Taduesz Krahel
Akcja nuncjatury polskiej
Studia Theologica Varsaviensia 30/2, 191-195
[5]
R E C E N Z J E191
p ie rw s z y H . U. v o n B a lth a s a r , i to ju ż w r o k u 1939. B y ło to b e z p o ś r e d n io po le k tu r z e G eist in W elt. K r y ty k a ta b y ła p o d e jm o w a n a b a rd z o c z ę sto p rz e z p ó ź n ie js z y c h a d w e r s a r z y R a h n e r a . P e r s o n a liz m o k a z a ł się j e d n a k s y s te m e m , k tó r y n ie s ta ł się c u d o w n y m p a n a c e u m d la r o z w ią z a n ia w s z y s tk ic h p ro b le m ó w te o lo g ii s y s te m a ty c z n e j, choć je g o w k ła d w ro z w ó j te j te o lo g ii n ie m o ż e by ć k w e s tio n o w a n y .N a s tr. 203 n. c z y ta m y : „ T ranscendentalna chrystologia R ahnera p o m ija isto tn e a sp e k ty w ia ry c h rześc ija ń sk ie j: teologię K rzyża , e k le z jo logią i eschatologię”. N a ta k ie tw ie r d z e n ie n ie m o ż e zg o d zić się k to ś, k to b liż e j z e tk n ą ł się z te o lo g ią K a r la R a h n e r a . P o d o b n ie j a k z n a g m in n ie c zęsto w y s u w a n y m z a r z u te m p o m ija n ia w y m ia r u p e r s o n a ln e go. N ie w y d a je się w ię c u m o ty w o w a n e , b y w z a k o ń c z e n iu s w o je j p r a cy a u to r m ó g ł o c e n ia ć ja k o is to tn y w k ła d R a h n e r a w ro z w ó j in d y w i d u a ln e j e ty k i e g z y s te n c ja ln e j.
G u g g e n b e rg e r p r e z e n t u je s w o is ty sp o só b ro z u m o w a n ia : po p r z e d s ta w ie n iu d a n e g o z a g a d n ie n ia w m y ś li R a h n e r a w y s z u k u je o n w s z y s t k ie z n a n e so b ie z a rz u ty w ty m w z g lę d z ie , b y m ó c n a k o n ie c s t w i e r dzić, że n p . a n tr o p o lo g ia R a h n e r a s ta n o w i d o s k o n a ły m o d e l p o ś r e d n ic tw a p o m ię d z y c h ry s to lo g ią a te o lo g ią m o r a ln ą . W m ie js c e p o w ta r z a n ia z n a n y c h ju ż z a rz u tó w a u to r p o w in ie n ra c z e j p o d ją ć tr u d p rz e tłu m a c z e n ia z a m ia ró w R a h n e r a n a ję z y k k o m u n ik a ty w n y d la m o r a lis tó w , o d d a ją c w te n sp o só b s p o r ą p rz y s łu g ę d z ie d z in ie b ę d ą c e j s w o is tą , choć a u to n o m ic z n ą k o n ty n u a c ją d o g m a ty k i. C z y te ln ik te j k s ią ż k i, s t a r a ją c y się m im o w sz y stk o p o d ą ż a ć za je j to k ie m p r e z e n ta c ji p ro b le m u , n a t r a f i w tr z e c ie j części n a d o d a tk o w e k ło p o ty . J e s t b o w ie m n ie m a łą s z tu k ą o d ró ż n ić , co m ó w i R a h n e r, co s ą d z i te o lo g ia m o r a ln a , a co s a m a u to r. T ru d n o ś ć p o d ję te g o z a d a n ia tłu m a c z y w ie lo ś ć n ie d o b o ró w , ja k im i o b a rc z o n a je s t o m a w ia n a d y s e r ta c ja . W a rto je d n a k tę k s ią ż k ę p rz e c z y ta ć . J e s t to w p r a w d z ie le k t u r a w y m a g a ją c a , le c z w sp o só b p r z e k o n y w u ją c y u k a z u je p o tr z e b ę i p e r s p e k ty w y in te r d y s c y p lin a r n e g o d ia lo g u w r a m a c h te o lo g ii s y s te m a ty c z n e j. Ignacy B o kw a
