę B o h o ­ m o lca : N ędza u szczęśliw io n a, w o b sa d zie: B a g iń sk i (b asso), T eszn eró w n a , G ron ow iczow a, H arasim ow icz (b a sso ) i W. B o g u ­ sła w sk i (tenor). Ś p iew u u c z y ł D eszn eró w n ę M ontbrun. Miała g ło s ostry , le c z grała p ię k n ie i b yła urodziw ą, to b y ło jej u ro ­ kiem . Ś p iew p o lo n eza m usiała b isow ać.

7 3 2 Karol E streicher

M ontbrun m ia n o w a ł d yrek to rem sc e n y p olsk iej F rancuza G aillarda, d o sk o n a łe g o re ż y se r a , z a ś z p o le c e n ia króla czu w a li nad rozw ojem p o lsk iej s c e n y sto ln ik k o ro n n y M oszy ń sk i i szam - b e la n W o y n a , p rotek tor B o g u sła w sk ie g o . Sam M ontbrun zajął s ię k sz ta łc e n ie m B o g u sła w sk ie g o , p r z y d a w sz y m u za n a u c z y ­ ciela aktora D a in v illa . On te ż za ch ęcił B o g u sła w sk ie g o do tłu ­ m a c z e n ia sztu k .

D n ia 12 m arca 1779 k o sz te m E lż b ie ty L ubom irskiej za­ częto b u d o w a ć n o w y tea tr przy u l. D łu giej (p lac K rasiń sk ich ). O tw arto go 7 w rz eśn ia 1779 k om ed ją A m a n t, au to r i sługa.

Skarb p r z y c z y n ił się do b u d o w y su m ą 540,000 złp ol. B u d ow ą k iero w a ł B o n a w en tu ra S o la ry . G rano te ż o p erę A u d in o ta B ed ­ n a rz, którą tłu m a cz Jan B au d ou in p rzy p isa ł S ta ck e lb erg o w i z po­ ch le b stw e m , ż e skoro się u k a że na s c e n ie p od op iek ą a m b a sa ­ dora, śc ią g n ie o k la sk i p u b lik i. T aka to b y ła ep ok a sp o d len ia . W o p erze tej w y stą p iła T ru sk o la w sk a jako śp iew a czk a z tak n a d zw y cza jn em p o w o d zen iem , że ją u zn a n o za r y w a lk ę u w ie l­ b ianej W ło szk i B ernardi. W tym roku p od czas p rzed sta w ien ia k om ed ji Ślub m o d n y u m arła am antka S k u rczy ń sk a . D u c h o w ie ń ­ stw o n ie ch cia ło jej p o ch o w a ć na cm en tarzu , aż dopiero król p rzeła m a ł opór.

N a rok 1780 p rzyp ad a d y rek cja B iz e ste g o , w której p o ­ ja w ia się A n to n i M ierzyń sk i (ur. o k o ło 1750) w rolach drugich am an tów .

W ty ch latach p rzyp ad a rozstrój w kom p an ji. T ru sk olaw sk i i O w siń sk i p r z e n o sz ą s ię do L w ow a w r. 1781, a a k torzy p o­ z o sta li za w ią za li sp ó łk ę. B y li to : Ś w ie r z a w sk i, B agn ick i, S z y ­ m a ń sk i, O lsze w sk i, R oten gru b er, H erm an, N o w ick i, M ierzyń sk i, H arasim ow icz, S ro k o w sk i, H em p iń sk i, K o so w sk a , B ellero w a , G ro n ow iczow a, M ostow sk a, S iera k o w sk a .

W r. 1782 grano p ierw szą o p erę serjo, staran iem B o g u ­ sła w sk ie g o . W r. 1783 ro zw ią zu je s ię an trep ryza B iz e ste g o . D e sz n eró w n a w y n o s i s ię do L w ow a na c a ły rok, a inni ak torzy gry w a ją na w ła sn e ry zy k o .

J erzy M arcin L u b om irsk i za w iera u k ła d dnia 10 lu te g o 1783 z R y x e m , refo rm u ją cy sc e n ę . O tw orzył sz k o łę dram atu, śp ie w u i b a letu , czy ta n ia , p isa n ia i ję z y k ó w . G iżycki k sz ta łcił d zieci. B yło to za w p ły w e m króla. Na c z e le sc e n y w m ie­ sią cu m aju sta n ę li K urtz b a letm istrz i W. B o g u sła w sk i. Już w r. 1784 B o g u sła w sk i sp ła ca z k a sy teatraln ej za ak torów p o r ęcz en ia k u p co w i Jan. Sam . G ieringow i za w yb ran e to w a ry su k ie n n e .

N a s c e n ę w a rsza w sk ą w raca śp iew a czk a B ellero w a , O w siń ­ sk i, D e sz n e r ó w n a i T ru sk o la w scy . O puściła za ś sc e n ę B. S iera­ k o w sk a , p o ślu b iw sz y kupca K arola K rep sa. A k tor M ierzyń sk i z m ie n ił role am a n tó w na p o w ier n ik ó w , in try g a n tó w i k ary k a ­ tu ry. Tw arz je g o , w y b la d ła i su ch a, o ż y w ia ła się dobrą m i­ m ik ą. G ryw ał i role p ow ażn e.

H istorją sceny warszawskiej do r. 1850 7 3 3

Rok zatem 1783 je st datą odrodzenia sta łe g o sc e n y p ol­ skiej p o 18 latach prób. B o g u sła w sk i w ła ściw ie n ie z a ło ży ł sc e n y , ty lk o ją u trw alił. P rzy sze d ł do g o to w e g o i w y ro b io n e g o m aterjału, ty lk o repertuar u d o sk o n a lił i ro zszerzy ł. U p ły n ęło atoli lat kilka w ahań, nim się teatr u stalił.

Jan B audouin, w yd ając w r. 1784 Falbaira, w y ra ża się o B o­ g u sła w sk im , że ten ob d arzon y sz cze g ó ln y m P o ly h y m n ji ta len tem , sw ą św ie tn ą p o sta w ą i m n ogością tłu m aczeń , p ie r w sz e w teatrze za g a rn ą ł m iejsce. Zaś O w siński, przez Baudouina w p ro w a d zo n y do dw oru Talji, zbiera rad jeg o o w o c e ; n ie m ając w zorów , sztu k ę deklam acji dop row ad ził do d o sk o n a ło ści, m im o ż e n ie m iał zn ajom ości teatru. W zy w a go, a b y do św ią ty n i M elpo­ m e n y za w ió d ł T ru sk olaw sk ą i osad ził ją na tron ie tej m u zy , m im o że nie m ają m od elu szu do naślad ow an ia, an i p rzep isó w sztu k i d ek lam ow an ia. „Czerpajcie (m ów i) w naturze, m y ślcie i bąd źcie p ilnem i, a b y n ie D m uchacz, a le w ierna pam ięć w am szep ta ła , kieruj krokam i sw ej Rozalji, n ie przestaw aj d osk on alić jej zd atn ość, za p a liłeś w niej ten o g ień p rzen ik ający, w p ra w iłe ś ją w ten w yraz n a tu ra ln y uczuć n a jg w a łto w n iejszy ch i jej szla ch etn ą u k sz ta łc iłe ś p ostać, bądź w iern y m jej p rzew od n ik iem w p rzy­ krej bo n ie p rzetorow anej je sz c z e drodze sc e n y tra g iczn ej“.

