Wzorce kulturowe lasu/lasostepu strefy pontyjskiej w niżowych zespołach kręgu łużyckiego

x4ur;tN

lcułcz,tx

Wzorce kulturowe lasu/lasostepu strefy pontyjskiej

w niżowych zespotach k'ęg' łużyckiego

ABSTRAKT. Artykuł omawia problematykę związaną z pojawieniem się w niżol'vych społecznościach ku1tury łużyckiej, datoruanych na początek epoki żelaza, cech kulturowych pochodzących z ugrupowań lasostepu strefy pontyjskiej. Punktem wyjścia d o rozwazań są źródła pochodzące z osady zlokalizowanej na stanowisku 3 w Brześciu Kujawskim,-pow. Włocławek. Liczne analogie do tego zespołu znalezisk zlokalizowano na ob-szarze Mazowsza,Polski Srodkol'vej i Kujaw' W wyniku dotychczasowych studiów realne wydaje się łączenie wymienionych w tytule wpłytvów kulturowych z taksonami identyfikowanymi na obszarze dzisiejszej Ukrainy (kultura czerepino-łagodowska' ku]tura czarnoleska, kultura miłogradzka) oraz Białorusi (kultura miło-gradzka). Wnioski takie potwierdza takźe chronologia względna znalezisk oraz wstępne wyniki analiz raC. ABSTRACT. The paper discusses the appearance of cultural traits originating with the forest-steppe of the Pontic area in Lowland Lusatian culture (LC) communities dated to the early Iron Age. The discussron cen-tres around artefacts found at a LC settlement located at site 3 in Brześó Kujawski, Włocławek district. Nu-merous analogies to this assemblage of finds have been located in Mazowsze, central Poland and Kujawy. Relying on the results ofstudies carried out so far, it seems plausible to relate the cultural impact mentioned in the title to the taxa distinguished in today's Ukraine (Ćerepino-Lagodovo culture, Chernoles culture, Mi-logradian culture) and Belarus (MiMi-logradian culture). Such relationships are confirmed by the relative chro-nology of finds and preliminary laC dating results.

Poszerzenie bazy źródłowej d]a obszaru Niżu Po]. ski (definicja za Kondracki 1988:18 _ 30) zwią-zane z programem wielkich inwestycji przestrzen-nych pozwala w ostatnich czasach na próbę uszczegółowienia koncepcji R. Grygiela dotyczą-cej napływu na te tereny cech kulturowych z ob-szarów południowo-wschodnich w dobie schyłku kultury tuźyckiej (KŁ). Tezy te, sformułowane na podstawie zestawu zabytkóu7 ze stanowiska 3 rr'Brześciu Kujawskim (Grygiel r995)' od łvielu już lat traktowane są jako inspirujący wstęp do dalszej dyskusji (ryc. l), która obecnie moźe byó pogłębiona merytorycznie o nowe źródła.

Moźliwośó kontaktów halsztackich i wczesno-lateńskich soołec zeńslw KŁ z obszaru Niźu Polski z terenami Jzisiejszój Ukrainy była jui:' rozpatry-wana w literaturze i uszcze5óławiana w miarę przyrostu źródeł (por. m.in. okulicz l979; Grygiel 1995; Kruszelnicka 1995; Głogowski, Ignaczak 2004; Gackowski 2OO\ Ignaczak 2007).

Punk-tem wyjścia do dyskusji z perspektywy taksonomii KŁ jest tzw. ,,grupa wschodnia'' jako adresat/bior-ca ,,wschodnich" cech kulturowych. Grupa ta opi-sana przez M. Gedla w latach 70. i 80. obejmuje swym zasięgiem znane powszechnie (pod)glupy KŁ: wschodniowielkopolską' środkowopolską, pół-nocnomazowiecką, (wschodnio)mazowiecko.pod-laską, ulwówecką, a takze leżnicką (Geil 1975; I980b). Elementem kultury' realnie czyniącym z niej wspólnotę komunikacyjną, jest ceramika naczyniowa, wykony.wana na całym obszarze w po-dobny stylistycznie sposób. obserwowana dezin. tegracja lej jcdnostki laksonomicznej rr począt-kach epoki ż'e|aza wiąit się prawdopodobnie bar. dziej z brakami źródłowymi niz z realną sytuacją, choć dopuśció naleźy pewne osłabienie procesów osadniczych. Wspólnota grupy wschodniej umoż-liwia jednak dalszą wymianę informacji w epoce źelaza, prawdopodobnie egzystując jako pótnocna altematywa dla dobrze identyfikowanego (uż od

L42 Marcin lgnaczak

a

a

{>

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska nr 3 w Brześciu Kujawskim, pow. Włoctawek, i hipotetyczna linia wymiany impulsów kulturo-wych w inwentarzach materialnych (łvg Grygiel 1995). Legenda: l - lokalizacja stanowiska, 2 - zasięg grupy tarnobrze-skiej kultury łużyckiej (wg Gedl lg8ob), 3 - przebieg szlaku rozprzestrzeniania się elementów kulturowych. Ważniejsze jednostkikulturowe:1- kulturagava-holihrady,2- kulturawysocka,3-kulturabiełohrudowska,4-znaleziska

iypuGordijewka,5-grupakiszyniów-korlateni'6-kulturabiłozierska,7-kulturaczarnoleska,8-kulturału-zycka

o

2I

J

Ryc. 2. Sytuacja kulturowa w strefie Międzymorza Battycko-Pontyjskiego u schyłku epoki brązu i w początkach epoki żelaza. Legenda: 1_ możliwe kierunki oddziaływań, ! - g1an6łviska w typie ,,Brześó Kujawski'',3 - zasięg tz]'v. grupy wschodniej kultury łużyckiej (wg Gedl 1975)

I

, 3

Wzorce kulturowe lasullasostepu strdy pontyjskiej u niinuych zespotach kręgu tużyckiego I43

]^r'czesnej epoki blązu) układu przykalpackiego' Moźna ją \^r' pełłr'nym uproszczeniu definiowaó za pomocą osi kontaktów: Noteó (Bachorza) _ Wisła _ - Bug - Boh (ryc. 2).

Wymiana informacji miałaby tutaj charakter długofalowy oraz dwukierunkowy i prawdopodob. nie nie obejmowała obszaru

południowo-rtschod-Specyfikacja informacji źródłort7ch Zespoty typu Brześć Kujau:ski

Pakiet ,,wyjściowy', stanowią dla omawianych kwestii zespoły typu Brześó Kujawski, stan.3' Definicja typologiczna tegoż pakietu moż,e zostać przeprowadzona na podstawie diagnostycznych cech ceramiki naczyniowej, którymi będą: ]. omament dziurki nakłuwanej lub odciskanej

(niepełna perforacja, inaczej zwana dotkowa-niem - por. Gackowski 2004:9) pod wyle-wem (ryc' 3), spotykany głównie na naczy-niach w typie garrrka. oprócz cytowanych per-foracji gamki nie mają innych zdobień. Po-wierzchnia zewr'ętIzr'a najczęściej jest obrzu-aana rzadszq warstwq gliny i przer-ierana wiechciem (częściej) lub palcami.

