Kościół wobec totalitaryzmu
6. Materiały pomocnicze:
– wykorzystane:
A. Zdjęcia z Muzeum Powstania Warszawskiego
B. Definicje:
„Totalitaryzm [łac.], system rządów (oraz wspierająca go ideologia) charakterystyczny dla XX-wiecznych państw, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe szły w parze z rozczarowaniem do demokracji, jej kryzysem lub niedostatkiem; w tym sensie totalitaryzm jest uważany za skrajną i specyficzną postać rządów autorytarnych (autorytaryzm), nowoczesną odmianę
tyranii i despotyzmu zapewniającą rządzącym o wiele skuteczniejszą kontrolę społeczeństwa. Pojęcie
«totalitaryzm», wprowadzone 1925 przez ideologów włoskich faszyzmu (G. Gentile, B. Mussolini) i używane początkowo wymiennie z bardzo ogólnikowym pojęciem «totalizm», wzbudziło szersze zainteresowanie dopiero wtedy, gdy dostrzeżono strukturalne podobieństwa między państwami faszystowskimi i komunistycznymi: oficjalna, obowiązująca wszystkich ideologia, głosząca radykalne zerwanie z przeszłością, permanentną rewolucję i «wykuwanie» człowieka nowego typu; cenzura i centralnie kierowana propaganda; całkowite podporządkowanie sobie przez państwo zatomizowanego społeczeństwa poddawanego nieustannej mobilizacji; rządy monopartii; terror na ogromną skalę przy pomocy tajnej policji; wyraźnie zdefiniowany wróg wewnętrzny i zewnętrzny; sterowane poparcie społeczne; monumentalizm w sztuce, połączony z wrogością do form uznanych za zdegenerowane i z nihilistycznym lub bardzo wybiórczym stosunkiem do tradycji”.
(http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4010281, z dnia 15.01.2013) Komunizm [łac. communis ‘wspólny’, ‘powszechny’], ideologia postulująca równość i wspólnotę w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu (...) Ustrój komunistyczny charakteryzował się: dążeniem do atomizacji społeczeństwa, dominacją partii we wszystkich sferach życia publicznego (zwłaszcza w dziedzinie polityki, stowarzyszeń i środków masowego przekazu), podporządkowaniem ustawodawstwa i prawa partii, rozbieżnością (mimo utrzymania fasadowej roli tradycyjnych instytucji państwa i prawa) między przepisami prawa stanowionego a faktycznie obowiązującymi normami, symbiozą aparatu partyjnego i państwowego, ideologicznym monopolem partii (cenzura), zawłaszczeniem sfery języka publicznego dążeniem do redukcji znaczenia religii, upaństwowieniem gospodarki, dążeniem do podporządkowania partii i państwu życia prywatnego obywateli, kampaniami masowej mobilizacji społeczeństwa dla osiągnięcia celów politycznych i gospodarczych (np. kolektywizacja i industrializacja w ZSRR, Wielki Skok i
«rewolucja kulturalna» w Chinach), stosowaniem przez państwo przymusu i terroru poza kontrolą prawa (uzasadnionym koncepcją dyktatury proletariatu), czystkami w stosunku do części własnego aparatu władzy, kultem przywódców, naśladowaniem rozwiązań ustrojowych ZSRR w poszczególnych państwach komunistycznych i podporządkowaniem ich polityki interesom państwa sowieckiego”.
(http://encyklopedia.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3924721, z dnia 15.01.2013)
„Faszyzm [wł < łac.], masowy ruch polityczny, ideologia o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, totalitarny reżim polityczny we Włoszech po wyeliminowaniu opozycji parlamentarnej w połowie lat 20. XX w. Faszyzm głosił, że kiedy naród jest silny, to i najbiedniejszy robotnik może dumnie unosić czoło. Pojęcie narodu nie było zresztą w systemach faszystowskich jednoznacznie określone wśród innych propagowanych wartości. We włoskim faszyzmie termin «italianita» oznaczał podporządkowanie wspólnoty narodowej przede wszystkim państwu. Naród bez państwa nie może istnieć; to państwo stworzyło naród. Mussolini głosił kult państwa totalnego, tj. monopartyjnego i policyjnego, przenikającego nie tylko wszystkie sfery publicznego, ale i prywatne życia jednostek, arbitralnie ingerującego w naukę i kulturę, będącego jedynym prawodawcą. Całokształt życia zbiorowego i indywidualnego nadzorowała policja polityczna; system bezpieczeństwa był oparty na różnych służbach mundurowych i tajnych”.