Z te g o u stę p u w idno, że B audouin w yrob ił ta le n t O w siń- sk ie g o , a O w siń sk i w y k sz ta łc ił T ruskolaw ską.

W czerw cu 1784 rozw iązała się trupa p olsk a, ak torzy się ro zp ro szy li. T eatr p o lsk i zn ó w chrom ał przez s z e śc io le c ie . D o ­ p iero w r. 1790 król za w e z w a ł B o g u sła w sk ieg o , ab y teatr u sta ­ lił. S zło to bardzo pow oli i z przerw am i.

W r. 1791 w lec ie g ry w a li aktorzy w Ł azienkach, bo teatr napraw iano. O tw orzono go dnia 8 w rześn ia. W d ziele Voyage d e deu x Français 1796 w yrażon o się : zła opera w ło sk a , kom e- dja n arod ow a: detestable. G rano w r. 1792 N iem cew icza : K a zi­ m ierz W. A b y O w siń sk i n ie upił się, zam k n ął go B o g u sła w sk i po p ołu d n iu i w y p u śc ił dopiero na w id o w isk o . W ty ch latach sły n ę li ak to rzy : K aczk ow sk i, Jasiń sk a, S zczu row sk i, Pierożyń- sk a, N ow ick a, M arunow ska, którzy od czasu do cza su o p u sz ­ czali W arszaw ę. Z aw ichrzenia p o lity czn e r. 1794 b y ły k lęsk ą dla teatru . B o g u sła w sk i p rzen ió sł się do L w ow a.

Z n aczen ie B o g u sła w sk ieg o u staliło się jego sta n o w isk iem dram aturga. N a n iw ie tej za szczep ił on m n óstw o tłu m a czeń i p rzeróbek, których p o w o d zen ie b yło n ie zw y cza jn e i trw ałe. C o k olw iek zagran ica w y tw a rza ła ch oćb y z p rzelotn ą sław ą, to w lo t c h w y ta ł B o g u sła w sk i i oddaw ał dobrą p o lszczy zn ą . T y le tam b y ło teg o , że już w r. 1794 zap ow ied ział d zieł sw o ich w ilo ści p rzeszło 34 tłu m aczon ych , m ięd zy tem i sied em oper. B y ł to o w o c p racy od r. 1789 do 1794 r. K oroną jeg o za słu g b yło n a ­ p isa n ie K rakow iaków i Górali, których n iew ia d o m o d laczego n ie o g ła sz a ł drukiem . P o la cy k rak ow ian ie, gó ra le M oskale. Tak d o m y śla n o się. Co w ięcej, że w figurach takich, jak B ryndus,

734

b y ły m a rk o w a n e d u ch y r o sy jsk ie w p ły w o w e , cze g o dziś d o ciec n iep o d o b n a .

N ie p ie r w sz a to sztu k a p o lity czn a na sc e n ie w a rsza w sk iej. B y ła n ią

Powrót posła

Król Teodor

Sułtan Wam-

pun,

Brutus

S ztu k a B o g u s ła w s k ie g o b y ła n ie w ą tp liw ie z ten d en cją p o ­ lity czn ą . W sp ó łc z e sn y S e u m e tak d a lece z n a c z e n ie jej p od n osi, ż e tw ierd zi, iż b y ła o sta te c z n ą p rzy czy n ą w y b u c h u rew olu cji w r. 1794. C oś je st w tem praw d y.

Korespondent

Krakowiaków

Krakowiacy

u k a z a li się n a s c e n ie d nia 1 m arca, lecz p o trzech p rzed sta ­ w ie n ia c h z a b ron ion o gran ia sztu k i.

M uzyka w ie le p rz y czy n iła s ię m elodjam i do p o w o d zen ia sztu k i. W yraża się S e u m e (

Spaziergänge nach Syrakuz

Krakowiaków

Z n a czen ie p o lity c z n e B o g u sła w sk ie g o sta ło się p op u lar- nem . G dy w ię c po p ółroczn ym za m ęcie w kraju m ilczała w r. 1794 przez p ó ł roku scen a , R ada n a jw y ższa narodow a w y z n a ­ c z y ła z a siłe k teatrow i i zaleciła B o g u sła w sk iem u , „znanem u p u b liczn o ści z patrjotyzm u i ta len tó w o b y w a te lo w i“, ab y z d niem 11 p a źd ziern ik a o tw o rzy ł teatr n a ro d o w y .

H istorja sceny warszawskiej do r. 18S0

₇₃₅

Tak w ię c od te g o roku u rosło zn a czen ie B o g u sła w sk ie g o . W r. 1795 u fu n d o w a ł T uczem ski k om p an ję i g ry w a ł od 16 sierp n ia do 26 lu te g o 1796 r. P oczem m ieli k om p an ję Tru- sk o la w sc y do 25 m aja 1797 r. G dy T ru sk o la w sk i um arł przy k oń cu roku, w d o w a ob jęła r. 1797 sc e n ę i daw ała w id o w isk a w pałacu R a d ziw iłło w sk im .

W r. 1798 w y stą p ił w czerw cu po raz p ie r w sz y w Ł a zien ­ kach sła w n y k om ik A lojzy Ż ółkow ski. T ru sk olaw sk a g ry w a ła do 7 lip ca 1798 to w N ow ym teatrze to w R a d ziw iłło w sk im .

B o g u sła w sk i w rócił do W arszaw y 1799 r. i g r y w a ł od 31 sierp n ia. T rupę m iał liczn ą: T ru sk olaw sk a, J a siń sk a , D ro z­ d ow sk a, S zczu row sk a, R u tk ow sk a, T ru sk olaw sk a córka, p an n y Z ak rzew sk a, L e sz czy ń sk a , K uczm ańska, B o g u sła w sk i, S zy m a ­ n o w sk i, Ż ółk ow sk i, Ś w ierza w sk i, M orczyński, Szczu row sk i, R ut­ k o w sk i, K aczk ow sk i, P od gu rsk i, Z ieliński, N acew icz, S zy m a ń ­ sk i, R y łło , H em p iń śk i, P etrach , S ien k iew icz, R udnicki, N iew ia­ row sk i, O koński, K rzesiń sk i, i In d yczew sk i.