2' ornament pseudosznurowy w układach kro-kwiastych (tworzony stemplem; ryc. 4), wystę' pujący najczęściej na naczyniach w t1pie garn-ka o dwustożkowym brzuścu oraz małych for-mach: kubkach i czerpakach. Spotykane mo-tywy nawiązują do często spotykanych w KŁ wątków linii poziomych oraz kąta w uktadzie horyzontalnym. Do tej grupy stylistycznej, ze względu na sposób ukształtowania wątku, zali-czyć można także zdobnictwo liniami nacina-nymi w układach krokwiastych'

3. Omament plastyczny w postaci listew zdobio-nych odciskami palcowymi (ryc. 5). Spotykany głównie na naczyniach .vY typie gamka lub am. fory o profilowanym dwustożkowym brzuścu, często chropowaconych. Dla form w typie amfor charakterystyczne jest występowanie taśmowa. tych uch na przejściu szyjki w brzusiec. Celowo pominąłem łlr' tym miejscu źródła me-ta1owe, niestanowi:ice, pomimo dobrych wstęp-nych rokowań, istotnego poligonu badawczego. Kwestią najbardziej dyskusyjną jest W tym przy. padku proweniencja odkrytych w Brześciu Ku. jawskim tzw' zau sznic gwoźdzłowanych' jedynych

niej Polski, dla której bardziej czytelne wydają się związki z centrami przykarpackimi. Roboczo ten drugi obszar można nazwać prouincją..posl-trzciniecką''' noszącą ślady późniejszego oddzia-lywania trackiego halsztalu (nienolowanego na obszarze grupy wschodniej KŁ).

dobrze rozpoznanych w tym kontekście wytworów metalowych, w związku z ich prawdopodobną pro-dukcją na obszarze dorzecza Wisty (Michalski 1982: Chomentowska 1989).

Istotną informacj ą dotyczącą komponentu po. zaceram|cznego jest wskazanie na duży udział ko-ści konia w materiale osteologicznym, ustępujący jedynie szczątkom świni. Skład stada wskazy-wałby na odmienne od społeczeństw KŁ epoki brązu preferencje żywnościowe.

Stanou:iska ź zespołami typu Brześć Kujau:ski na obłzarze Niżu Polski

Zespoły typu Brześó Kujawski występują na ob-szarze całego Niżu Polski. Ich liczba wzrasta wprost proporcjonalnie do wzrostu liczby przeba-danych stanowisk. Najbardziej znane obiekty osa-dowe zawierające tego rodzaju stylistyki w ujęciu regiona1nym przedstawiają się następująco:

o Wielkopolska: Dopiewo, stan.29 - ze-spót zawierający naczynia w typie garrrka z dekoracjami z dziurek przekłuwanych pod wylewem oraz omamentołvane iistwy plastyczne (Ignaczak 2008).

o Kujawy: Kołuda Wielka' stan. 13 (ryc. 6; Andratojó 1993), Sztynwang, stan. 4 (Gac-kowski 2004), Piecki, stan. B (ryc.7, B; Głogowski, Ignaczak 2004), Piecki, stan. 1 (ryc. 9: 1 _ 3; Głogowski, Ignaczak 2o04), Sławsko W.ie]kie' stan. ]6 (ryc' 9: 7 ,9 _ - 22; Gtogowski, Ignaczak 2004), Rzadkwin, stan. 21 (ryc. 9: Ą - 6,8; Głogowski, Igna-czak 2oo4), Boźejewice, stan. 22 (ryc. I0: l _ 15; Głogowski, Szamałek, Ignaczak 2oo4), Ctechrz, stan. 2 (Głogowski, Sza-małek, Ignaczak 2004), Karczyn, stan. 23 (ryc. I0: 18 _ 19; Głogowski, Szamałek, Ignaczak 2OO4), Zegotki, stan. 2 (ryc. l0: 16 _ 17; Głogowski, Szamałek, Ignaczak 2oo4), Łąkocin, stan. l (ryc. lo: 22;

Gł'o-144 lWarcin lgnaczak

Wzorce kulturowe la'sullasostepu streJy pontyjskiej u niźonych zespołach kręgu tużyckiego lĄ5

ffi--\

_Ł-.k2sry")

\\ \ \ \ h \ \

146 Marcin lgnaczak

)

, -._ --=

; _^.9' .^ę'";

i,t,*.ł'.e:#

V{złrce kultwowe lasullasostepu strefy ponyjskiej w niź,ouych zespotach kręgu tużyckiego 1Ą7 ń Ę lolm 0cm :*_\ --: -*'r.-j'>Ed - _,', --..1 ..---*- -<-L.'- _-'

i."+&

Fo=7-1.

tr-: -- t I-- i_I

Li, ...ł

_'V ?--'t -' l: ,-I rtftll11t/

/;',2:l:l

(---t _ _-/ \śŹ

a

h

_v

7

148 Marcin lgnacza.k

s-.Ę

\.:" Ar.r, , lJ

l;Ęr;i

/-, " r/-, -Ł'/-,'-']

.:':ą1}

'$-5\-\

I,\\\.r

). "-. \ c

/ l a.l _-)l /Aa r)

( " -';iv v,

_I

_*.ł/

_V'

| ;'r.|f,/

YĄ

Y.:ł]i'Ż

v,

\\-źl V t,

ts

_E

\x

_a

V,

h,

h

o-jcm t+,7 _-10,12

q-*--*-lo(m

.|- 3.5,ó'1.| -. ':.\ł\L! ,rJ L#- |--rr' - , +.l.l i T{' - '*.:fi.*| Ę - _t i-lt',{,

KŃ

L t-'-!.i 1li-! -l L'-!-r-::,._rii-':r,|.4 , *,a'. ę) r,r!+ _{| tttl-+/} *.!F./ _1Ę i!)

+*.