A kta n u n c ja tu ry polskiej *
Z p r a w d z iw ą ra d o ś c ią n a le ż y p o w ita ć w ie lk ie p rz e d s ię w z ię c ie n a u k o w e, ja k i m je s t ro z p o c z ę ta w 1990 r. s e r ia w y d a w n ic z a A c ta N u n tia turae Polonae. K ie ro w n ik ie m (m o d e ra to re m ) te j s e r ii je s t z n a n y h is to
* A c ta N u n tia tu ra e Polonae. T. 1 : De fo n tib u s eo ru m ą u e in v e stig a tio n e e t editionibus. In stru c tio ad editio n em . N u n tio ru m series chrono- logica. A u c to re H . D. W o j t y s k a C P. R o m a 1990 I n s t i t u t u m H is to r
i-ry k k s. H e n i-ry k D a m ia n W o jty s k a , a w y d a w c ą P o ls k i I n s ty tu t H is to ry c z n y w R z y m ie r a z e m z F u n d a c ją L a n c k o ro ń s k i. J a k w a ż n ą ro lę o d g ry w a ły i o d g ry w a ją n u n c ja t u r y a p o s to ls k ie w d y p lo m a c ji p a p ie s k ie j i ż y c iu K o śc io ła w p o sz c z e g ó ln y c h k r a ja c h , n i k o m u c h y b a n ie tr z e b a m ó w ić. T e in s ty tu c je d y p lo m a ty c z n e od d a w n a w z b u d z a ły te ż z a in te r e s o w a n ie h is to ry k ó w i z n a n e są e d y c je ź ró d e ł d o ty c z ą c y c h p o szczeg ó ln y ch n u n c j a t u r : f r a n c u s k ie j (A c ta N u n tia tu r a e G a l
licae), n ie m ie c k ie j ( N u n tia tu r b e r ic h te a u s D e u ts c h la n d ) i w ło s k ic h (N u n - z ia tu r e d ’Ita lia ). N u n c ju s z a m i a p o s to ls k im i w P o ls c e i ic h p is m a m i z a j m o w a n o się ju ż w p o ło w ie X IX w . (A le k s a n d e r P rz e ź d z ie c k i, E ra z m R y k a c z e w s k i), a po o tw a r c iu A rc h iw u m W a ty k a ń s k ie g o w 1881 r. b a d a n ia n a d n im i p ro w a d z ili h is to ry c y s k u p ie n i w A k a d e m ii U m ie ję tn o ści w K r a k o w ie (S ta n is ła w S m o lk a , L u d w ik B o ra ty ń s k i, E d w a r d K u n tz e , C z e sła w N a n k e ). R o z p o c z ę te p rz e z H . D. W o jty s k ę w y d a w n ic tw o m a n a c e lu o p u b li k o w a n ie w s z y s tk ic h ź ró d e ł z w ią z a n y c h z d z ia ła ln o ś c ią n u n c ja tu r y p o l sk ie j i ty m sa m y m u d o s tę p n ie n ie ic h s z e ro k im k rę g o m u c z o n y c h . J e s t to d z ie ło z a p la n o w a n e n a 60 to m ó w , z k tó r y c h część b ę d z ie w p a r u lu b k ilk u w o lu m in a c h . N a p r z e s tr z e n i n ie c a ły c h d w ó c h l a t u k a z a ło się 5 to m ó w a k t n u n c ja tu r y p o ls k ie j. Ś w ia d c z y to o w ie lk im r o z m a c h u i d o b r y m p r z y g o to w a n iu do p o d ję c ia te g o d z ie ła . W s w o je j r ę c e n z ji p r a g n ę z w ró c ić u w a g ę ty lk o n a d w a p ie r w s z e to m y , k tó r e o p ra c o w a ł k ie r o w n ik c a łe g o w y d a w n ic tw a , ks. H. D. W o jty sk a .