O zdobą s c e n y b y ła śp iew a czk a J a siń sk a , lecz w k ró tce p o ­ padła w ch orob ę u m y sło w ą , co tak p od ziałało na K aczk ow ­ sk ieg o , że utracił pam ięć i um arł w szp italu w arjatów . J a siń sk a m iała za le d w ie la t 30, g d y zm arła na w od n ą p u ch lin ę w lip cu 1800. Ż ałow an o ją p o w sz e c h n ie . P oszła zam ąż z m iło ści n a m ięt­ nej, lecz ry ch ło m ęż o w i się sp rzyk rzyła. T rzy razy ją porzucał, zostaw iając jej d w oje dzieci. N a stęp n ie p ok och ała K a c z k o w sk ieg o . B y ła to o so b a p rzystojn a, d o ść żyw a, łagod n a, n iezw y k łej pra­ co w ito ści i dobroci serca. D ziw n a to b y ła organizacja arty­ styczn a. W e L w o w ie g ry w a ła n iezrów n an ie tragiczn e role i k ró ­ lo w e, a bodaj b yła je sz c z e d osk on alszą, gryw ając m atki k ło p o t­ liw e, sta re o ch m istrzy n ie, w ieśn ia czk i, lecz n ajw ięcej sk ło n n o ści m iała k u op erze.

II

W iek 19-ty za sta je B o g u sła w sk ie g o na czele kom panji. D obiera k om p an ią liczn ą, n ie op u szcza in w a lid ó w sce n iczn y ch . G ryw a Ś w ie rza w sk i, lu b o b e łk o c ze i traci pam ięć, a m im o te g o za zd ro sn y o role. Raz, g d y się sp óźnił, zastąp ił go R y łło w I-szym akcie, on za ś o d egrał dalsze akta, za co p u b liczn ość obd arzyła g o ok lask am i. D ru gi in w alid H em pińśki, m ało u ż y w a n y , w ię c e j zajm ow ał s ię k asą i nad zorem gm achu.

A ktor S zy m a ń sk i um iera w sty czn iu 1800, a P od gu rsk i w lu ty m . N a ten rok p rzypada w y stę p 15 czerw ca L udw ika D m u sz ew sk ieg o , c z ło w iek a literack o w y k sz ta łc o n e g o i w y ższej o g ła d y to w a rzy sk iej.

N ow o w y stę p u ją c y aktor P a w ło w icz, pani B rzozow sk a, pani B iernacka, S zarew iczów n a i pani R udow ska tw o r z y ły m łod e siły sc en iczn e. O statnia ry ch ło o p u ściła sc e n ę . Prócz p om n o­ żen ia p erso n a lu m łod em i siła m i, B o g u sła w sk i dokładał starań,

7 3 6 Karol Estreicher

a b y w y s ta w a b yła o d p o w ie d n ia . L iczne d ek oracje m a lo w a ł sła w n y A n ton i S m u g lew icz. Sam dyrek tor n iem a l u su n ą ł się z e s c e n y , z a ję ty ad m in istracją teatru .

Znali g o już sw o i i o b cy . P o eta S e u m e {Mein S o m m e r, 1805) w y ra ż a się o n im : J ed n y m r y se m , u siłu ję n a szk ico w a ć obraz te g o z n a k o m iteg o a r ty sty . W a rsza w ia n ie rów nają g o z Iff- la n d em . J ed n a k ż e on b y ł c zem ś w ię c e j. O ty le zb liżo n y do Iff- lan d a, że b y ł m ężem zn a k o m ity m , ale je sz c z e b o g a tsz y i o k a­ z a lsz y . B o g u sła w sk i d o ro d n eg o w zro stu , o p ięk n ej p o w ierzch o w ­ n ości, p rzy tem w y k sz ta łc o n y i z o b ejściem n a jd elik a tn iejszem . G dym go p ozn ał, b y ł on sie d e m d z ie się c io le tn i a jed n a k w id zia ­ łe m g o w c ią g u ty g o d n ia g rającego to L eara to A xura. W yro­ bił so b ie g rę d a w n iejszej sz k o ły fran cu sk iej tej, która zagasła z T alm ą. D e k la m o w a ł śp iew a ją co , siln ie trem o lo w a ł, a w m ó­ w ie n iu i ak cji „trug ü b e rm ä ssig a u f“. G dy m iał starca przed­ sta w ić , ch od ził m ocn o p o c h y lo n y , w sp a r ty n a la sc e i g ło s jego drżał. W k rólu L earze b y ł b lisk im starości i ten ch arak ter prze­ p ro w a d ził. Z aś w A x u rze stw o r z y ł d e sp o tę ostro i d osad n ie w e w sz e lk ic h sz c z e g ó ła c h . C h oćb y to n ie w e w sz y stk ie m b y ło g o d n e p o c h w a ły , b y ło b y jed n ak do ży c z e n ia , a b y d zisiejsza sztu k a g ry a k torsk iej n ie le k c e w a ż y ła „ so lch e B e z e ic h n u n g e n “. N asi a rty ści w sw y c h b ia ły c h perukach, ru ch y m ają sz y b k ie , k rzy czą jak tę ż y z n a , czy n ią kroki lu d zi p e łn y c h siły . B iała p e ­ ruka w y sta r c z a im za w sz y stk o . G dy w ię c grają sta rcó w jed ­ n a c y są cz y w 50 c z y w 80 w iek u ży cia . Ze śm iercią B o g u ­ s ła w s k ie g o sztu k a g r y sce n iczn ej p o su n ę ła się w y żej i różni się w tej ch w ili m ało od sp o so b u g r y te g o c z e sn y c h F ran cu zów . B o g u sła w sk i stw o r z y ł sz k o łę p o lsk iej sc e n y . U m iał on z w ielk ą g o d n o śc ią (W ü rd e) p rzed sta w ić d zieła p o e ty c z n e . O bok n ieg o grupują się u ta le n to w a n y D m u sz e w sk i, tra g iczk a L ed o ch o w sk a , m iła D m u szew sk a , p o tę ż n y S zczu ro w sk i, w e s o ły Ż ó łk o w sk i „aus dem a ltfü rstlic h e n G eb lü te“. Skąd o tem u k sią żę cen iu Ż ółk ow ­ sk ie g o , w ie ś c i z a się g n ą ł S eu m e, n iew ia d o m o .

S e u m e o p o w ia d a (E in W ort an Schauspieler) z p ow od u e ste ty k i w u b iorze ak torek , że ani w B erlin ie, ani w D reźn ie, n ie u b ierają się aktorki tak g u sto w n ie , jak w W a rsza w ie lub R y d ze.

