Biernat z Lublina - poeta stroficzny

Lucylla Pszczołowska

Biernat z Lublina - poeta stroficzny

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 53/4, 477-479

Z A G A D N I E N I A J Ę Z Y K A A R T Y S T Y C Z N E G O

LUCYLLA PSZCZOŁOWSKA

BIERNAT Z LUBLINA — POETA STROFICZNY

Dialog Palinura z Karonem, przypisyw any Biernatow i z Lublina,

traktow any był dotychczas przez wydawców i przez badaczy jak utw ór stychiczny. Kazimierz Budzyk, k tó ry najobszerniej zajm ow ał się Dia­

logiem 1, in terp retu je naw et — z racji jego rzekomo stychicznego ukła­

du — postać rymów i odstępstw a sylabiczne w tym utw orze inaczej niż w pozostałych wierszow anych dziełach Biernata. Stychiczność Dialogu

Palinura z Karonem posłużyła też Budzykowi jako jedna z przesłanek

tezy, że ten utw ór pow stał wcześniej niż stroficzny Ż yw o t Ezopa i stro- ficzne B ajki 2.

W d ru k u odnalezionym przez Franciszka Pułaskiego Dialog ma istot­ nie kształt stychiczny. Nie może to jednak stanowić żadnego dowodu, że jest on utw orem o stychicznej, a nie stroficznej stru k tu rze. Postać graficzna, jak wiadomo, nie odgryw ała w tym okresie decydującej roli ani dla pisarza, ani — tym bardziej — dla drukarza. D rukow ano w ier­ sze nie tylko zm ieniając układ stroficzny na stychiczny, ale w ogóle lekceważąc podział n a w ersy. Co najw yżej zaznaczano wówczas począ­ tek w ersu lub tylko początek strofy czcionką innego k ro ju czy koloru. Aby się przekonać, jaka jest napraw dę postać w ersyfikacyjna Dia­

logu, trzeba go zestawić ze współczesnymi m u poem atam i pisanym i

8-zgłoskowcem regularnym lub względnym. Z jednej strony — ze współczesnym mu utw orem niew ątpliw ie stroficznym, z drugiej — z utw orem uw ażanym za stychiczny. Jeśli chodzi o utw ó r stroficzny, to najbardziej w łaściwy dla porów nania jest tu Ż yw o t Ezopa, ale ze stychiką spraw a będzie trudniejsza: stychicznych poem atów bardzo bliskich datą powstania w stosunku do hipotetycznego term in u napisania

1 K. B u d z y k , Przeło m w rozw oju polskiego wiersza. B iernat z Lublina. W:

Studia z zakresu nauk pomocniczych i historii litera tu ry polskiej. T. 2. W rocław

1956, s. 5—93. 2 Ibid em, s. 82.

478 L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W SK A

Dialogu nie ma. Jest utw ór wcześniejszy: De morte prologus i później­

szy: K rótka rozprawa Reja. Z tymi dwoma zatem utw oram i będzie można porównać stru k tu rę Dialogu.

N ajpierw zestawienie „rachunkowe”. W tekście Dialogu Palinura

z Karonem, takim jak się go w ydaje z odpisu Pułaskiego, jest w sumie

26 kwestii. Spośród nich 23 — to kwestie pełne, w których wersów nie brakuje (ew entualnie są ślady wszystkich wersów kolejnych, choćby w postaci jednego w yrazu czy czasem części wyrazu). W tych 23 za­ chowanych w całości kwestiach nie ma ani jednej, która liczyłaby m niej niż 4 wersy (takich 4-wersowych wypowiedzi jest 9). Długość pozosta­ łych kw estii jest zawsze jakąś wielokrotnością 4 wersów. Z 17 kwestii

De morte prologus dw ie najkrótsze m ają co praw da także po 4 wersy,

ale liczba wersów w 13 kwestiach spośród 15 pozostałych nie jest po- dzielna przez 4. W K rótkiej rozprawie ani jedna kwestia nie liczy mniej niż kilkanaście wersów, a podzielność liczby wersów jakiejś kwestii przez 4 jest jakby dokładnie przypadkowa: na 14 wszystkich kwestii 7 jest wielokrotnością 4 wersów. Już same te dane każą się domyślać istnienia w w ierszu Dialogu jakiejś w ew nętrznej organizacji, nieobec­ nej w dwóch porów nywanych z nim utworach.

Przypuszczenia te potwierdza analiza składniowej budowy wiersza. W 8-zgłoskowcu sylabicznie względnym czy regularnym 4-wersowa strofa stanowi z zasady całostkę zamkniętą składniowo, o rym ach abab. W Żywocie Ezopa w 95% wypadków koniec strofy jest zarazem końcem wypowiedzenia. Liczba strof, w których koniec wypowiedzenia znajduje się po drugim w ersie, czyli strof „rozłamanych” na pół przez granicę składniową, stanow i 57%.