*,,t!.[T

Wzorce kulturowe Lasulla,sostepu slrefy ponĘskiej w niaulycll' zespotach kręgu ł'użycltiego I49

ffiĄ'm

ą

p^

/_-(---.-'a I | _{-1 =L1} U \ (.'J.t''i1ź ź

\'<*7 4B

8---i.t . 2,7,10 0-_**-*i0.m 1,3-ó,E.9'11 iś'ł<.

firHd$'\

l-r \--l., l" \

ń.'X+Jś'

', .E: .1. r r f r"j ! l-Ń A _{^. '.-rIL.'} '{.- i;

i\!v

l((TrK'rss\

,-a: +r,l*

ś _{i FĘl.+l} '-_ _{,.-,r ; ,-.1} '.;.', -

1-,-Ei''

-,+

l5O Marcin lgru.czak

W3,

%,

fr-i\-fE\ - ę\ ,/ !\ rff11\ \A

,/ 'ri+'Ąf\;i\'

q

,/ "-,iJ:|y v

_{xŚśz $s}

WĄ

€1

WZ

ę'7.. \ B

_{'=:J ą.1}

\Ęą-ą

\Ay v

ffi-fr ffi-BM

\

w il

_v'n

\.$E:ea

21

0-j.. o-'-_.-..-lo.ń 1,-3,6,7,1,0-15,19-21 4,s,8,9,16-18,22

Ryc. 9. Piecki, pow. Inowrocław, stan. 1, wybór ceramiki: 1 _ 3; Rzadkwin, pow. Inowrocław, stan. 21, wybór ceramiki: 4 _ 6, 8; Sławsko Wielkie, pow. Inowrocław, stan. 16, wybór ceramiki: 7, 9 _22. Zródł.o: Głogowski, Ignaczak 2o0Ą

wzorce kulturoue lasullasołtepu strefy pontyjsk'iej w niźowych zespotach kręgu tuźyckiego

.trl( ffią-n m

(_) \\, &/\) I GM/ \

@\.p\ fu\\,Ń\\

a4 ffil{-**.,*- ,Ę*Tź;

A

_{A'ł H(,}

fl';l$ V -n \J///e

_\fldJ

,,

n_ \ \

ęq* ffi-\*

_m\,,

Ryc. 10. Bożejewice, pow. Mogilno, slan. 22, wybór ceramiki: I _ t5; Zegotki, pow. Mogilno, stan. 2, wybór ceramiki: 16 _ 17; Karczyn, pow. Inowrocław, stan. 23, wybór ceramiki: IB _ 19;tadojewice, pow. InowIocław, stan. 29, wybór ceramiki: 20 21, Łąkocin' pow. Inowrocław, stan. I, wybór cerumik| 22. Źródło: Głogowski' Szamałek, Ignaczak 2004

151

752 Marcin Ignaczak

gowski, Szamałek, Ignaczak 2004), Rado' jewice, stan. 29 (Głogowski, Szamałek,

Ignaczak 2004), Marcinkowo, stan. I (ma-teriaty aktualnie w opracowaniu). Zespoły te zawierają wszystkie elementy spotykane na stanowisku w Brześciu Kujawskim, lqcznie z omamentem pseudosznurowym. o Polska Srodkowa: Bie1awska Wieś, stan. 5 (Michalski 1986), Chabielice, stan. l2 (ryc. ll; Frąs|ak, Gw6źd'ź, Siciński 2000)' Chrząstów Folwarczny, stan' 1 (Dudak, Herman' Kurasiński 2002), Kowalowice, stan. 617 (ryc. 12; Marchelak, Tyszier 2003), Powodów, stan. I (Ignaczak 200Bb).

Problemy topogenezy i topochronologii Potencjalnym środowiskiem wyjściowym dla opi-sywanej stylistyki są trzy ugrupowania występu-jące na obszarze dzisiejszej Ukrainy: kultura (gr-upa) czerepino.łagodowska, ku]tura czarno1e. ska i kultura mitogradzka.

Ku1tura (grupa) czerepino-łagodowska -w róźnych u.jęcia ch uchod'ząca za zespół wł4czany w obręb kultury scytyjskiej, młodszą fazę kultury wysockiej (Kruśe1'nic'ka 1973' ryc. 3) czy tez osobną kulLurę egzystującą na obszarach zachod-niej Ukrainy w początkach epoki źelaza (Kru-śel'nic,ka 1993:l92n.) - wykazuje największe podobieństwa formalne do zespołów pochodzą-cych z obszaru Niźu Polski' Zwiqzki te zostały wstępnie potwierdzone w ramach sympozjum po-morsko-kloszowe go przez L. Kruszelnicką, twór-czynię tego pojęcia taksonomicznego (Kruszel-nicka l995:389)t. Dominującym motywem zdob-niczym dla tej kultury jest perforowana (przekłu-wana) lub odciskana dziurka współwystępująca w inwentarzach ze zdobnictwem plastycznym oraz pseudosznurowym. Pojawiającym się w materia-łach tej kultury wątkiem omamentacyjnym jest też podkrawędny odcisk klina, identyfikowany na stanowisku rv Pieckach B (r1c. B;4).

Zdecydowanie liczniejsze sę motywy dziu-rek przekłulvanych pod wy1ewem, choć spo-tykane są takźe ornamenty pseudosznu-rowę.

Mazowsze: Wyszków, stan. l, Skuszew Kółko, stan. B (Ignaczak 2007). Na tych stanowiskach liczne są zdobienia w postaci pedoracji podkrawędnych oraz listew pla' sLycznych.

Lubelszczyzna Wschodnia: Gródek Kolonia, stan. bn (Kłosińska 2005, ryc. l4:a), Pere-Spa, stan.55 (Kiosińska 2005, ryc. I4:b). Zdecydowanie liczniejsze naczynia zdobione sq omamen|yką dziurl'i prze|'luwanej.

zespołów w typie Brześć Kujawski

Kultura czamo]eska jest środowiskiem wyjś-ciowym dla stylistyki pseudosznurowej oraz dla wątków krokwiastych (także wykonywanych w technice nacinania). Ornamentyka, tak jak w przypadku stanowisk z terenu Polski, występu-je głównie na naczyniach w typie garnka oraz amfory (wazy). Zespoły tego rodzaju identyfiko-wane są m.in. w obrębie zachodniego zasięgu kultury czarnoleskiej (Pokrows'ka, Petrows'ka 1961, ris. B:8, 13; Terenozhkin 1965, ris.4:30; Smirnova 1983, ris. l:6, ris. 2:5,7, ris. 3:8,13; Smimova, Kashuba 1985, ris. 4).

Kultura miłogradzka jest środowiskiem wyj. ściowym dla stylistyki dziurki podkrawędnej -niepełna perforacja, spotykana na naczyniach ,,garnkowatych''. Za najbardziej zbliżone do na-szej strefy mozna uznać zespoły znad górnego Styru i Horynia (Pobol' l9B3), gdzie cytowany ornament współwystępuje z dekoracjami wyko-nanymi przy uźyciu stempla klinowego (czytelny także na stanowisku w Pieckach B). Zbliźona sty-listyka rvystępuję takźe na całym obszarze wy-odrębnienia tej kultury (Lashankou 1999).

l Moje własne doświadczenia taksonomiczne uwiarygodniają taką hipotezę (świadcz y o Lym znaczna zbiezność cech ter:hno-logii naczyń, głównie niskajakość masy ceramicznej oraz stosowanie, identyfikowanej makroskopowo, domieszki szamotu cera-mrczneso).