T o m p ie rw s z y s e r ii A c ta N u n tia tu r a e P o lo n a e d e d y k o w a n y je s t O jc u św . J a n o w i P a w ło w i II, O d n o w ic ie lo w i p o ls k ie j n u n c ja tu r y . K s ię gę ro z p o c z y n a k r ó tk a p rz e d m o w a , po k tó r e j m a m y w y k a z s k ró tó w , a po n im o b s z e r n ą b ib lio g r a fię , z a w ie r a ją c ą w y d a w n ic tw a ź ró d e ł o ra z o p r a c o w a n ia , d o ty c z ą c e n u n c ja tu r y a p o s to ls k ie j w P o lsce. P ie r w s z a , n a jo b s z e r n ie js z a część d z ie ła , D e fo n t ib u s e o r u m in v e s tig a tio n e e t e d itio n ib u s (s. 1— 172), s k ła d a się z d w ó c h ro z d z ia łó w . W p ie rw s z y m , „o n u n c j a t u r z e p o ls k ie j i o p is m a c h je j d o ty c z ą c y c h ” , A u to r p r z e d s ta w ia n a jp ie r w h is to r ię n u n c ja t u r y p o ls k ie j, od Z a c h a ria s z a F e r r e r i z a c z y n a ją c , k tó r e go s łu s z n ie u w a ż a za p ie rw s z e g o n u n c ju s z a w P o ls c e (1519— 1521). D o t ą d b o w ie m n a ogół u w a ż a ło się za p ie rw s z e g o n u n c ju s z a w P o lsce, b ą d ź za tego, od k tó r e g o z a c z y n a się s ta ła n u n c j a t u r a w P o lsc e , A lo jz e go L ip p o m a n o (1555— 1557). L e g a c ja F e r r e r ie g o n o s iła ce c h y n u n c j a t u ry . M ia ł on b o w ie m „ o m n ia , q u a e — n o s tr is a e ta tib u s d o c to r u m s e n t e n
tia — a d p e r m a n e n e te m e t s ta b ile m n u n tia tu r a m a p o sto lic a m r e q u i r u n t u r ” (s. 33), a m ia n o w ic ie : in s tr u k c ję d a n ą n a p iś m ie , u p r a w n ie n ia ju
-cu m P o lo n ic u m R o m a e . 8° ss. X X V III, 477; T. 1: Z a c h a r ia s F e rre r i (1519— 1521) e t N u n tii M in o r e s (1522— 1553). Ed. H . D. W o j t y s k a C P.
[7]
R E C E N Z JE193
r y s d y k c y jn e , lis ty u w ie r z y te ln ia ją c e , o b o w ią z e k z a ła tw ia n ia s p r a w p a ń s tw o w y c h i k o śc ie ln y c h . P r z e m a w ia za ty m ta k ż e d łu g o ść t r w a n i a je g o p o se lstw a .
D o u p a d k u R z e c z y p o sp o lite j w k o ń c u X V II I w . b y ło 60 n u n c ju s z y a p o s to ls k ic h , 5 le g a tó w p a p ie s k ic h i k ilk u n u n c ju s z y n a d z w y c z ą jn y c h . P o la ta c h n ie w o li n u n c ja t u r a w P o ls c e z o s ta ła w z n o w io n a w 1919 r. i p ie r w s z y m n u n c ju s z e m z o s ta ł A c h ille s R a tti. W 1945 r. w ła d z e P o l s k ie j R z e c z y p o sp o lite j L u d o w e j z e rw a ły s to s u n k i d y p lo m a ty c z n e z e S to lic ą A p o s to ls k ą i F ilip C o rte s i b y ł o s ta tn im n u n c ju s z e m te g o o k re s u . D o p ie ro 17 V II 1989 r. z o s ta ła p rz y w ró c o n a n u n c j a t u r a w P o lsc e , a 27 V I I I te g o ż r o k u z o s ta ł z a m ia n o w a n y n o w y n u n c ju s z , a r c y b is k u p J ó z e f K o w alczy k .
