Wiktor Hahn
Kazimierz Kolbuszewski
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 36/1-2, 188-192
K azim ierz T ad eu sz K obzdaj-K olbuszew ski2), urodzony 27 sty c z n ia 1884 roku w P rz em y ślu z rodziny chłopskiej Kobzdajów , uczęszczał do gim nazjum św. Anny w K rakow ie. Stu d ia u niw ersyteckie (historia lite ra tu ry polskiej) odbyw ał w U n iw ersytecie Jagiellońskim i lwowskim , któ re potem uzu pełniał po d czas pobytów w Berlinie, Dreźnie, Lipsku, Z urychu i P a ry ż u . W r. 1909 o trz y m ał stopień dok tora filozofii w Uni w ersy tecie lwowskim . Od r. 1906 do 1909 był nauczycielem gim n azjalny m w S try ju , następnie w G im nazjum 1Уж we Lwowie do r. 1922. H abilitow ał się z historii litera tu ry polskiej we Liwowie w r. 1921. W jesieni 1922 r. objął stanow isko p ro fesora n ad zw y czajn eg o historii lite ra tu ry polskiej w U niw er sy tecie w ileńskim ; od r. 1929'był tam że profesorem z w y c z a j nym . W r. 1931 przeniósł się do U niw ersytetu lwowskiego. Był członkiem Komisji H istoryczn o-P edago g icznej k rak o w skiej (w podkom isji lw ow skiej), członkiem p rzy b ra n y m T ow a rz y stw a N aukow ego we Lwowie, T o w arz y stw a P rz y ja c ió ł Nauk w W ilnie, członkiem W y d ziału Tow. Literackiego im. A dam a "M ickiewicza we Lwowie (przez kilka lat był sk a rb nikiem tego T o w arz y stw a, członkiem Kom itetu R edakcyjnego „P am iętn ik a L iterack ieg o “, a od r. 1937 red ak to rem tego czaso pism a), członkiem M iejskiej Komisji T eatraln ej we Lwowie. W czasie ostatniej w ojny św iatow ej zo stał w yw ieziony przez Niem ców do M ajdanka pod Lublinem, gdzie po pew nym czasie, zm a rł w skutek zapalenia płuc 20 lutego 1943 r., p rzeży w szy lat 59.
C h a ra k te ru prostolinijnego, cieszył się życzliw ością k o legów i uczniów . Był p raw y m Polakiem , głęboko do Polski przy w iązany m ,- o dczuw ającym boleśnie stra szn e przejścia wojenne.
N iezbyt b o g ata jest p ro d u k cja naukow a Kolbuszewskiego. Z ło ży ły się n a to m iędzy innym i ciężkie w arunki i p rzejścia
0 N a z w isk o „K obzd aj“ z m ien ił na K olb u szew sk i ; p o c z ą tk o w o u ż y w a ł obu n a z w isk łą cz n ie , p ó źn iej ty lk o n a z w isk a „ K o lb u szew sk i“.
życiow e, k tó re nie pozw oliły mu rozw inąć takiej działalności, o jakiej niezaw odnie m yślał.
Zawód naukow y rozpoczął w r. 1909, w roku S łow ac kiego. W! zw iązku z 'setną rocznicą urodzin poety Em anuel Dworski, inspektor szkół średnich p rzy R adzie Szkolnej K ra jowej, w jesieni 1907 r. na Wialnym Zgrom adzeniu Tow. L ite rackiego im. A dam a M ickiewicza we L w o w e, zw ołanym dla utw orzenia ogólno-polskiego Komitetu rocznicy Słow ackiego, rzucił m y śl w y d ania zbiorow ej księgi pam iątkow ej Słow ac kiego, na k tó rą m iały się złożyć prace nauczycieli szkół śre d nich w ów czesnej Galicji, ogłaszane w ' spraw ozdaniach z r. 1909. Dzięki poparciu R a d y Szkolnej K rajow ej, gorliwej w spó łp racy w spom nianego Komitetu, jako też życzliw em u po parciu całego przedsięw zięcia przez d yrekcje szkół średnich, zarów no publicznych jak i pry w atn y ch , udało się przeprow ar dzijć całą rzecz pom yślnie do skutku, tak że w niedługim sto sunkowo czasie u k azała się pod koniec 1909 r. w spaniała „Księga pam iątkow a ku czci Słow ackiego“, obejm ująca 3 ol brzym ie tom y 1).