Wzorce lłulturoue lasullasostepu strefy pon'tyjskiej u niźouych zespołach kręgu tużyckiego I53

ffi

] C)

_L\.,

llv--\e-[Nq!\\\\\\\\\\\\til

]\.}.*::.:i,ń

_roo'li F ,.t'

t.

I

I

I

-n

{{ \\

u

4

\

ffi.Ę. a

ffi,f,3

_-V

(b

\\

_r8

0,-*....-...----J0*

0---*"''---9*

1,?,4,9,70 ą5.8

Ryc. 1l. Chabielice, pow. Bełchatów, stan. 12. wybór ceramiki. Źródło: Frąsiak, Siciński, cwóźdź 2ooo

tl

\\

\t

\l

tl

_tl

)-r

_t7

ęffieź

I

5

154 Marcin Ignaczak

O 5cm

1n

o Ócm

5-8

Ryc. 12. Kowalowic e' pow' Zgierz, stan. 6 _ 7. Wybór ceramiki. Źródło: Marchelak' Tyszler 2003

/.-\

t1

_tt

Wzorce kulturoue lasullasostepu stre{y pontyjskiej u niżowych zespotach hręgu łuzyckiego L55

Chronologia b ezw zg|ędna

Wnioski na temat datowania bezwzględnego mate-riałów w typie Brześcia Kujawskiego opierają się na oznaczeniach z dwóch obszarlw ich występo-wania (Niż Polski, rejon zachodniej Ukrainy). Dla terenu Polski seria dat jest systematycznie rozbu-dowywana (por. tab. 1), a szczegółową charaktery-stykę można prueprowadzió dla trzech stref: Ma.

zowsza (ryc. I3), Polski Srodkowej (q'c. 14) i Ku-jaw (ryc. I5). Nieco mniejszą próbą dysponujemy dla obszarów Ukrainy, gdzie z konieczności od-woływaó się muszę tylko do oznaczeń dokumen-tujących wiek prób kultury czamoleskiej (najnow-sze zestawienie por. Ignaczak, Slusarska-Michalik 2003, tab. 2). Wartośó datowań polega głównie na potlrierdzeniu naslęps|ua czasowego rqmienia-nych elementów sty1istyczrqmienia-nych i zdefiniowaniu hi-potetycznych obszarów wyjściowych i docelowych' Szczegi|ną uwagę naleźy więc zwróció na po-twierdzony kalibracją fakt starszeństwa zespołów wschodnich, datowanych na przedzia:l lat 1 2O0 -- 800 BC (Ignaczak, Slusarska--Michalik 2003, tab. 2). Dla stanowisk z obszaru Niżu Polski prawdopodobieństwo zaistnienia zdarzeń jest naj-wigksze w dwóch przedziałach: (a) pier.wszym,

zad'zitu iająe o wcześn i e odcz; t ująr.ym oznaczen ia kujawskie, w przedziale 980 - 660 BC2 oraz (b) dmgim, datorvanym na lata 750 - 400 BC, otuymanym dla Mazowsza i Polski Środkowej. Potencjalna niezgodnośó rozkładu prawdopodo-bieństwa dla dat z obszaru Polski (wydaje się, że StaISze są oznaczen|a z Kujaw) może wynikaó z charakterystyki prób, wykonywanych w więk.

Zakończenie

Obserwowane ,,cechy wschodnie'" w ,,ceramice ni-źowej'' sę zwarte taksonomicznie w ramach cytowa-nego pakietu (grupy cech). W tych ramach mogą stanowió opozycję dla podobnych elementów kultu-rowych (ceramika per{orowarra, któĘ towarzyszą zdobnienia wykonane w technice plastycznej) spo-tykanych w innych prowincjach. Przyktadem mogą byó w tym przypadku stanowiska z Czech (Jenśtejn - Dreslerovń 1995; Tetin - Vencl I97B) oraz

szości przypadków z materiału organicznego eks-trahowanego z ceramiki naczyniowej (charaktery-styka metody; por. Kovaljuch, Skripkin 2007). Dobór taki był jednak wymuszony charakterem badanych zna]ezisk osadowych, niezawierają-cych zachowanego materiału organicznego. Wy. pływająca z wiedzy ogólnej możliwośó (koniecz-ność?1 wł-ześniejszego dalouania przynajmniej ..materiatów mazowieckich,' została dokonana poprzez pr6bę stworzenia sekwencji dat laC (za pomocą programu kalibracyjnego oxCal v3.10)' w której to zaistnienie pierwszeństwa ptzyznano wynikom z Mazowsza i Polski Srodkowej. Otrzy-mane rezultaty (por. ryc. f7 i f8)

upravr'omoc-niają tezę o stopniowym pojawianiu się elemen-tów z kierunku wschodniego3. Najbardziej wia-rygodne przedziały otrzymane tą metodą kształtowałyby się w następujący sposób: Mazowsze -od 810 - 650 BC (ryc. lB:l - 3); Polska Sr-odko- Srodkowa od 75O 570 (r1c. 18:4 6); Kujawy -od 690-400 BC (ryc. IB:7- l0)' Orzymane wyniki wskazują, iż' wzorce ku}turowe rozprze-strzeniały się z terenów wschodnich, a ich obec-nośó na Niżu jest wtórrra przynajmniej w stosunku do kultury czarnoleskiej (tab. l).

Mankamentem otrzymanych oznaczeń lĄC są probl.ellny z plateau krzywel kalibracyjnej w okre-sie epoki żelaza (problem częściowo tylko roz-wiązuje sekwencjonowanie oznaczeń) oraz brak wiarygodnych analiz dla kultur czerepińsko.łago-dowskiej i miłogradzkiej. Postu1owane byłoby więc poszerzenie listy datowań.

Slowacji (Michalovce, Dubravka, Zemplinske Kop-cany - Mirośśayovó 2005). Istotnym problemem badawczym jest proweniencja tamtejszych elemen-tów ze względu na ich brak w środowiskach ku]tur Noa, Gava, Holihrady stanowiących inspirację kulturową dla osadnictwa wczesnej epoki żelaza w strefie karpackiej.