D a le j A u to r o m a w ia w s z y s tk ie r o d z a je p is m , z w ią z a n y c h z m is ją n u n c ju s z a , a w ię c a k t n o m in a c ji, lis ty u w ie r z y te ln ia ją c e , in s tr u k c j a d la n u n c ju s z a , u p r a w n ie n i a ju r y s d y k c y jn e , a k ta p ro c e s ó w in f o rm a c y jn y c h k a n d y d a tó w n a b is k u p ó w , lis ty k a r d y n a łó w z s e k r e ta r i a tu p a p ie s k ie g o d o n u n c ju s z y i ic h p o m o c n ik ó w , lis ty n u n c ju s z y do s e k r e ta r i a tu p a p ie s k ieg o , d z ie n n ik i i it in e r a r ia , r e l a c je k o ń c o w e i d o k u m e n ty z w ią z a n e z le g a c ją . N a s tę p n ie o m ó w io n e są z b io r y z a w ie r a ją c e d o k u m e n ta c ję , d o ty c z ą c ą d z ia ła ln o ś c i n u n c ju s z y p o ls k ic h . W ro z d z ia le d r u g im A u to r o m a w ia d o ty c h c z a so w e b a d a n ia n a d a k ta m i n u n c ja tu r y p o ls k ie j i ic h e fe k ty , o p r a c o w a n ia i w y d a w n ic tw a ź ró d e ł. Z a c z y n a o d J ó z e f a G a ra m p ie g o , k tó r y w la ta c h 1772— 1776 b y ł n u n c ju s z e m w P o lsc e , a p o n a d to z a jm o w a ł się d z ie ja m i te j n u n c ja tu r y . O m ó w io n e są tu w s z e lk ie b a d a n ia p o ls k ic h i z a g ra n ic z n y c h h is to ry k ó w o r a z w y d a w n ic tw a z te j d z ie d z in y a ż p o c zasy w sp ó łc z e s n e . C zęść d r u g ą d z ie ła s ta n o w i I n s tr u k c ja do w y d a w n ic tw a (s. 173— 189). W n ie j z a w a rto z a sa d y , k tó r e z o sta ły p r z y ję te p rz y w y d a w a n iu a k t n u n c ja tu r y . P r z y ję to je w o p a rc iu o d o ś w ia d c z e n ia w y d a w c ó w in n y c h n u n c ja tu r , f r a n c u s k ie j, n ie m ie c k ie j i w ło sk ic h . B ę d ą w ię c w y d a w a n e w s z y s tk ie d o k u m e n ty z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią n u n c ja t u r y w P o ls c e w l a ta c h 1519— 1797 i 1919— 1947. C zęść d o k u m e n tó w — z p o w o d u w ie lk ie j ic h ilo śc i — b ę d z ie o p u b lik o w a n a w p o s ta c i re g e s tó w
Z a s a d n ic z ą , tr z e c ią c z ę śc ią d z ie ła je s t c h ro n o lo g ic z n y w y k a z n u n c ju szy (N u n tio r u m se r ie s c h ro n o lo g iea — s. 191— 339), Z a c z y n a go k r ó tk i w s tę p , p o d a ją c y sp o só b p r e z e n ta c ji p o szcz e g ó ln y c h n u n c ju s z y i ic h p o m o c n ik ó w . N a s tę p n ie w p o r z ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m , s ta n o w ią c y m p o d s ta w ę do p o r z ą d k u k o le jn o ś c i to m ó w w y d a w n ic tw a , p r e z e n to w a n i są p o sz c z e g ó ln i n u n c ju s z e . T a k a p r e z e n ta c ja z a w ie r a k r ó tk i ry s b io g r a fic z n y n u n c ju s z a , a n a s tę p n ie d a n e d o ty c z ą c e je g o m is ji w P o ls c e (n o m in a c ja , in s tr u k c ja , lis ty u w ie r z y te ln ia ją c e , u p r a w n ie n ia , r e l a c ja k o ń co w a , p rz y b y c ie i w y ja z d z P o ls k i). D a le j p o d a n e s ą g łó w n e ź ró d ła , w y d a w n ic tw a , e w e n tu a ln i w s p ó łp r a c o w n ic y n u n c ju s z a i b ib lio g r a fia , 13 — S t u d i a T h e o l. V a r s . 30 (1992) n r 2