(na podst. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3900060, z dnia 14.03.2013)
„Nazizm, narodowy socjalizm, hitleryzm, ruch polityczny (od 1919), ideologia, od przejęcia władzy przez A. Hitlera (1933) system państwowy w Niemczech (tzw. III Rzesza). Nazizm jako ideologia pokonanych, rozczarowanych i spragnionych odwetu był przepełnionym nienawiścią programem negacji powojennego ładu; zwracał się przeciw liberalizmowi, systemowi wielopartyjnemu i parlamentaryzmowi, demokracji, marksizmowi, komunizmowi i pacyfizmowi, które uznawał za inspirowane i wspierane przez Żydów; występował przeciwko chrześcijaństwu i Kościołom, próbując stworzyć własną «religię germańską». Nazizm głosił skrajny antyindywidualizm, dążąc do zawładnięcia «całym człowiekiem», wymagał nie tylko lojalności i posłuszeństwa, ale i czynnego wspierania ruchu, m.in. przez doskonalenie «narodowosocjalistycznego instynktu».
Nawiązując do idei romantyzmu i rasizmu głosił skrajny nacjonalizm, uważając naród za wspólnotę krwi, zdeterminowaną biologicznie i rasowo”.
(na podst. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3946339/nazizm.html, z dnia 14.03.2013)
C. Stanowisko Kościoła
„Warto przypomnieć w tym miejscu, tytułem ilustracji, dwie encykliki wydane w 1937 r. przez papieża Piusa XI. Jedna została skierowana przeciw bezbożnemu bolszewizmowi, druga przeciwko hitleryzmowi. Dla Piusa XI zasadniczym punktem wyjścia w jego zdecydowanym potępieniu obydwóch tych systemów było to, że odrzucały one Boga, a w jego miejsce stawiały czy to genseka (sekretarza generalnego partii), czy Führera. W tym czasie żyło w Europie wielu ludzi, którzy zaciekle, w zależności od swej opcji politycznej, bronili bolszewizmu lub hitleryzmu – i to w państwach demokratycznych. Ci ludzie sądzili, że systemy totalitarne mają po prostu dziejową słuszność, wobec której nie ma żadnych innych realnych alternatyw. Że tak musi być i że tylko one gwarantują świetlaną przyszłość. Głos Piusa XI, jednoznacznie potępiający obydwa te systemy, był wtedy głosem odosobnionym, krytykowanym przez jednych, przemilczanym przez drugich. Żadna z działających wtedy bardziej znaczących sił politycznych nie wzięła pod uwagę tego, przed czym ten papież przestrzegał: że dalsza ekspansja totalitaryzmów w sposób nieunikniony doprowadzi do niewyobrażalnych tragedii i nieszczęść. I tak się rzeczywiście stało. Potwierdziła to tragedia II wojny światowej, a także to, co działo się w Europie Środkowej i Wschodniej aż do 1989 r.”.
(abp Marek Jędraszewski, metropolita łódzki, w rozmowie z ks. Przemysławem Węgrzynem, Siłą dla mnie jest wiara innych ludzi, „Przewodnik Katolicki”, 36/2012)
„Czcigodni Bracia! Ideologia przypisująca państwu władzę prawie nieograniczoną staje się błędem zgubnym nie tylko dla wewnętrznego życia narodów, dla ich dobrobytu i moralnego rozwoju, ale także szkodzi wzajemnym stosunkom narodów, gdyż rozrywa łączność, jaka powinna istnieć między państwami, pozbawia siły i trwałości prawo narodów, otwiera drogę do gwałcenia praw drugiego i utrudnia wszelkie porozumienie i pokojowe współżycie. Ludzkość bowiem – mocą ustanowionego przez Boga porządku natury podzielona na grupy społeczne, narody i państwa, od siebie niezależne w sposobie urządzania i zarządzania w sprawach własnych – jest równocześnie zjednoczona wzajemnymi powiązaniami moralnymi i prawami w jedną wielką wspólnotę, dążącą ku dobru całości i rządzoną właściwymi jej prawami, które chronią jej jedność i prowadzą ją do coraz większej pomyślności”.