Na tym etapie badań można więc postulowaó dwie grupy przyswajania cech typu Brześó

Ku-clr

f Daty dla potrzeb interprelacji odczytano na poziomie istotności óB,27o (oxCat v3.10), pełna prezentację wyników kalihra. zawieĄą ryciny 13 18'

i ;' |..] Ń J,i .9 i! a'E ź= -E sa PI ł:; (-) 5+; 3e Q " Q G o o E

e

Q G (J xa L56 lwar"in Ignaczak Q.,r,Q Or' >:96 _{- >-Ą} ł:hd+!dl-ą(J(Joo o()(J ś E Qr,Q Q,, >:ę _{- >-N} =ŚG ..=.ś6 Y eve i vv o.QQQ ąOO ! tścoh'ń _: .,1

a

E Ł z (n łEYŃó uoIl?u'uualap uoqlEcotp€u ;EY;ió uortsururrrlcp uoqrsrolpeu x]rIIq€qord e^It€t5x (, = Q Q (r. ,., U O., 9!+ś? !ó

9ś:: ś

9ś:

ł:ś.j5ł;.i ŚPĘqĘ;"ĘP ^]xxóEaóó

_I

i I ) -Qr,Q U ż'9ó1>a =.ę3^Ś=Ś 5óo'"^ó;+ ł:ę+łó ąUoo ąU -9 .0 .0 cÓ .. c0 ę]ooo=o ;ę : E ! a ś 2 XG Q 3 ź i f óńc0 UoIl?uIuI].l5p uoqI?coIp€X

wzorce kulturoue lasullasostepu srrefy pontyjskiej u'l niżowych zespotach kręgu tużyckiego l57 a Ę9n.]ę ńltIlqPqold a^Ę"t9E Ń I \o 6' i3 ó '., Nts ;3 J.: ó-ś 3a lś P3 !.F L) Lo 3-'A .r Eoi .. E Q o a () .;:;.ąś <;]Fi !ń aOoo ąo >"PPE"€P ^]ói<ó:ó (Ą OO Q 'ł:: 'ł; 5óó5+ ąoo ąo -oóó-"l0 !ś E € o E I 6 o o E Q E Q ()QQ() (J .9-?; :; 6.! 6 {śFi dj c' xui <rQQOL) ąL) \oc0coaoco -o!! :ł :Ń i: €'i

ir

i E

z

! :9 a =,q O? =! tsl: QQO.'.' () ==q;: 9

e;;;:: a3

4-.,'].:i\&€ś Eo i..r c..r r'l u Er.t .ęco!o!0Ć. l! \ęlo ź Ą@

;x

iFl ? g E ś Ż €ś uorreuruualep uoqrBsorPvd 5;óEYŃ-uortPultural.p uoqrEtorpsd &tsY.ió-uortsuluuel.p uoqrEtorp?u E UF FĘ

^l 758 Marcin Ignaczah uouDuluu.r.p uoqr!ro'l'rt uoqeu'@.1.p uoqrt.o!pBl uoq!!tur.llp uoqrB.olpEl i 9ź E iŚE n : €a€.!ij Egi.s-E; }"4qtĘśe B : 3 (J^. PŃ ol r, g x'o i9

; €

Ea

Y lł -\i ó /'i _ó:t.

x

ix

:-.: . o l0 óĘ żź (J r; Ę -: \o .!! - żł' ńŃ 6lY ó.: P'S ;o -ś= 9ó o* Qr ś] ,* a! 'il .o

f:

:l

-.

u

E9 I

r|ix >'l ó >':; .= .ó -'= o\ *-Yś*Ę =\o.-żv :,.,. = \./ :Y Y .;Ę c *66*ń !\ool ę z.ż i, ; 3

g

a ż ,E €

I

E I Ę9n.]ę .{111yquqord a,rqelaX x4

.:.Łs

łEł9 *9 *Ę J : Ęo EU 6'' 3 F ; śś D t Ę o a :-=?-G=S "śEPP}.P a T uollru!ut!.p uoqrB.o'p3u

wzorce kulturone l'tuullosostepu strefy pontyjskiej u niżouych zespotach kręgu t,użyckiego 159 j Y N '6 d 6 ;l :ó .6 .Ę 3a so > oD! . e -5 .jo B.i.ó 'l'i,: E -:=;dr !l !) e o-x r Aai o- | - - ś .l. I E F Ń '= o i! a!. S I a 9 ł!r

t-!"9F"eE

o, o, ".;-żG E óT ^.ł.óż r 3 6 .- .. r-Y 1;'- @ ts ł . '. '= d.d;i)\ -! q a>< di 3; =Ń 5 t 3,Y !! o ':; ń,..;i :=.'ż | ,:;: d I i ił bo e _{* -iL . A} 'd ś Y6Ń .ij 'Ń _xxo: : _ii I >! "* 'a a; .! i;_{. c >,} l--:;49. ':: j :x; ^ł tio ś; xĆ^ d 66łl= !!aF

.i".ś'ś

_{d u t}

E!łgd.9E

D"i. F= '3 'd O .ii. F ; o.j Y _; ń Q (J I I I I I I ct t--I F. I o a-I I

s

o O '6 L) I I I I I N I I I I ts-I Q +l N +l c.t +l c.t +l c.t \o o\ z j c.t F] 6it c.t = 7 E .o I 'to _E

*x

E€ l.€ th i; U 6iż ż5 3co I H 6li 9r

Ei

cf i'l' śę -v io . 6rt -gx

!60 Marcin Ignaczak ^tnosphqi.dataftunRej'mrL'lal(2o(Ą;ox!al!]'l0Brc|kRansĆy(20o5)iNbr5sd:l2plob!s||chrcą

Sum Mazowsze

Ki-14692 2390+90BP

Ki-14695 2380+808P

Ki,l4696 2450+808P

Sum Mazowsze

Sum Polska Srodkowa

Lod-l7t 2460+958P

Lod-1092 2460+50BP

Ki-14700 2310+90BP

Sum Polska Srodkowa

Sum Kujawy

K1-13245 2740+9OBP

-Kt-13242 2700t90BP

--1--Ki-13243 2610+808P

_-

oA l=

-Ki-13244 2630r-80BP

:l

Sum Kujawy

2000calBC l500calBC 1000ca1BC 500Ca1BCCalBC/CalAD 500calAD

Całibrated

datę

Ryc. 1ó. Suma pr.awdopodobieństw clat l4C (na podstawie oxCal v3.l0, B' Ramsey 2005) ze stanolvisk zauierających stvlisty-ki Lypu Brześó Kujarvsstvlisty-ki

jawski: (a) Zwartą - obejmującą obszar Niżu Polski, oraz (b) częściowo zwartą - obejmującą wZorce cytowanego pakietu na obszarach Słowa. cji i Czech (ceramika per{orowana nieprezento-wana W tym wystąpieniu).