W tej lo „Księdze Słow ackiego“ pom ieścił Kolbuszewski dwie pierw sze w ogóle swoje prace. W pierw szej rozpraw ie p. t. „Ludw ika Ś n iadecka w rzeczyw istości i poezji Słow ac kiego“, przed staw ił życie Śniadeckiej, m iłość Słow ackiego do niej i refleksy tego uczucia w utw orach poety. R ozpraw a po daw ała sum ienny przeg ląd całego m ateriału o Śniadeckiej, now ych szczegółów jednak nie przyniosła. W ocenie c h a ra k teru Śniadeckiej poszedł Kolbuszewski za zdaniem F ran ciszka R aw ity-G aw rońskiego, uw ażając ją za jeden z najpiękniej szy ch typów n iew iasty polskiej wieku XIX.
W tej sam ej Księdze znajduje się druga ro zp raw a Kol- buszew skiego p. t. „C zasy barskie w poezji Słow ackiego“. Kolbuszewski zajm uje się w niej postaciam i księdza M arka, Beniowskiego, S aw y i innych osób znanych z konfederacji barskiej, w y stęp u jący ch w „Beniow skim “, „Księdzu M arku“ , „Śnie sreb rn y m Sałom ei“, „Poecie i natchnieniu“, Iprzy czym w ykazuje źródła w iadom ości poety. W o statecznym rezultacie stw ierdza, że Słow acki nie krępow ał się zbyt ściśle w iadom o ściam i histo ry czny m i zw łaszcza w okresie towianizmu, w któ ry m bohaterskie boje barskie uw ażał za źródło nowej, odrar
dzającej się Polski.
W r. 1912 ogłosił Kolbuszewski dwie rozpraw y o K rasiń skim w „Księdze pam iątkow ej ku czci Z ygm unta K
rasińskie-Kazimierz Kolbuszewski 1 8 9
b P o r. 0 Mahn W ik to r: S z k o ia w ob ec setn ej r o cz n icy u rod zin Ju liu sza S ło w a c k ie g o . M uzeum . 1908. I. 6— 7. 2) T en że, Rok S ło w a c k ie g o . L w ów . 1911. 3) T en że, S. p. E m anuel D w o rsk i. P am iętn ik L itera ck i. 1916, 172 n. 4) D w o rsk i E m anuel, S ło w o w stęp n e. K sięga p a m ią tk o w a ku czci J. S ło w a c k ie g o pod red akcją W ik to r a H ahna. L w ów , 1909. T om I.
g o “ , zapro jek to w anej rów nież p rzez R adę Szkolną K rajow ą *). W pierw szej p rac y „Z ygm unta K rasińskiego tw órczość w sto sunku do lite ra tu ry niem ieckiej“ w yk azuje w pływ litera tu ry niem ieckiej na u tw o ry K rasińskiego. Głów nym zadaniem Kol- buszew skiego było zebranie m ateriałów z a w a rty c h w dziełach i ro zp raw ach dotychczasow ych, n ależy te ich oświetlenie, sp ro stow anie pew nych szczegółów m ylnych lub ich uzupełnienie. N ieraz jedn ak w y w o d y o w pływ ach nie są dość przek ony w u jące, jak to sam au tor z re sz tą podkreśla, zazn aczając, że pewne analogie m ogą mieć nie jedno tylko źródło. Najlepiej w y padła ta część ro zp raw y , w której Kolbuszew ski w y k a z a ł w pływ S chillera na K rasińskiego.
W drugiej rozpraw ie, pom ieszczonej w tej sam ej Księdze p. t. ,,Napoleonizm K rasińskiego“ rozró żnia Kolbuszew ski trz y fazy stosunku do B o n ap artego w tw órczości K rasińskiego. Po uwielbieniu wielkiego c e sa rz a w latach m łodych następuje faz a surow ej oceny jego działalności, w d o jrzały m wieku w reszcie uwielbia K rasiński N apoleona jak o m ęża, m ającego pew ne posłannictw o B oże w dziejach ludzkości. W tej o sta t
niej fazie jest K rasiński gorliw ym pro p ag ato rem idei p olitycz ny ch N apoleonidów . Jakkolw iek Kolbuszewski w rozpraw ie tej now ych szczegółów nie podaje, m ateriał jednak odnośny zeb rał sum iennie i ośw ietlił należycie.