B o g u sła w sk ie g o a n trep ryza trw ała do k o ń ca roku 1813. Na teatr zaczęła k r y ty k a literack a p ie r w sz y raz zw racać u w a g ę. To b o w iem , co p isał M onitor, C zartoryski i M itzler, m iało cech ę o g ó ln y c h u w a g o sce n erji. D op iero w r. 1801 o g ła sz a J. K. W (y sz k o w sk i) u w a g i o teatrze p olsk im . W y zn a je on, że p ie­ lę g n o w a n a od lat 40 scen a n ie podrosła, bo m iała z ły c h pia- stu n ó w i n ie d o sta w a ło jej za siłk ó w . N iem cy i F rancuzi k sz ta ł­ cili teatr. T łu m a czen ia b y ły n ie d o łężn e, że a u torow ie n ie m o­ g lib y s ię p rzy zn a ć do ty c h p r zek ła d ó w . „G dyby teatr pod d o­ zorem sła w y , a n ie p o d w ójn ego z y sk u c h c iw e g o d yrek tora zo ­ sta w a ł, g d y b y p u b liczn e u rzą d zen ie p rzep isa ło p e w n e p raw idła

H istorja sceny warszawskiej do r. 1850 7 3 7

sp ra w o w a n ia s ię ty c h ludzi, k tórzy p rzed rzeźn iając b łęd y , sam i b y ć p o w in n i od ich zarzutu w o ln i, g d y b y au torow ie dzieł, n ie p otrzeb n i zach ęcającej n agrod y, brali ją z ręk i rządow ej, w s p ie ­ rającej ta len ta i u b ó stw o , m o g ę zap ew n ić, ż e g e n ju sz n a ro d o w y , do w sz y stk ie g o zd o ln y , ale z a w sze sk ręp o w a n y , daw no już d ałb y w id zieć n a s c e n ie d z ie ła n a śla d o w có w K rebillona, Ka­ sy n a , K o rn eleg o , K otzeb u e, Ifflanda, S zek sp ira, A d y so n a a m o że i M etastazego, g d y b y w y d o sk o n a le n ie m u zyk i, o sw o iło jej h ar­ m onią z g ło so w a n ie m języ k a . Bo rodzaj ó w dram atyzm u, k tó ­ reg o n ie d a w n em i są w y n a la zca m i W łosi, opera na teatru m p o l­ skim , jak g d y b y dotąd n ie z n a n y . Mało o nim m ó w ić m o żem y , bo z k ilk u próbek, n ik t praw dziw ej n ie p ozn a isto ty . A tak i

Rzadka rzecz

Axur

Fraskatanka

Bednarz

Prostota

cnotliwa

Kowal

Włoszka w Londynie

Otóż m a ły p ortret teatru p o lsk ieg o , te g o to dzieck a od p ó ł w ie k u urod zon ego. S p ało on o za w sz e w p ow iciu i z a led w ie czasam i ob u d ziło się , a le częście j p rzeraźliw ie w rz eszcza ło , n iźli n as sw o ją ig ra szk ą zab aw ić starało się. D opiero w ty c h latach , z a ch w a lo n y ze s w e g o talen tu an trep ren er teatru w a r sza w sk ieg o , zaczął g o p o w o li b u dzić i u c z y n ił n ad zieję, że za cza sem , p od tak dobrym sw o im o p iek u n em , p rzyjdzie do zu p ełn ej dojrzałości i o ś w ie c e n ia .“

Podporą sc e n y za B o g u sła w sk ie g o b y ła Józefa T ru sk o­ la w sk a , córka sła w n ej tragiczk i; w y s z e d łs z y zam ąż za hr. Le- d o ch o w sk ie g o , u stą p iła ze s c e n y 10 m aja 1801 r., jed n ak ow oż w ró ciła 24 w rześn ia 1805 r. już jako L ed och ow sk a w roli Ga­ la tei w kom edji

Pigmaljon.

O siń sk i, g d y w y stą p iła za p an ień sk ich cza só w w roli X y - m en y w traged ji

Cyd

Córko polskiej Melpomeny, W ierny obrazie natury, Gdyby cię znały Ateny, Stawianoby ci marmury.

Ucieszył się cień Woltera, Alzyrę lubią polacy I tłumacz poklask odbiera, W szystko to, dziełem twej pracy. N iosę ci czułą Xymenę

Sięgnij w ielkości Kornela.

M atka jej, A g n ieszk a T ru sk o la w sk a , już w p o d eszły m w iek u , św ie c iła resztk am i w ie lk ie g o talen tu . U stąp iła z e s c e n y 25 sty cz n ia 1803 r. w roli K am illi

(Horacjusze)

Barbara

7 3 8 Karol E streicher

S iostra T ru sk o la w sk iej, F ra n ciszk a z M aru n ow sk ich P iero- ż y ń sk a w ró c iła ze L w ow a w r. 1804, ale już n ie b y ła to sła w n a ak tork a tragiczn a, ale sch o rza ła i złam an a. S tr a ciw sz y d zieci, g a s ła zw o ln a , o śle p ła i zm arła 19 w r z e śn ia 1816, m ając lat 50. B y ła to o so b a m iern eg o w zro stu , d elik a tn a i k szta łtn a , ru ch ów zręczn y ch , m iała g ło s m iły i u jm u jące sp ojrzen ie. W rolach tra g iczn y ch u c zu c io w a i w y m o w y r z ew n e j, gorzała zap ałem i na­ m iętn o śc ią , co ją sta w ia ło ponad in n e a rty stk i.

D o tk liw ą stra tę p o n io sła sc e n a p rzez śm ierć S w ierzaw - sk ie g o dnia 30 listop ad a 1806 r., aktora do ról p o lo n u só w . M iał p ię k n y w zro st, tw a rz m ęsk ą , n ie c h a r a k te ry zo w a ł się. W zrok p o sę p n y , u śm ie c h sa ty r y c z n y , g ło s siln y , c h ro p a w y . W ruchach o sz c z ę d n y , n ie robił stu d jó w do g r y , a le ro le u m ie w ał d o sk o ­ n a le, i g r a ł n a tu ra ln ie. P oza ro le p o lo n u só w ta le n t je g o nie się g a ł dalej. U b ierał s ię ch ęd o g o . Z w y k le n o s ił u b ió r ż ó łty z n ie ­ b iesk im , co n a z y w a ł liberją S u łk o w sk ic h , k tórych n ie lubił. O strem o b ejśc iem śc ią g a ł p rzeciw so b ie n iep rzy ja ció ł. N a zgon je g o n a p isa n o w ie r sz :

Ten, co w olny od przysad, zawsze przez naturę Bawiąc um ysły, czoła rozmarszczał ponure, N ow y przez ostateczną kunszt okazał scenę, Gdy sw ym zgonem Thaliję zm ienił w M elpom enę.

P o w o d z e n ie k o n tu sz o w y c h ról tak b y ło tradycją p am iętn e, ż e A lojzy Ż ó łk o w s k i, o b ją w sz y po nim rolę F a n a ty c k ie g o w k o ­ m ed ji Ś w ię to sze k, p r z y w d z ia ł k o n tu sz, czem z e p su ł całą rolę. K rótko za b a w ił na sc e n ie w a r sz a w sk ie j M ierzyń sk i, po­ w r ó c iw sz y z W iln a w r. 1810. Zagrał rolę p rezy d en ta w sz tu c e :

Ton w ielkiego św ia ta, a le gra je g o ok azała się p rzesta rza ła , sta r o św ie c k a . Co s p o s tr z e g łs z y , w y n ió s ł s ię do P ło ck a , g d zie w r. 1810 um arł. B y ł to ak tor d ru g o rzęd n y , ale d o sk o n a ły . N ig d y n ie z e p s u ł roli. N a k o ch a n k a n ie n a d a w a ł się, bo m iał tw a rz sfa łd o w a n ą , g ło s ch ra p liw y , za cin a ją cy się , oczy n ie b ie ­ sk ie , w ło s y ż ó łta w e , r u c h y p o w o ln e . A le to b y ł aktor m y ślą c y , str o n ił od z w ią z k ó w p rzyjaźn i. C órka je g o b y ła u lu b io n ą tan ­ cerk ą i za ra zem w y b o rn ą do ról k o m iczn y ch .