W związku z potencjalną linią pozyskiwania tych elementów na Niż za pomocą osi kontaktórc: Noteć (Bachorza) _ Wisła _ Bug _ Boh, niejasne w chwi]i obecnej jest pojawienie się podobnych grup cech w strefie na południe od Niżu'

Wyjaś-nienie tej sytuacji jest możliwe na kilku p|'aszczy-znach: 1 ...._ k6nwg1gęn6ją; 2 - związki z ob-szarami wyjściowymi poprzez strefę Niżu (układ równoleżnikowy) ]ub niezależna droga poprzez kultury karpackie (wyjście mało prawdopodob-ne).

odnosząc się do aspektu genetycznego, warto zalwazyć, źe cytowane zdobnictwo ceramiki -.,6"1"tr5nę/per{orowane dziur|i _ w rrcrsji star-szej (wczesnobrązowej) obejmuje swym zasięgiem

Wzorce kulturoue lasullalostepu strefy pontyjskiej w niżowych zespotach kręgu twyckiego t61

Atrnosphe.ic dala f.oln Reirn€r et aI (2004);oxca! v3 ' l0 Bronł Rams€y (2005);cub r:5 sd:12 prob trsplchron]

Sequence Sekwencja L: 6.lYo(A'c:60.0%))

Ki-14696 74.5%

,

a'-Ki-14692 88.s%

r^-./

Lnr

,.

Ki-14695 88.8%

Lod-171 108.4%

IK-Lod-1092 105.0%

34.5%

7-_111 A-^ aL l

^+

1_

Ki-t3245 4.r%

A

Ki-13242 11.5%

\^^

Ki-t3244 39.0%

,-r'^tJA

Ki-13243 34.5%

_-).J'ł

a

2000BC

1500BC 1000BC

5OOBC

BC/AD

5OOAD

Calendar date

Ryc. 17. Sekwencja kalibracji dat l4C (na podstawie oxCal v3.10, B. Ramsey 2005) ze stanowisk zawieĄących stylistyki typu Brześć KujawsLi

głównie obszary obecnej Ukrainy i Białorusi (sporadycznie występuje w innych inwentarzach -..._ głównie HT). Natomiast na obszarze Niżu Po]-ski pojawia się tylko w zespołach schyłkowej KŁ i zan1ka wraz z nią.

Szlak transmisji cech kulturowych Noteć (Ba. chorza) ' Wisła _ Bug _ Boh zachowuje swą dwu-kierunkową droźnośó także w następnych etapach dziejowych, czego przykładem mogą byó elemen-ty zachodnie docierające do obszarów łvschod-nich - por. cosus gnrpy czerniczyńskiej (Czopek

r99r).

ogólną wymowę źródeł ceramicznych wzboga-cĄą allalizy materiału kostnego ze stanowiska Brześó Kujawski 3. Wysoka frekwencja kości ko. nia (hodowano tylko więcej świń) może byó wska-zótvką modyfikacji preferencji gospodarczych wy-nikającej ze zmian kulturowych. Podobnego ro-dzaju obser.wacje udało się przeprowadzió dla zespołów osadowych dokumentujących .Wczesne

elementy tradycji łużyckiej na obszarze Kujaw (także duża frekwencja kości konia - por. Igna-czak 2004). Płynący stąd wniosek o zmianach preferencji gospodarczych wzmacnia dominująca ro]a świni jako zwierzęcia hodowlanego. Laso-ta-Moska]ewska zY''raca uwagę na prawidtowośó, iż. najwcześniejsze fazy osadnictwa na wie]u sta-nowiskach charakteryzuje duży udział kości świ-ni, który z upływem czasu zmienia się na korzyść krowy' Wytłumaczeniem są w tym przypadku względy ekonomi czne - w okresach nieustabi]i-zowanej gospodarki, kiedy dużym potrzebom kon. sumpcyjnym odpowiadają małe moź]iwości ho-dowlane, hodowla świni jest najbardziej opłacal-na (Lasota-Moskalewska 1997:l9B - 200).

Być. moż'e więc dowody ptzyrodnicze wzmac-niają wnioski formułowane na podstawie źródeł

ceramiczltych, a osadnictwo z zespołami typu Brześć Kujawski świadczy o zmianie kulturowej o znacznie większej skali, niź zakładano.

162 Marcin lgnołal}ł !

I lr',' r

t'

_:r

€ 0'ó .a ;oz ,n E13 ź06 Eo: i8 ; o.B €dó =dg €dó ?.. a €oJ t"4 =ot E0ó Etr3 srDpl.d KJł696 : l.!.ł&' ól,?x@d!i'' 'łBĆ (6e!%) ?3'M 3lo!. ('5,łą) '@rc ĄIffi( 7.'9r Srupbd Kl-1.1692 : 2a9o!9lt d2*FŃbi|ily 7ó5B. tó3l'6) ?|oBc 9'J'ip&bllhy 7t0!cot3i) dorc Ąffil $J s'mphd rnd.r7l . 24ói}€.' S.mptdl l(|t47m : 2310190 6n4!{.t.bili9 70'Bc (|'a) ó5Bc 6Bc G6e) 60rBC 'ri%PŃi'y7!BĆ {qJ/!.) '{e PElg!fuyj% ś|nŃd x!i3z2 : '7ooJ.o68Fh.hli|y óloBc (óx) 5J53c 9ix'llt.bllig Mc (9''o.) ']łBc

'ódBc'MnooBcloooBc looBc ó0oBć l!.!Ć ż0oB. !c/^D Srmplst Kl'!32ll3 : t6lolta

ó'.r*llslił s{oBc{ł1d,) 5 |@c eBc eie) Óo6c 95i*P.Ńł9

@Bc (95.ł') 400Bc

Ś.np|.d K|-t.l695 : 23l|}$o

suDkd lG13'.|. . 2ó3!+&'

10

Ryc' 18. wyniki kalibracji dat 14C, po',",egó|ny"h stanowisk przy uwzględnieniu koĘności oznaczeń (sekrłencja): 1 - Skuszew Kółko, pow. wyszkóv' stan. B' wykop CI7;2 _ Wyszków' pow. wyszków, starr. 1, ob' D8; 3 - skuszelł Kółko' pow. Wyszków, stan. B, ob. B72; 4 - Btześó Kujawski, pow. włoclawek, starr. 3, ob. 8o6; 5 - Kowalowice,

pov . Zgserz' stan. 6 _ 7 , ob. 1935; 6 - Bielawska Wieś, pow. Łowicz' stai . 5, ob. 91 7 - Marcinkowo, pow. Inor,vrocław,

stan. 1, ob. 52; B - Marcinkowo' pow. InowTocław' stan. 7, ob, 54'9 - Marcinkowo, pow. Inovtocław, starr. 1' ob' 67/83

(próbka I), 10 - Marcinkowo, pow. Inovrocłav' stan. 1' ob. 67iB3 (próbka 2)

S.npl.d lrd-lot : 2,t6|}r50 {3.ż'rlleb ty 74Bc (ltr7x} óloBc 6,5m p?jx) ór'Bc 9! *pńhll9 7oBć o'l'i) '9(!c ,A!:M'6.8

/ll,

,l \_

.-wzorce kulturoue lasullasostepu strefy polxyjskiej w niżowych zespołach krggu tużyckiego 163 Lit€ratufa

Andrałojć M.