Zajęcie się K olbuszew skiego tw órczością Słow ackiego i K rasińskiego było w yw ołane rocznicam i urodzin obu poetów, później już nie ogłośjł żadnej p ra c y o nich.
O kolicznościow ą też p racą było w ydanie pam iętników Ja n a C h ry zo sto m a P a s k a w skróceniu, przezn aczo ny ch dla szkół (w r. 1914). B y ła to trzecia próba z kolei zastosow ania P am iętników P a s k a do potrzeb m łodzieży szkolnej (po w y daniach szkolnych B y strzy ck ieg o , jKrąków 1893 i Bobina Lwów 1900). P r z y w yd an iu tekstu P a s k a oparł siię Kolbuszew ski n a w ydaniu lw ow skim B ron isław a Gubrynowiicza (Lwów
1898).
Dopiero później po kilku latach zab rał się Kolbuszewski do pow ażniejszych badań, kiedy z a czął zajm ow ać się postyllo- g rafią polską. W p ra c y p. t. „P o sty llo g ra fia polska XVI i XVII w .“ (Kraków , 1921) podał Kolbuszew ski dokładną a n a lizę p rac z teg o zak resu . Rzecz c a łą podzielił na dwie części: w pierw szej uw zględnił postylle wieku XVI, jako to postylle J a n a S eklucjana, E ustachego T repki, M ikołaja R eja, postyllę polską z r. 1561 nieznanego au to ra, ks. Jak u b a W ójka, H iero nim a M ałeckiego, ks. M arcina B iałobrzeskiego, G rzeg orza z Żarnow ca, P a w ła Gilowskiego, J a n a K alksteina. P r z y ocenie
*) P or. D e m b o w sk i Ig n a cy . S ło w o w stęp n e. K sięg a p a m ią tk o w a ku c zc i Z y g m u n ta K ra siń sk ieg o pod red a k cją W ik to r a H alina. L w ó w 1912. T o m . I,
Kazimierz Kolbuszewski 191 poszczególnych postyll postępuje Kolbuszewski w ten sposób, że opisuje szczegółow o w ydania, podając różnice m iędzy pierw szym a następnym i, p rzedstaw ia treść postyll, w yśw ietla stosunek ich do w zorów *obcych, ponadto w ydobyw a z nich najbardziej znam ienne cechy, przed staw iające w spółczesne obyczaje. N ajdokładniejszej oceny doczekała się postylla Reja,
poświęci! jej bowiem praw ie szóstą część p racy . P o sty lle w. XVI są nie tylko w ażne jako św iadectw o ścierania się p rą dów religijnych, lecz tak że jako w ażny m ateriał do poznania kultury i języ k a pw ych czasów.
W drugiej części, poświęconej postyllom XVII w., roz różnia Kolbuszewski 2 ty p y : postylle uczone i postylle ludowe, te ostatnie m ają w iększą w arto ść ze w zględu na to, że z a w ierają dużo m ateriału dla poznania epoki. R eprezentantem postylli uczonej jest Kraiński, przedstaw icielam i ludowych postyll są D am brow ski, G dacjusz, częściowo Schónflissius. P o sty lla A braham a Sku lteta przypom ina w znacznej m ierze postylle w. XVI.
C h a ra k te r książki jest głównie analityczny. Kolbuszew ski, zaznajom iwszy- się dokładnie z literatu rą przedm iotu po r. 1918, b ada przede w szystkim każd ą z postyll z osobna. Mniej u d ają mu się syntezy , z powodu sam ej krótkości nie w y starczające. P ew ne uzupełnienia do p ra c y swej podał póź niej Kolbuszewski w kilku notatkach i p rzeglądach piśm ien nictw a inform acyjnego w Polsce.