T e p l a n s z e d o t y c z ą c e p o s z c z e g ó l n y c h n u n c j u s z y s ą b a r d z o p r z e j r z y s t e i z a w i e r a j ą o g r o m i n f o r m a c j i n a t e m a t w s z y s t k i c h p o l s k i c h n u n c j u s z y i i n n y c h p r a c o w n i k ó w n u n c j a t u r y . T y c h p l a n s z j e s t 6 0 , a w i ę c t y l e , n a i l e t o m ó w z a p l a n o w a n e j e s t c a ł e w y d a w n i c t w o . D l a o l b r z y m i e j w i ę k s z o ś c i n u n c j u s z y p r z e z n a c z o n y j e s t j e d e n t o m . P o s e r i i n u n c j u s z y z a m i e s z c z o n e z o s t a ł y d o d a t k i ( a p p e n d i c e s — s . 3 4 1 — 4 3 0 ) , w k t ó r y c h o p u b l i k o w a n o s z e r e g d o k u m e n t ó w ł ą c z ą c y c h s i ę z f u n k c j o n o w a n i e m i o r g a n i z a c j ą n u n c j a t u r y , z a c z y n a j ą c o d l i s t u k r ó l a Z y g m u n t a S t a r e g o z 2 9 V I 1 5 2 0 r . d o E r a z m a C i o ł k a w R z y m i e w s p r a w i e u p r a w n i e ń n u n c j u s z a , a ż p o i n f o r m a c j ę z 1 7 V I I 1 9 8 9 r . o w z n o w i e n i u s t o s u n k ó w d y p l o m a t y c z n y c h m i ę d z y S t o l i c ą A p o s t o l s k ą i P o l s k ą i w z n o w i e n i u n u n c j a t u r y . K s i ą ż k ę z a m y k a i n d e k s o s ó b , i n s t y t u c j i i m i e j s c o w o ś c i . T o m t e n j e s t j a k b y w p r o w a d z e n i e m w s e r i ę w y d a w n i c z ą a k t n u n c j a t u r y p o l s k i e j . O p r a c o w a n y z o s t a ł z w i e l k i m z n a w s t w e m d z i e j ó w n u n c j a t u r y p o l s k i e j , ź r ó d e ł d o n i e j , d o t y c h c z a s o w y c h w y d a w n i c t w i l i t e r a t u r y . J u ż s a m w s o b i e j e s t w a ż n y m o s i ą g n i ę c i e m n a u k o w y m . T e n s a m A u t o r o p r a c o w a ł i w y d a ł t o m d r u g i a k t n u n c j a t u r y p o l s k i e j , z a w i e r a j ą c y a k t a Z a c h a r i a s z a F e r r e r i i n u n c j u s z y m n i e j s z y c h ( R z y m 1 9 9 2 ) . W e w s t ę p i e d o t e g o t o m u k s . W o j t y s k a p r e z e n t u j e n a j p i e r w p i e r w s z e g o n u n c j u s z a F e r r e r i e g o i n a s t ę p u j ą c y c h p o n i m a ż d o 1 5 5 3 r . n u n c j u s z y , z w a n y c h m n i e j s z y m i . I c h p o s e l s t w a t r w a ł y k r ó t k o i z w i ą z a n e b y ł y z s e j m a m i R z e c z y p o s