1993 Pochówki psów kultury łużyckiej na stanowi skach 12 i 13 w Kołudzie Wielkiej (grn. Jani-kowo, woj. bydgoskie), Ziemia Kujawska, t. 9, s. 183 - 199.

Borowiec I., Trzeciak P.

2003 Wyniki datowań radiowęglowych (Aneks nr ó), [w:] R. Crygiel (red.) Via Archaeologica Lo-dziensis, t. I: Ratownicze badania archeolo-giczne na stanowisku 6-7 w Kowalewicach, pow. Zgierz, woj. Łódzkie (trasa autostrady A _ 2), Łódź' s. 4l9 _ 426.

Chomentowska B.

1989 osada kultury łużyckiej grupy tarnobrzeskiej w Zawadzie' gm. Połaniec, woj. tarnobrzeskie w świetle dotychczasowych badań, [w:] A' Bar-łowska, E. Szałapata, Grupa tarrlobrzeska kul-tury łużyckiej, Rzeszów, s. 325 _342. Czopek S.

t99l Grupa czerniczyńska jako wyznacznik

lateni-zacji wschodniej Lubelszczyzny, Archeologia Polski, t. 36 (f - 2), s. 93 - r13.

Dreslerovń D.

1995 A Late Hallstatt settlement in Bohemia, Exca-vation at Jenśtejn, 1984' Praha.

Dudak W., Herman R., Kurasiński T.

2002 osada kultury łużyckiej z przełomu okresu halsztackiego i lateńskiego' [w:] J' Maik (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. l: Osada z epo-ki brązu i okresu halsztacepo-kiego w ChIząstowie Folwarcznym, gm' Patzęczew, pow. zgierski,

woj. łódzkie. Autostrad,a M,Łódź, s.44 -90.

Frąsiak P.' Gwóźdź B., Siciński W.

2000 Wyniki ratowniczych badań archeologicznych na terenie odkrywki ,'Szczerców'' KWB ,,Beł-chatów'' S.A. na slan. l2 w miejscowości Chabielice' gm. Szczerców, woj' łódzkie, [w:] R. Rygiel (red.) Badania archeologiczne na te-renie odkrywki ,,Szczerc6w', Kopalni Węgla Brunatnego ,,Bełchatów'' S.A., t. 1' todź' s. 25 - 187.

Gackowski J.

2004 Nowe materiały do dyskusji o zachodnim za. sięgu występowania ceramiki podkrawędnie dziurkowanej w początkach epoki żelaza' [w:] M. Karczewska, M. Karczewski (red.) Cerami-ka zachodniobałtyjsCerami-ka. Nowe źródła i interpre-tacje. Materiał.y z konferencji, Białystok 23'

_ 24 wrzęśnj'a 2002 roku, Białystok, s. 9 _ 12.

Gedl M.

1975 Kultura łużycka' Wrocław-Warszawa-Kraków--Gdańsk.

l980a Studia nad periodyzacją kultury łużyckiej w po-łudniowej części Sląska' Archeologia PoJski 25, s. 79 - 129.

1980b Archeologia pierwotna i wczesnośredniowiecz. na, cz.I|I: Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Kraków.

Głogowski Z., Iglaczak M.

2004 osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, [w:] J. Bednarczyk' A' Kośko (red.) od długie-go domu najstarszych rolników do dworu staro-po|skiego. Wyniki badań na trasie gazoniqgu Mogilno-Włocławek i KPMG Mogilno-Wydar-towo, Wydawnictwo Poznańskie' Poznań. Głogowski Z., Szama|ek K., Ignaczak M.

2004 osadnictwo cyklu kultur łuźyckich w strefie nadnotecko.nadgoplańskiej, [w:] J. Bednarczyk, L. Czerniak, A. Kośko (red.) Archeologiczne

badanio raIo$nicze rnzdłuż |rasy Bazociqgu

tranzytowego, t. III: Kujawy' cz. 5: Osadnictwo społeczeństw kultur cyklu łużyckiego, Wydaw-nictwo Poznańskie, Pozna6' s.203 333. Crygiel R.

1995 Sytuacja kulturowa w późnym okresie halsztac-kim i wczesnym lateńshalsztac-kim w rejonie Brześcia Kujawskiego, [w:] T. Węgrzynowicz' M' An. drzejowska, J. Andrzejowski, E' Radziszew-ska (red.) Kultura pomorRadziszew-ska i ku1tura grobów kloszowych. Razern czy osobno?, Warszawa, s. 319 - 359.

Ignaczak M.

2004 osadnictwo społeczności kultury łużyckiej, [w:] J' Bednarczyk, L. Czemiak' A. Kośko (red.) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. III: Kujawy, cz. 5: osadnictwo społeczeństw kultul cyklu łuźyckiego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 15 - 201.

200Ba osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej na stanowiskach 26 (Nr Aut. I3l), 29 (Nr Aut. 130), 70 (Nr Aut. 129) w Dopiewie, woj. wiel-kopolskie, [w:] L. Czerniak (red.) Badania ra-townicze na trasie autostrady A2 w Dopiewie, Gdańsk (w druku).

2008b osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej w Powodowie II, stanowisko 5 (Nr AUT 27), gm. Waftkowice, woj. łódzkie, [w:] J. Kabaciń' ski (red.) osadnictwo pradziejowe i średnio-wieczne w Powodowie, gm. Watkowice, woj. łódzkie, stanowisko 1 (Nr AUT 27), Poznań (w druku).

Ignaczak M., Ślusarska-Michalik K.

2003 The radiocarbon chronology of the Urnfield Complex and the dating of cultural phenomena

164 Marcin lgnacza.k

in the Pontic Area (Late Bronze Age and Ear-ly lron Age), Baltic-Pontic Studies 12, s.382 - 395.

Kanwiszer A., Trzeciak P.

1984 oznaczenie chronologii bezwzględnej metoda radiowęglową w pracowni Muzeum Archeolo.

gicznego i Etnograficznego w Łodzi (część 4),

Prace i Materiały Muzeum fucheologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria numizmatycz-na i konserwatorska, t. 4, s. 85 - 88.