N ader c e n io n y b y ł aktor P a w ło w ic z, zm arł m łodo r. 1804. U rod ził się w W a r sza w ie 1778 r., s łu ż y ł w k o rp u sie in ż y n ie ­ rów , le c z po upad k u z k o n ia n ie b y ł zd o ln y do słu ż b y w oj­ sk o w e j. Raz p ie r w sz y w y s tą p ił 16 lu te g o 1800 r. w sztu c e

K lara z H ocheneichen. T ragik to b y ł w y k w in tn y , staran n y i u lu b ie n ie c w id zó w . O dznaczał się w roli C yda. O statn i raz g r a ł k r ó lew icza (iOblężenie O densy) dnia 19 sty c z n ia 1804. W ie l­ k ie ro k o w a n o n a d zieje po nim i ża ło w a n o g o w ielce.

P e tr o n e la A lek sa n d ra D rozd ow sk a b y ła d o sk o n a łą w rolach c h a r a k te r y sty c z n y c h k o m iczn y ch . G ryw ała od r. 1784, um arła 4 listo p a d a 1812 r., m ając lat 45. Ś red n iej p o sta ci, k sz ta łtn a , tw a r z y p o c ią g łe j, w y d a tn y ch ry só w , o ż y w y c h ocza ch i g ło s ie

H istorją sceny warszawskiej do r. 1850

d o n o śn y m . W eso ła , zab aw n a, n iezm iern ie ru ch liw a, serce m iała jak n a jlep sz e.

D nia 11 paźd ziern ik a 1801 um arła aktorka S zarew i- czów n a.

Jan R yłło z L u b elsk ieg o , u rod zon y ok oło 1760, g r y w a ł zrazu po dw orach p ań sk ich jako am ator, dopiero w dniu 7 w rze śn ia 1793 u k azał s ię w W a rsza w ie w roli F ern an d a

(Pustelnik na Formentera).

Ś p iew a k w y b o r n y D om inik K aczk ow sk i um arł w G rodnie r. 1805. L itw in, u ro d ził się r. 1760. W r. 1786 w y stą p ił jako te n o r z y sta . Od r. 1793 śp ie w a ł w op erze w a rsza w sk iej. W sła ­ w ił s ię w partji A tara, którą grał i śp ie w a ł tak d o sk o n a le, że n ie m iał sob ie ró w n eg o . Król obdarzył g o za tę rolę tab a­ k ierk ą złotą. G ryw ał w k om ed jach . W r. 1794 p r z en ió sł się do L w ow a, w r. 1799 w r ó cił do W arszaw y, lecz już b y ł n ie ­ u ż y te c z n y , bo stra cił pam ięć.

N ow o a n g a ż o w a n i u zd o ln ien i artyści Zofja P etrach ów n a 7 (P etrasz), śp ie w a czk a odznaczająca się m iłym g ł o s e m ^ T K u d - . licz, aktor zrazu m ało c en io n y , a który w y ro b ił się zcza sem na d o sk o n a łeg o a rty stę. P etraj^ p w n a p o szła zam ąż za L udw ika D m u sz e w sk ie g o . Zm arła 9 sierp n ia 1808, m ając la t 22. D m u- s z e w s k i w y stą p ił p ie r w sz y raz dnia 29 sty czn ia 1802 jako ten or. R azem z nim ukazała się S tefa n ió w n a w o p erze

Flet

zaczarowani

Przerwana ofiara

Petrach głosem w yniosłym i łatwym zapala, Stefani przyjem nością i wdziękiem zniewala: W znających się na sztuce pierwsza podziw budzi A druga ma za sobą serca wszystkich ludzi. S tefa n ió w n a um arła 26 k w ietn ia 1803, m ając lat 19.

D o licz b y le p sz y c h śp ie w a c z e k zaliczon o p an n ę P ięk n o w - sk ą (p óźn iej 1811 r. D m u szew sk ą ), która objęła p artje po n ie ­ d łu go zm arłej S tefa n ió w n ej. W y stą p iła p ierw szy raz 17 m arca 1803 w op erze

Telemak

Lodoiska

Kopciuszek.

T eatr b y ł p rze p e łn io n y , k sią ż ę W irtem berski, k sią ż ę J ó zef, Z am oysk i i in n i tw ierd zili, że opera ta rów n ie b y ła dobrze

śp ie w a n ą , jak w P aryżu . R od zin a k ró le w sk a b y ła na tem przed­ sta w ie n iu .

W o p er ze je sz c z e od zn a cza ła się E lsn ero w a z D ro zd o w ­ sk ic h , śp ie w a czk a o p e r e tk o w a w sztu k a ch

Kasper fagocista

(1810),

Pałac Lucypera

Kurjacjusze.

Z o p e r y w a rsza w sk ie j w y s z ła w r. 1792 (w ło sk iej) pani C am pi z M ik la siew iczó w , córka k o śc ie ln e g o z L ublina, a le ta z d o b y ła so b ie s ła w ę jako eu ro p ejsk a śp ie w a c z k a w o p erze w ie d e ń sk ie j.

W o g ó le w y s ila ł s ię teatr n a op erę. K om ed ję ra to w a ł do­ w cip a m i A lo jz y Ż ó łk o w sk i. P op rostu b łazn ow ał. S ilił s ię na b u fo n a d ę, n ie dbając o r o le ; p u szcz a ł d o w cip y n ie w porę — je g o p o u fa ło ść k arczem n a p o d o b a ła się sz c z e g ó ln ie j galerji.

Po u tra cie O w siń sk ie g o , Ś w ie r z a w sk ie g o , H em p iń sk ieg o (ten o so b liw e g o ta len tu ) i ze sta r z en iu s ię T ru sk o la w sk iej zo ­ s ta ł z e sta reg o p o k o len ia B o g u sła w sk i. A le te g o złam ała praca sce n ic z n a d łu g o le tn ia i ż y c ie z b y t sw o b o d n e , jak m ów i ręk o p is :

à la suite d ’une vie passée dans le travail et l’agitation, son

gout pour tous les plaisirs ne lui laissent pas de tems de

s ’exercer.