(Pius XII, encyklika Summi Pontificatus, pkt 58)
„Historia uczy, że demokracja bez wartości łatwo przemieni się w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm”.
(Jan Paweł II, Centesimus annus, 46)
D. Klatka filmowa
– polecane:
Pius XI. W walce z laicyzmem i totalitaryzmami
„(...) W r. 1937 papież w encyklice Divini Redemptoris potępił komunizm. Nawiązując do historii wskazał na swego poprzednika, Piusa IX, który także potępiał ateistyczne i rewolucyjne idee komunistyczne: «poprzednicy nasi uważali za swój obowiązek wyraźne wskazywanie na skutki, jakie... dechrystianizacja społeczeństwa za sobą pociągnąć musi... błędy komunizmu już poprzednik nasz, śp. Pius IX, uroczyście potępił, a następnie w Syllabusie dekret swój zatwierdził. Tymi bowiem w encyklice Qui pluribus posługuje się słowy: '[Należy tu] ohydna a samemu prawu przyrodzonemu przeciwna nauka tzw. komunizmu, która, gdyby się ją przyjęło, stałaby się zupełnie ruiną wszystkich praw, instytucji i własności, a nawet społeczeństwa samego'». Warto zauważyć, że papież Pius XI potwierdza tym samym nie tylko zasadniczą sprzeczność pomiędzy komunizmem i chrześcijaństwem, a nawet stwierdza istnienie radykalnie anarchistycznej (dla istniejącego porządku i cywilizacji) natury zasad komunistycznych, ale ponadto sięgając do Syllabusa Piusa IX wyraża doktrynalną ciągłość i podkreśla znaczenie tego zbioru potępionych zdań (wydanych przez jego poprzednika) dla katolickiego nauczania. Powtarzanie pewnych rozstrzygnięć papieskich przez kolejne dziesięciolecia stanowi jeden z argumentów wskazujących na znaczenie takich decyzji magisterium papieskiego. W ten sposób Syllabus staje się elementem powszechnego, zwyczajnego Magisterium, trwałym dziedzictwem teologicznego i społecznego stanowiska Kościoła, którego recepcja dowodzi ważności podjętych rozstrzygnięć. Dla wykazania trwałej sprzeczności pomiędzy rodzącymi się ideami komunistycznymi a wypowiedziami papieży, Pius XI przywołuje także słowa następcy Piusa IX, Leona XIII: «Później zaś inny z poprzedników naszych, nieśmiertelnej pamięci Leon XIII w encyklice Quod apostolici muneris takimi wyraźnymi słowy te same określił błędy: 'śmiertelną zarazę, przenikającą do najgłębszych komórek społeczeństwa i narażającą je na pewną zgubę'. On też z właściwą sobie przenikliwością wykazał, że ateizm mas w tej epoce rozwoju techniki wywodzi się z owej filozofii, która już od dawna usiłowała wnieść rozbrat między wiedzę i wiarę, między życie i Kościół». Obszerna encyklika Piusa XI «o bezbożnym komunizmie» poświęcona jest w dużej części analizie zjawiska zwanego komunizmem. Papież przedstawia zasady tej ideologii, odnosząc się do
poglądów Karola Marksa i surowo ocenia materializm dialektyczny, marksistowską koncepcję człowieka, rodziny i społeczeństwa oraz metody stosowane przez komunistów, a więc np. propagandę wykorzystującą kryzys gospodarczy do wywołania rewolucji. Jednocześnie traktuje liberalizm i dechrystianizację jako te tendencje, które ułatwiają rozpowszechnianie się rewolucyjnego wrzenia w społeczeństwach. Godne uwagi są też spostrzeżenia papieża dotyczące przychylnego wobec komunizmu nastawienia w środowiskach niekatolickich