Kłosińska E.

2005 Napołudniowo-wschodnichperyfeńachpopiel-nicowego świata - sytuacja kulturowa i osad-nicza w m|odszej epore brązu i rae wcze.nej

epoce żelaza w dorzeczu Huczwy i Bugu' [w:] S. Czopek (red.) Problemy kultury wysockiej, Rzeszów' s. 16l _ I9f.

Kondracki J.

1988 Geografia fizyczna Polski, Warszawa. Kovaljuch M.M., Skripkin V.

2007 Specyfika datowania radiowęglowego ceramiki pradziejowej, [w:] A. Kośko' M' Szmyt (red.) Opatowice - Wzglrze Prokopiaka, t. II, Stu-dia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej, Wydawnictwo Poznań-skie, Poznań, s' 19 _ 21.

Kruśel'nic'ka L'

1973 Poselennja visoc'koj kul'turi, Archeologija 11, s. 27 -38.

1976 hvnićne Prikarpattd i Zahidna Volin'za dobi rann'ogo zaliza, Kiiv.

1993 Ćerepins'ko-lagodivs'ka grupa pam,jatok, [w:] M. Bandrivs'kij (red.) Pam'iatki gal'śtats'kogo periodu v meżiricci Visli, Dnistra i Prip,.iati' Kiiv, s. 158 239.

1998 Ćomolis'ka kultura serednogo pridnistrov"A (za materialami neporotivs'koi grupi pam'6tok, L'viv.

Kruszelnicka L.

1995 Głos w dyskusji, [w:] T' Węgrzynowicz, M. An-drzejowska, J. Andrzejowski, E. Radziszewska (red.) Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych, Razem czy osobno?, Warszawa, s.389.

Lashankoń M'I.

1999 Arkhealahichnyia pomniki milahradskai kul'-tury, Arkhealohiia Belarusi. Druhi tom: Zhale-zny wek i ranniae siarednyawechcha, Minsk, s.29 39.

Lasota-Moskalewska A.

1997 Podstawy archeozoologii. Szczątki ssaków, War. szawa,

Marchelak I., Tyszler L.

2003 osada kultury łużyckiej z epoki brązu i okresu halsztackiego, [w:] R. Crygiel (red.) Via Ar-chaeologica Lodziensis, t. I: Ratownicze

bada-nia archeologiczne na stanowisku ó-7 w Ko-walewicach, pow. Zgierz, woj. łódzkie (trasa autostrady

^ 2), Łódź, s' 25 _ 337 '

Michalski J

]982 Pracownia odlewnictwb brązu w Zawadzie, woj. tarnobrzeskie, Pamiętnik Muzeum Miedzi t. I, s. r99 - 207.

198ó Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prze. prowadzonych w okresie 4 _ 22 wrzesień l98ó roku na stanor,visku 5 w Bielawskiej Wsi, gm. Bielawy. woj. skierniewirkie ma!zJ nopis prze-chowywany w archiwach Muzeum w Łowiczu).

Mirośśayovd E.

2005 Nźlezy keramiky s perforovanlmi okĄami z vfchodnóho Slovenska, [w:] S' Czopek (red.) Problemy kultury wysockiej, Rzeszów, s' l95 _ - 204.

okulicz Ł.

1979 Ku1tura pomorska a kultura kurhanów zachod. niobałtyjskich, [w:] T. Niewęgłowski (red.) Pro-blemy kultury pomorskiej, Koszalin, s. 13 - 3f. Pobol'L.D.

1983 Arkheologicheskie pamyatniki Belorussii. Zhe-leznyi wek, Minsk.

Pokrows'ka E.F., Petrows'ka E.O.

l9ól Poselennya kintsya epokhi bronzi bilya C.

Velika Andrusivka, Arkheologiya, t. 13, s. 129 -- ).44.

Smirnova G.I.

1983 Material'naya kul'tura grigorowskogo gorodi-shcha (k woprosu formirowaniya chemolessko--zhabotinskikh pamyatnikow), Arkheologi-checkiy sbomik, L 23, s. 60 -72.

Smirnova G.I., Kashuba M.T.

1985 O dvukh lokal'nykh gruppakh kul'tury pozdne-go chernoles'ya na srednem Dnestre, [w:] Kul-tura pozdnego chernoles'ya na srednem Dne-stre, Kiyv, s. 18 - 28.

Terenozhkin A.I.

19ó5 osnowy khronologii predskifskogo perioda' Sowietskaya Arkheologiya I, s. ó3 _ 85. Vencl S.

1978 Soubor neobvyklć keramiky z jeskynć Kody v Tetinć, okr' Beroun, Archeologickó rozhledy, t. 30, s. 535 - 546.

Węgrzynowicz T.

1988 Der Yersuch einer riiumlichen Gliderung der Keramik in der friihen Eisenzeit zwischen Oder und Bug, [w:] Z. Bukowski (red.) For-schungen zur Problematik der Lausitzer Kul-tur, wrocław-Warszawa.Kraków-Gda6sk-Łódź' s. 105 - 135.

200l Zabytki z epoki brązu i wczesnej epoki i:'elaza z Ukrainy i Białorusi w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, War-szawa.

Wzorce kulturcue lasullasostepu strefy pontyjskiej u niżourych zespotach bęgu tużyckiego 165 Culfural Patterns of Pontic Forrest'{Forrest-Steppe in Lowland Assemblages

of the Lusatian Circle Summary

The paper discusses the appearance of cultural traits originating at the forest-steppe of the Pontic area in Lowland Lusatian culture (LC) communi-ties dated to the early Iron Age. The discussion centres around artefacts found at a LC settlement ]ocated at site 3 in Brześó Kujawski' Wtocławek distńct. They display specific stylistic traits such as ornaments of perforations or pricks (incom-plete per{orations) underneath vessel rims, orna-ments of wave mouldings or pseudo-corded im-pressrons.

Numerous analogies to this assemblage of finds have been located in Mazowsze, central Poland and Kujawy. At each site, ornaments encountered in Brześó Kuiarvski have been discovered.

Relying on the ręsults of studies carried out so far, it seems plausible to relate the cultural impact mentioned in the title to the taxa distinguished in today's Ukraine (Cherepino-Lagodivsk culture, Char-noles culture, Milogradian culture) and Belarus (Milogradian culture). Such relationships are con-firmed by the relative chronology of finds and pre-liminary laC dating showing that these patterns ap-peared earlier in the Pontic forest-steppe.

The "eastern traits" in "lowland pottery" are taxonomically compact within the discussed pack-age (group of traits). A tentative route along which these cultural traits reached the lowland groups o{ the Lusatian culture followed the Noteó (Bachorza), Vistula. Bue and Boh rivers.