W p erso n a lu m ęsk im n ie b y ło w y b itn ej s iły do ról dra­ m a ty c z n y c h , do ról tra g ed ji fran cu sk iej. C ałość w g rze n ie d o ­ m agała, bo z n a czn y p rocen t ak torów n ie m ia ł sc e n ic z n e g o w y k sz ta łc e n ia . Z w y k le p rzeb iera n ie się, zm ia n a p eru k , pła­ sz c z ó w , z a stę p o w a ło ch arak teryzację. Zm iana fizjogn om ji i ru­ ch ó w n ie u p o w sz e c h n iły się w grze. W ielu raziło w y m a w ia ­ n iem w y r a zó w , m ó w io n o

miesce

miejsce, pieruny,

zajzdrość, pieniądze, damy byli wesołe, orły polskie zapędzili

się, ślachcic, śklanka

B rakiem w y k sz ta łc e n ia ra ziła i p u b liczn o ść. J e sz c z e za p ru sk ich c za só w r. 1798 dnia 9 sty czn ia p rezyd ju m policji w y ­ d a ło ro zp o rzą d zen ie co do zach ow an ia s ię n ie sfo r n e g o p u b licz­ n o śc i. M łodzież nie zd ejm ow ała k a p e lu sz y , p ch ała się n ie sfo r ­ n ie , w o ła ła g ło śn o . W ielu p rzy ch o d ziło n ie dla granej sztu k i, le c z a b y za b a w ić s ię rozm ow ą. H a ła sy g łó w n ie s z ły z parteru, k tó r y n ie m ia ł k rz eseł, z a g łu sz a ły on e n iem a l m o w ę ak torów . S tąd sty g li a k torzy w grze, re c y to w a li r o le, b y le b y zb y ć sw ój o b o w ią ze k . W idz o b o jętn ia ł w zg lęd em aktora, a aktor w z g lę ­ d em w idza.

H istorja sceny warszawskiej do r. 1850 7 4 1

P u b lic z n o ść słu ch a ła tyrad K ornela, R asyn a, K rebillona, W oltera, R egn ard a, a le w ię k sz o ść ich p ięk n o ści n ie od czu w ała. D la m o d y ty lk o w ie lb io n o ich . T aniec i śp ie w zajm ow ały p rze­ w ażn ie, stąd w y r o b iło się zam iłow an ie do m elodram .

Marcinowa

z Dunaju, Głowa brązowa, Leszek

Samolub

Kminek z Pipiszek

Syn marnotrawny

T en sm u tn y sta n u m y sło w o śc i słu ch a czy w y w o ła ł sa ty rę p. t.

Głowa brązowa

Syn marnotrawny.

M ówi

Głowa brązowa

Syna marnotrawnego (1813),

Ani stara Zdawnialska, ani Regent dziarski, Ani naw et do śm iechu pobudził Bizarski. A na treny Klim unta, Elżbiety kochanie Darło zmęczone gęby kolejne ziewanie.

Lecz gdy m nie zadziwiona w yw oła stolica, Jaki nacisk i triumf! jak wielka różnica.

Ze wszech stron m iasta ludu tłoczy się gromada, Od południa paradyz zbiera się ciekawy,

Poważny areopag przed sceną zasiada,

Trzeszczą na w szystkich m iejscach obciążone ław y. Cóż — kiedy zręczny froter, klucz m i w usta włoży, Ileż się głów ek z każdej w ydobywa loży,

A gdy już — już chwytają w ęgierskiego zbiega, Strach i litość na każdej malują się twarzy, Jęk okropnej żałości zewsząd się rozlega I przez sufit płaczących słychać kominiarzy.

M im o tej k ry ty k i, stw ierd zić w y p ad a, że z w iek iem 19-tym repertuar zn a czn ie się w zm ógł. W praw dzie p a n o w a ł n iep o d ziel­ n ie czczy, ale d o w cip n y K otzeb u e, rozrzew n iał P ixerecou rt, ale ob ok n ich form ow ał się za stęp o ry gin aln ych p isa r z y ; O siń sk i, N iem cew icz i W ęż y k szli ku w yży n o m sztu k i, a D m u sz e w sk i z a sy p y w a ł sc e n ę przeróbkam i, w sw o jsk ie p rzystrojon em i sz a ty .

N arzek an ie u n a s na repertuar b yło ech em n arzek ań w P a ­ ryżu. I tam , g d y n ie stali na afiszu E lle v io u i G rćtry, M artin i N icolo, ó w c z a s teatr F ey d ea u sta ł p u stk ow iem . Jak ty lk o T alm a n ie w y g ła sz a ł tyrad K ornela, a F leu ry n ie w y sta w ia ł M oliera, a k torow ie K om edji F ran cu sk iej recy to w a li role w sali o p u sto ­ szon ej. Momus· n a p y ch a ł k ie sz e n ie . T eatr p rzy u licy M altańskiej grom ad ził sk arb y. B ru n etow i lało się złoto. Teatr V a u d ev ille, choć m a ły , p rzy n o sił sta łe z y sk i, g d y opera kom iczna w y k a ­ zy w a ła c ią g ły n iedobór.

U n a s p różn iactw o ak torów b yło chorobą. K rytyk a d zien ­ n ik ów łajała ich b e zsk u tecz n ie, a n aw et groziła, iż len iw có w w y ty k a ć b ęd zie po n a zw isk u , tak d alece n ie u c z e n ie się ról n ależało do d ob rego tonu.

B y ł je sz cze in n y p ow ód zn iech ęcan ia się do w id o w isk i g ry harm onijnej. P u b liczn ość za w ie le so b ie le k c e w a ż y ła w id o w ­ n ię. D op iero w r. 1812 w prow adzono w P aryżu ła w k i na par­ terze. Ł aw ki w y w o ły w a ły n ie c h ę ć grających . S ła w n a Clairon

7 4 2 Karol Estreicher

n ie ch ciała g ra ć przed p arterem sto ją cy m , z a ś L e K ain przed sie d z ą c y m parterem . Ona tw ierd ziła , że w id z o w ie są sp ok ojn i ty lk o , g d y sie d z ą , on za ś n ie ch cia ł b y ć p rofesorem lub k a z n o ­ d zieją i p raw ić jak z a m b o n y p rzed słu ch a cza m i d rzem iącym i lub śp ią cy m i.

T oż sa m o działo s ię i u n a s, a le je sz c z e g rze p rzeszk a ­ d za ła k lim a ty c zn a pora. S a la teatraln a n ie b y ła op alan a, w i­ d z o w ie z m u sz e n i b y w a li do u b ieran ia s ię po zim ow em u , a ro z­ g r z e w a li się c h o d z en iem po sali. Marzli i a k to ro w ie na sc e ­ n ie , a b y w a ło , że dla m rozów o d w o ły w a n o w id o w isk a (dnia 17 gru d n ia 1812 roku). T ak sam o i w p ó ź n ie jsz y c h je sz c z e latach (1823) p rzery w a n o w zim ie dla m rozu n a cz a s p e w ie n w id o ­ w isk a .