W De m orte prologus i w K rótkiej rozprawie stosunki między b u ­ dową składniową w iersza i jego układem przedstaw iają się inaczej. Staje się to wyraźne, gdy się podzieli tekst każdej kwestii na 4-werso- we odcinki i rozpatrzy się ich rozczłonkowanie składniowe. I tak w De

morte prologus mocne granice składniowe (granice wypowiedzeń) po

każdym czw artym w ersie stanowią 78,5%, ale tyleż samo niem al — po drugim wersie każdej kolejnej czwórki, tj. 75,5%. Tokiem dom inującym jest tu więc dystychiczność składniowa: wypowiedzenie najczęściej obejm uje 2 w ersy. W K rótkiej rozprawie dystychiczność jest nieco mniejsza, ale także wyraźna. W 80,5% wypadków ostatni w ers każdej czwórki, a w 70% drugi w ers każdej czwórki wierszowej kończą się w raz z wypowiedzeniem.

A oto jak na tym tle przedstawia się Dialog Palinura z Karonem . O statni w ers każdej kolejnej czwórki wierszowej zamyka się tu mocną granicą składniową w 89% wypadków, a drugi w ers w każdej czwór­ ce — tylko w 36%. W skazuje to na istnienie w Dialogu 4-wersowych

B IE R N A T Z L U B L I N A — P O E T A ST R O F 1C Z N Y ₄₇₉ całostek składniowych o rym ie aabb, które, tak jak i w Ezopie, powinno się traktow ać jako strofy. W porów naniu z Ż yw o te m Ezopa — Dialog posiada więcej odstępstw od zasady organizowania m ateriału języko­ wego w 4-wersowe wypowiedzenia, ale z kolei słabsza jest tu tendencja do rozłam yw ania strofy na 2 dystychy.

U stalenie stroficzności układu Dialogu Palinura z Karonem nie daje bezpośrednio żadnych podstaw do wnioskowania o czasie pow stania utw oru 3, w skazuje tylko na konieczność rozpatryw ania odstępstw syla- bicznych i postaci akcentowej klauzul Ezopa, B ajek i Dialogu na wspól­ nej płaszczyźnie w iersza stroficznego. Może ono natom iast rzucić nieco św iatła na niejasną dotąd spraw ę autorstw a Dialogu. Skoro Ż yw ot Ezo­

pa i B ajki — niewątpliw e dzieła B iernata z Lublina — m ają kształt

stroficzny, to jest bardzo prawdopodobne, że stroficzny (i także w głów­ nym swoim zrębie 8-zgłoskowy) Dialog został przez niego napisany. Tym bardziej, że stroficzny układ tak długiego utw oru dialogowego jest rzeczą równie rzadką, jak w w ypadku Ezopa i Bajek.

B iernat z Lublina, jako autor Ż yw o tu Ezopa, Bajek i Dialogu Pali­

nura z Karonem byłby więc poetą o określonej „m anierze w ersyfika-

cyjnej” : poetą posługującym się w yłącznie w ierszem 8-zgłoskowym sylabicznie względnym, ukształtow anym w 4-wersowe strofy.

3 W ydaje się, że nie może o tym przesądzać także obecność lub nieobecność innej cechy, związanej ze składniow ym w ypełn ien iem w iersza: silnych działów składniow ych w ew nątrz wersów . Dla В u d z y k a (op. cit., s. 53 i 80) niem al zupeł­ ny brak w Dialogu w ersów rozłam anych przez koniec w ypow iedzenia, wobec licz­ nych takich w ypadków w Żyw ocie Ezopa i w Bajkach, jest jednym z dowodów najw cześniejszego powstania Dialogu. N ie m ożna się z tym zgodzić przede w szyst­ kim dlatego, że silne działy składniow e p ow stały w w ersach Ż y w o tu Ezopa i Bajek niem al w yłącznie jako rezultat zapow iadania m ow y niezależnej, a w ięc w prow a­ dzenia elem en tów dialogu. Zrozumiałe, że nie w ystępują one w utworze, który z założenia jest już dialogiem , tj. m a tek st podzielony na k w estie. Gdyby zre­ sztą kończenie w ypow iedzenia w ew n ątrz w ersu m iało św iadczyć — niezależnie od sp ecyfik i gatunku literackiego — o jakim ś w yższym stopniu rozwoju techniki w ierszow ej, większej swobodzie poetyckiego rzem iosła, to p ow inniśm y się spo­ dziew ać w ielu takich rozłamanych w ersów w K r ó tk ie j rozpraw ie, a tam jest ich zaledw ie kilka.