p o l i t e j . N a s t ę p n i e o m a w i a p i s m a t y c h ż e n u n c j u s z y o r a z d a j e i c h i t i n e r a r i a w c z a s i e m i s j i w P o l s c e . D a l e j p r e z e n t o w a n y j e s t w y k a z ź r ó d e ł , k t ó r e w t y m t o m i e s ą p u b l i k o w a n e i z b i o r ó w , w k t ó r y c h s i ę z n a j d u j ą . N a j w i ę c e j d o k u m e n t ó w p o c h o d z i z A r c h i w u m W a t y k a ń s k i e g o i B i b l i o t e k i W a t y k a ń s k i e j . S z e r e g z n i c h p o c h o d z i z e z b i o r ó w p o l s k i c h , j a k A r c h i w u m G ł ó w n e A k t D a w n y c h , B i b l i o t e k a N a r o d o w a , B i b l i o t e k a P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k w K ó r n i k u , B i b l i o t e k a J a g i e l l o ń s k a , B i b l i o t e k a C z a r t o r y s k i c h , a t a k ż e i z B i b l i o t e k i L i t e w s k i e j A k a d e m i i N a u k w W i l n i e . N a s t ę p n i e m a m y w y k a z d z i e ł p o l s k i c h i z a g r a n i c z n y c h , w k t ó r y c h a k t a i l i s t y n u n c j u s z y b y ł y j u ż p u b l i k o w a n e o r a z z e s t a w i e n i e o p r a c o w a ń i ź r ó d e ł p o m o c n i c z y c h , w y k o r z y s t a n y c h w t y m t o m i e . P o t y c h w s t ę p n y c h r z e c z a c h p u b l i k o w a n e s ą ź r ó d ł a , d o t y c z ą c e p o s z c z e g ó l n y c h n u n c j u s z y , w p o r z ą d k u c h r o n o l o g i c z n y m s p r a w o w a n i a p r z e z n i c h m i s j i w P o l s c e : Z a c h a r i a s z F e r r e r i i j e g o w s p ó ł p r a c o w n i k J a n d e T e d a l d i s — 5 5 p o z y c j i z o k r e s u o d l i p c a 1 5 1 9 r . d o p o c z ą t k u s t y c z n i a 1 5 2 3 r . ( s . 1 — 1 3 4 ) ; T o m a s z C r n i ć ( N i g r o ) — 5 l i s t ó w z o k r e s u o d 2 1 X I I 1 5 2 2 — 3 I I I 1 5 2 3 r . ( s . 1 3 5 — 1 4 7 ) ; J a n A n t o n i B u g l i o i n u n c j u s z n a d z w y c z a j n y G u n d i s l a v u s d e S a n g r o — 3 6 p i s m — o d 2 0 I I 1 5 2 4 — w r z e s i e ń 1 5 2 6 ( s . 1 4 9 — 2 2 4 ) ;
[9] R E C E N Z JE 195 M i k o ł a j F a b r o — 1 3 p i s m — o d 1 4 X I 1 5 2 5 — 1 6 I I I 1 5 2 6 ( s . 2 2 5 — - 2 4 6 ) ; J a n F r a n c i s z e k C i t o — 3 5 p i s m — o d 1 6 X I 1 5 2 5 — 3 X I 1 5 2 7 ( s . 2 4 7 — 2 8 4 ) ; P a m p h i l u s d e S t r a s s o l d o — 1 6 p i s m — o d 1 0 I X 1 5 3 6 — 2 5 X I I 1 5 3 6 ( s . 2 8 5 — 3 1 2 ) ; H i e r o n i m R o r a r i o — 2 2 p i s m a — o d 2 9 V I 1 5 3 9 — 1 7 X I 1 5 4 0 ( s . 3 1 3 — — 3 5 1 ) ; O t t o T r u c h s e s s a W a l d b u r g — 1 1 p i s m — o d 2 9 V I I 1 5 4 2 — 1 8 I I 1 5 4 3 ( s . 3 5 3 — 3 7 6 ) ; H i e r o n i m M a r t i n e n g o — 2 2 p i s m a — o d 2 5 I I 1 5 4 8 — 1 8 I I 1 5 4 9 ( s . 