P ro w a d zen ie w ię c s c e n y p rzez zim ę b y ło zad an iem nie- lad a. Stąd n a rzek a n ia i k r y ty k a , k tóra B o g u sła w sk ie m u daw ała s ię w e zn ak i. M imo te g o tea tr rozw ijał się , r ó sł i k sz ta łc ił na m o d łę p a ry sk ą . C elem jej z a sto so w a n ia u n a s i p o zn a n ia w o ­ g ó le p o stę p u teatru w y sła n o L u d w ik a D m u sz e w sk ie g o w r . 1811 do N iem iec i Francji.

A b y sc e n ę p o d n ieść d ek ret ce sa r sk i z 14 k w ietn ia 1810 u tw o r z y ł d y rek c ję rząd ow ą tea tru pod p rezy d en cją Juljana U. N ie m c e w ic za . Z atw ierd zon o 10 sierp n ia t. r. u k ład z B o g u ­ sła w sk im co do z a ło ż en ia sz k o ły d ram atyczn ej. T eatr otrzy m a ł z a siłk u r zą d o w e g o złpol. 3 6,000 — król sa sk i p rzezn a czy ł 2,000 d u k a tó w na z a ło ż e n ie s z k o ły na d w a n a ście osób. Szk oła b y ła B o g u sła w sk ie g o ; otw arto ją 1 m aja 1811 r. pod d yrek cją N iem ­ c ew ic za . K siężn a W irtem b ersk a, która b y ła o b ecn ą na p ie r w ­ sz y m p o p isie 27 k w ietn ia 1812, za n o to w a ła , ż e c h ło p cy po p o lsk u p ię k n ie d ek la m o w a li — d z ie w c z y n k a w y p o w ie d z ia ła po fran­ cu sk u s c e n ę

Andromaki

W r. 1803 Le D o u x z a ło ż y ł sz k o łę b a letu , z 30 o só b zło ­ żon ą. C elow ała tu G urska. B a let ten trw a ł do k w ietn ia 1804, p o czem p r z e n ió sł się do G dańska. R oku 1810 E lsn er u stą p ił z d y r ek to rstw a o p ery . Od 5 sierp n ia zaczął k iero w a ć n ią Karol K u rpiński.

K ry ty k ą teatraln ą k ier o w a ł O siński w 1. 1 8 0 1 —10 w

Pa­

miętniku Warszawskim

Gazeta Korespondenta,

Gazeta Warszawska.

Krakowiaków

Axiir

Dwaj strzelcy

Syn marnotrawny

Woziwoda paryzki

Flet czarnoksięzki

Przerwana

ofiara

Kalif Bagdadu

Lodoiska

Szkoła zazdro­

snych

Szkoła obmowy

Pustelnik

H istorją sceny warszawskiej do r. 1850

₇₄₃

u stą p ił z dn iem 30 k w ietn ia 1814 r., dając b ła zeń sk ą k om ed ję A .Ż ó łk o w sk ie g o : Rochus P u m pernikiel. U stąpił po 20-letn iem p an ow an iu , bo u stą p ić m u siał. Żyjąc jak w ielk i pan, u trzy m u ­ jąc dw a d om y, m arnotraw ił dochody, a brnąc w d łu gi tracił en erg ję i n ie um iał zaradzić n iesfo rn o ści kom panji.

D łu g i d o r o sły do 180,000 zło ty ch , su m a na ó w c z e s n e sto ­ su n k i olb rzym ia. C zęść fortu n y m usiał oddać w ierzy cielo m , en- trep ry zę o d sp rzed a ł za 108,000 złotych . A le teatr p o zo sta ł w ro­ d zin ie, i B o g u sła w sk i p o zo sta ł nadal cich ym w sp ó ln ik iem .

III

T eatr objął A lojzy O siń sk i zięć jeg o , zn a m ien ity p oeta, w y m o w n y e s te ty k i n a jlep szy znaw ca sc e n y , k sz ta łco n y na w zorach fran cu sk ich , B o g u sła w sk i d o św ia d czo n y w ód z sz e d ł z ię c io w i z p om ocą. D łu g i u su n ięto a d o ch o d y pom nożono. Rząd b o w iem p rzyzn ał za siłk u 36,000 zło ty ch z w arunkiem u trzy m y ­ w ania sz k o ły dram atycznej.

Na jej c z ele sta n ą ł J ó zef L ipiński, reform ator szk ół. C złon­ kam i obrani T. D em b o w sk i, W. P ęk a lsk i, O siński, J. K ru szy ń ­ sk i, Ign. S zczu row sk i aktor, A ug. G liński, K saw . Ł apiński, a od r. 1815 Kaz. B rodziński. Im iona ó w c z e śn ie zn an e w literatu rze i sztu ce.

O siń sk i rozp oczął en trep ry zę 10 lipca 1814 dram ą E d w a rd w S zkocji. P rób ow ał od w rócić g u st p u b liczn o ści od w sz e c h w ła d ­ nej m e lod ram y ku tragedji, co m u s ię ty lk o cz ę śc io w o udało. M elodram a b y ła w sw o im cz a sie p otrzeb n a, bo w y ru g o w a ła pa- ja co w a tą k om edję, a p rzy g o to w a ła g ru n t dla szlach etn ej dram y tragiczn ej. O pera buffo u stąp iła p ieśn i lirycznej w m elodram ie. Scen a p ow ażn iała i sk łan iała się ku p oezji tragiczn ej.

O siń sk i p ojm ow ał zadanie repertuaru; w y zn a ł w p rzem ow ie w sz k o le dram atu, ż e w p ły w n iem czy zn y działał szk o d liw ie na p u b liczn o ść i z tej p r zy c zy n y dzieła K ornela i R a sy n a w idzom się u p rzy k rzy ły . N a p isa ł w ó w cza s O k raszew sk i: „N ie m asz u nas p u b liczn o ści god n ej d ob rego te a tru “. Utarło się w y r a żen ie, że o so b y lo ż o w e m ają n a jlep szy ton w sa lo n ie, a n a jg o rszy w te ­ atrze. C iągłe o d d aw an ie w izy t, g ło ś n e ro zm o w y i śm ie c h y , a ra­ zem szm er na parterze, g łu s z y ły d ialog aktorów . Na parter u c z ę ­ szcza ła m łódź rozm aw iająca n ap oły po fran cu sk u , g ło śn o o k o ­ b ietach , p o lo w a n iu i w y p ity ch b utelkach. W chodziła do lóż osób n iezn a n y ch , n ib y przez o m y łk ę. G ład ysze, m ając w czu b ach , w y ­ w o ły w a li p ojed yn czo aktorów bez u d ziału p u b lik i; parter jak jarm ark, g w a r cią g ły , w łóczon o się, przechadzano, d ow cip k o­ w an o, n ie u w ażając na grę. Pustaki tw orzyli drugą s c e n ę na p arterze. O dw róceni ty łem do sc e n y lu b w lożach p u szczający k on cep ta o grających aktorach celem ro z w e se le n ia dam nie b yli rzadkością.