Z r. 1928 pochodzi w ydanie utw orów poetyckich w yw o łanych konfederacją b a rsk ą w zbiorze p. t. „P o ezja b a rs k a “. B adania, jakie Kolbuszewski podjął w r. 1909, ogłaszając ro z praw ę o czasach barskich w poezji Słow ackiego, p rzy czy n iły się do tego, że z biegiem czasu, po latach praw ie dwudziestu, postanow ił zebrać u tw ory poetyckie z czasów konfederacji barskiej. Już przed nim były znane częściow o w iersze kon- federackie, które tak i entuzjazm w zbudziły n a emigracji1, zw łaszcza zaś zapłodniły fantazję M ickiewicza i Słow ackiego, nie było jednak zebranej całości, rozprószonej po rozm aitych drukach i rękopisach. P ierw sza część zbiorku obejm uje u tw ory religijne, któ re Kolbuszewski przedrukow ał przew ażnie z „Ksią żeczki1 do nabożeństw a w czasie K onfederacji B arskiej ułożo n ej“ ( P a r y ż 1 1845, L ip s k 2 1865), tak że na 25 utw orów podał tylko 6 pieśni nieznanych. P o n adto w dziale drugim , trzecim i piątym jest kilka utw orów znanych już poprzednio, tak że ostatecznie na 137 utw orów jest 104 w ydrukow anych po raz pierw szy. Oprócz w ierszy religijnych zaw iera zbiorek w iersze wojenne, p atriotyczne, sa ty ry c zn e i w ym ierzone przeciw k ró lowi1 Stanisław ow i Augustowi. Pew ne uzupełnienia do zbiorku p odał później sam w y d aw ca w t. XX „P am iętnika L ite rac k ieg o“.
P o n a d to za ją ł się jeszcze Kolbuszew ski k ry ty k ą literacką w czasopism ach em ig racy jn y ch w latach 1836— 1848. W y k a z u jąc w ażno ść czasopiśm iennictw a em igracyjn eg o d la naszego ż y c ia um ysłow ego, kreśli działalność Juliusza S zotarskiego, Ludw ika Zienkow icza, S tan isław a R opelew skiego, S ew ery n a G oszczyńskiego, z w ra ca jąc uw agę n a c h a ra k te r estety czn y i p o lity czn y artyk u łó w k ry ty c z n y c h p rzez nich ogłoszonych. K ry ty k i te n a ogół nie w y kazu ją szerszy ch horyzontów ani są dów sam odzielnych.
W końcu jeszcze wspom nieć n ależy o p racy p. t. „ P ro z a p o lsk a XVI w .“ (K raków , 1932). P o d a ł w niej Kolbuszew ski zw ięzły p rzeg ląd stopniow ego rozw oju p ro zy w ty m okresie, u w y p u k lając znaczenie kilku jej n ajw ażniejszych repre- zentantów .
W latach 1937— 1939 był Kolbuszew ski red ak to rem „ P a m iętnika L iterack ieg o “. S ta ra ją c się gorliw ie o u trzym anie pism a tego na poprzednim poziom ie, w y d ał rocznik XXXIV î XXXV z a r. 1937 i 1938, za r. 1939 „P am iętnik L iterack i“ już nie w yszedł.
Ż ałow ać w y p ad a, że nieubłagana śm ierć p rze rw a ła dal szą naukow ą działalność Kolbuszew skiego. W Kolbuszew skim stra c iła n au k a polska p racow nika sum iennego, m iłującego b a dania pow ażne, p race jeg o i a rty k u ły , odnoszące się d o wieku XVI—XVIII nie są i dziś pozbaw ione w artości \).
Cześć Jego pam ięci!
W ik to r Hahn
Ь O K o lb u szew sk im por. je s z c z e :
1. S p r a w o z d a n ia T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w e L w o w ie. L w ó w . I. 1921, str . 54.
2. K sięg a p a m ią tk o w a 5 0 -lec ia gim n a zju m im . Jana D łu g o s z a w e L w o w ie . L w ó w . 1928, str . 60.
3. K sięg a p a m ią tk o w a ku u c z cz en iu 350 r o c z n ic y z a ło ż e n ia U n iw er sy te tu W ile ń s k ie g o . W iln o . 1929. II, str. 175—6.
4. P e r e tia tk o w ic z A .-S o b e s k i M. W s p ó łc z e s n a kultura p o lsk a . P o zn a ń . 1930 su b v o c e .