3 7 7 — 4 1 6 ) ; M a r e k A n t o n i M a f f e i — 1 0 p i s m — o d 2 7 V 1 5 5 3 — 3 0 X 1 5 5 3 ( s . 4 1 7 — — 4 3 1 ) . T o m z a m y k a j ą i n d e k s y o s ó b , i n s t y t u c j i i m i e j s c o w o ś c i . M a t e r i a l t u z a p r e z e n t o w a n y d o t y c z y d z i a ł a l n o ś c i n u n c j a t u r y w o k r e s i e n a r a s t a n i a r u c h u r e f o r m a c y j n e g o w P o l s c e . O b r o n a K o ś c i o ł a K a t o l i c k i e g o b y ł a g ł ó w n y m p r z e d m i o t e m t r o s k i i z a b i e g ó w d y p l o m a t ó w p a p i e s k i c h . W y s t ę p u j ą t e ż i i n n e s p r a w y , j a k p o z y s k a n i e P o l s k i d o w a l k i z T u r c j ą , c z y t e ż m y ś l o p o z y s k a n i u d l a K o ś c i o ł a K a t o l i c k i e g o p a ń s t w a M o s k i e w s k i e g o . O p u b l i k o w a n e w t y m t o m i e ź r ó d ł a s ą w i e l k ą p o m o c ą d l a h i s t o r y k ó w t e g o o k r e s u . P o k a ź n a c z ę ś ć t y c h p i s m n i e b y ł a d o t ą d p u b l i k o w a n a . R a z e m z t y m i , k t ó r e b y ł y j u ż d r u k o w a n e w r ó ż n y c h w y d a w n i c t w a c h z a g r a n i c z n y c h i p o l s k i c h , s t a n o w i ą w a r t o ś c i o w ą c a ł o ś ć . W o b u t o m a c h n a u w a g ę z a s ł u g u j e p r z e j r z y s t o ś ć u k ł a d u o r a z p i ę k n a s z a t a g r a f i c z n a . P i e r w s z y t o m s t a n o w i ć b ę d z i e z a s a d n i c z ą p o z y c j ę d l a w s z y s t k i c h b a d a c z y d z i e j ó w n u n c j a t u r y p o l s k i e j , n a t o m i a s t d r u g i d a j e h i s t o r y k o m w a ż n y z e s t a w ź r ó d e ł d o d z i e j ó w d y p l o m a c j i p a p i e s k i e j w o k r e s i e f o r m o w a n i a s i ę n u n c j a t u r y w P o l s c e i o b r o n y K o ś c i o ł a K a t o l i c k i e g o p r z e d r e f o r m a c j ą . W y p a d a ż y c z y ć , a b y r o z p o c z ę t a p r z e z k s . W o j t y s k ę w i e l k a i w a ż n a s e r i a w y d a w n i c z a z o s t a ł a p o m y ś l n i e z r e a l i z o w a n a d o k o ń c a . T a d eu sz K ra h e l N eues L e x ik o n d er c h ristlich e n M oral, h r s g . v o n H a n s R o t t e r u . G ü n t e r V i r t , I n n s b r u c k — W i e n : T y r o l i a — V e r l a g 1 9 9 0 , s s . 8 9 6 . W b i b l i o g r a f i i k a ż d e j d z i e d z i n y n a u k o w e j s z c z e g ó l n e m i e j s c e z a j m u j ą s ł o w n i k i p o j ę ć i l e k s y k o n y . Z j e d n e j s t r o n y p o m a g a j ą o n e z d o b y ć w „ s k r ó c o n y ” s p o s ó b w i e d z ę w d a n y m p r z e d m i o c i e , z d r u g i e j z a ś t ę w i e d z ę k s z t a ł t u j ą , ö w s k r ó c o n y z b i ó r w i a d o m o ś c i p o z w a l a n a p o g ł ę b i a n i e w i e d z y w d a n y m p r z e d m i o c i e , j a k r ó w n i e ż p o m a g a w j e j k o r y g o w a n i u . 13*