Karol Estreicher

T aki z a sta ł O siń sk i m aterjał w sp ek tatorach . T ego p rze­ is to c z y ć n ie m ó g ł. A le p r z e isto c z y ł k orp orację a rty stó w . U c zy n ił ją jed n o litą i za so b n ą . M iała ak torów 20, ak torek 14. T rzecio­ r z ę d n y c h i u c z n ió w 14, w y słu ż e n i H em p iń sk i i P ie r o ź y ń sk i — razem gron o z 51 o só b i o ficja listó w 9. N ieb y li to a rty ści w zn a c z ­ nej cz ę śc i im p o n u ją cy ta le n te m , b o jedni już w iek iem zu ży ci, in n i na d orob k u s ła w y , ale b y ło to gron o u rob ion e, w sp ó ln ie zgran e.

Grano p rzez c a ły rok, n ie p rzery w a ją c, a dano w r. 1814 w id o w isk 176, w y sta w io n o n o w y c h 3 3 ; m ię d z y tem i op er 4, tra g ed y j 1, dram 7, m elod ram 1. A u to ro w ie sz tu k o ry g in a ln y ch b y li: A . Ż ó łk o w sk i, L. D m u sz e w sk i i N iem cew icz. O siń sk i za­ p ro w a d ził ła d i sp r ę ż y sto ść . R epertuar b y ł w ięcej literack i, w p o d n ie sie n iu g o brali u d zia ł K ru sz y ń sk i i B rod ziń sk i. W y sta ­ w ie n ie

Alzyry

T eatr s ta ł się teren em za p a só w literack ich . Od 10 m aja 1815 r. w yn u rza ją s ię w

Gazecie Warszawskiej

Gazeta Korespondenta

Z p o lem ik w y ła n ia s ię brak w y k sz ta łc e n ia u w ie lu a k to ­ rów , w y m o w a w a d liw a i ru c h y k o b ie t c z ę sto p rostack ie. Brak ele g a n c ji i n ie u c z e n ie się ról i p su c ie ich w ła sn e m i k o n c e p ­ tam i. Ju ż w te d y p ojaw ia się p la g a k la k ieró w . P o d cza s kom edji

Zamieszanie:

W olno ganić w teatrze, w olno dawać brawo Kupił sobie, kto w ejście zapłacił, to prawo.

Z okazji gran ia

Władysława pod Warną

P u b lic z n o ść cią g le b y ła n ie sfo rn a i w sz ę d z ie się cisn ęła . P o d cza s g o śc in n e g o w y stę p u F iszera w sz tu c e

Kain,

H istorja sceny warszawskiej do r. 1850 7 4 5

w a rsza w sk ie i trefio n e g ło w y z okularam i na n o sie . T akie to m ieli w id z o w ie złu d zen ie.

R ok 1816 b y ł punktem k u lm in acyjn ym rozw oju teatru . P rzy cz y n iło się do teg o u rząd zen ie w ew n ętrzn e. S tw orzon o dw a rzęd y k r z e se ł przy ork iestrze, w sta w io n o ław k i na parterze. To uk róciło r u c h liw o ść w id zów , bo m u sieli sie d z ie ć i m ilczeć. W sali raz p ie r w sz y zap an ow ała sp ok ojn ość. Tak now o p rze­ isto c z o n y teatr otw arto 18 lip ca tragedją N iem cew icza Jadw iga.

O siń sk i n ie w y trw a ł w g o rliw o ści. Ś w ie tn y deklam ator, u lu b ie n ie c sa lo n ó w , św ia t poezji d zielił z e św ia te m życia w y ­ g o d n eg o , d o sta tn ieg o i sy b a ry ty . To je st posp olitem zja w isk iem w tej sferze. W ięc ch w ilo w o p odniósł sc e n ę , fantazji d ogod ził, ale o jej utrzym an iu na w y so k o śc i n ie m y śla ł.

T eatr do r. 1818 istn ia ł na akcje. W tym roku sp ła cił O siński ak cjon arju szy i sam został en trep ren erem . S ta n o w isk o jego m aterjaln e b y ło św ie tn e . P ob ierał od rządu za siłk u 50,000 złp ol., a oso b n o na u trzy m a n ie fra n cu sk ieg o teatru 70,000 złp ol. P rezes d yrek cji rządow ej teatrów g en era ł J. R ożniecki d ą ży ł do te g o , a b y rozw ijać o p erę ze szkodą tragedji, w czem różn ił się z O siń sk im , a n ie m ogąc go przem óc, w yra zić się m ia ł:

Nous le briderons.

C enzura za częła utrudniać d aw an ie traged yj. P u b liczn o ść, jak z a w sz e zm ien n a i k ap ry śn a , zaczęła za n ied b y w a ć teatr. O siński sw oją drogą z a n ied b y w a ł aktorów . Sam pobierając w ię ­ cej niż s tu ty się c z n ą su b w en cję, pu szczał k om p an ję na los, g a ż ę w y p ła c a ł n iereg u la rn ie, zn iech ęcając ich do pracy. T en bezrząd trw ał ca łe lat pięć.

R ząd ch ciał rozw in ąć op erę p olsk ą i m iał w tem rację, choć m alk on ten ci p od su w ali mu in ten cje anti - p atrjotyczn e na szk od ę p o lsk iej tragedji. To fałsz. T ragedja b yła nudną, b ez p o ety ck iej siły , u b ogą i jałow ą. Jed en O siński m ó g ł coś zro­ bić, bo pióro m iał d zieln e, ale nic n ie robił. R ożn ieck i zatem w ied ział, czem teatr p o d n iesie. D z'w ignięcie op ery b y ło b y w ielk ą za słu g ą , bo u tw o r zy ło b y m u zy k ę narodow ą.

R ząd ch ciał u p orząd k ow ać g o sp o d a rk ę O siń sk ieg o co do fu n d u szó w za siłk o w y ch . W tym celu S ta szic, d yrek tor p rzem y słu i K u n czow u sta n o w ili K om itet n adzorczy. O głoszon o zarazem

Ustawif teatru, le c z jed n o i drugie n ie pom ogło.

K om isja sp raw w ew n ę trzn y ch n ieza d o w o lo n a z gosp od ark i O siń sk ieg o o g ło siła 13 m aja 1825 r. w y p u sz c z e n ie teatrów p o l­ sk ie g o i fra n cu sk ieg o w en trep ry zę, która z O sińskim k o ń czy ła s ię w czerw cu t. roku. T en, lubo z su b w en cji sp raw iał g ard e­ robę i rek w izy ta , ro ścił so b ie do nich praw o jako do osob istej w ła sn o śc i. Rząd h o jn ie w y n a g ro d ził g o , p łacąc m u za m aterjał te a tr o w y zło ty ch 50,000.

R zą d y O siń sk ieg o , choć w dalszych latach fo lg o w a ły w gor­ liw o ści, p o d n iosły w y so k o sc e n ę — a co w ięcej, u sta liły ją na m iejscu . R epertuar zn aczn ie u szla ch etn io n y . D m u szew sk i w