i to tak daleko idące, że Pius XI nie waha się mówić o swoistym spisku milczenia w prasie opiniotwórczej na Zachodzie: «Dalszym czynnikiem przyczyniającym się potężnie do rozpowszechnienia komunizmu jest sprzysiężenie milczenia w wielkiej części niekatolickiej prasy światowej. Powtarzamy: sprzysiężenie, bo inaczej trudno wytłumaczyć, dlaczego prasa tak skrzętnie chwytająca i notująca drobniejsze zdarzenia mogła tak długo milczeć wobec okropnych zbrodni popełnianych w Rosji, Meksyku i w końcu w wielkiej części Hiszpanii, dlaczego stosunkowo tak mało pisze o tak rozległej organizacji światowej, jaką jest sekta komunizmu kierowana z Moskwy. Ogólnie jednakże wiadomo, że milczenie to należy po części przypisać krótkowzroczności politycznej, ale niemniej znajduje ono poparcie u niektórych tajnych związków, które już od dawna dążą do zburzenia chrześcijańskiego ustroju społecznego».
Ze szczególnym bólem papież przywołuje zbrodnie komunistyczne, które za jego pontyfikatu dokonały się w Hiszpanii podczas wojny domowej. Współcześnie historycy szacują, że wedle niepełnych jeszcze obliczeń do końca tej wojny zamordowanych zostało łącznie trzynastu biskupów, 4184 kapłanów i seminarzystów (13% duchowieństwa diecezjalnego), 2365 zakonników (23%) i 283 zakonnice, a także wiele tysięcy wiernych świeckich (32). Rewolucjoniści zniszczyli około dwudziestu tysięcy kościołów. Pod władzą komunistów kult katolicki został zakazany. Pius XI napisał o tych zbrodniach: «Także tam, gdzie, jak w drogiej Nam Hiszpanii, bezecna zaraza komunizmu nie mogła jeszcze rozwinąć całego szału niszczycielskiego, występowała niestety z tym okrutniejszą gwałtownością. Zniszczyła nie jeden i drugi kościół, obaliła nie jeden i drugi klasztor, lecz gdzie tylko mogła, obróciła doszczętnie w perzynę wszystkie kościoły i wszystkie klasztory, i wszelkie ślady religii chrześcijańskiej, nawet najwspanialsze pomniki sztuki i nauki. W swym szale niszczycielskim komunizm nie tylko mordował tysiące biskupów i kapłanów, zakonników i zakonnic, ścigając przede wszystkim tych, którzy z szczególnym oddaniem poświęcili się robotnikom i ubogim, lecz większą jeszcze liczbę ofiar znalazł wśród świeckich ze wszystkich stanów i tępi ich tłumnie po dzień dzisiejszy, dlatego tylko, że są dobrymi katolikami albo przeciwstawiają się ateizmowi komunistycznemu». Wobec nadużyć nazizmu i łamania przez władze Trzeciej Rzeszy postanowień konkordatu w Niemczech Pius XI wydał w języku niemieckim encyklikę Mit brennender Sorge (1937). Publikacja tej encykliki wywołała represje nazistów wobec przedstawicieli Kościoła katolickiego, a tajna policja polityczna (Gestapo) starała się uniemożliwić jej odczytywanie w Kościołach. W pracach nad przygotowaniem encykliki zaangażowany był sekretarz stanu (od r. 1930) Eugeniusz Pacelli (przyszły papież). Pius XI stwierdził jasno, że rasizm pozostaje w zasadniczej sprzeczności z nauką Kościoła katolickiego: «Kto rasę albo naród, albo państwo, albo pewien ustrój państwa, lub przedstawicieli władzy państwowej, albo jakąkolwiek inną zasadniczą wartość społeczności ludzkiej – zajmującą bez wątpienia istotne i uwagi godne miejsce w naturalnym porządku – z tej hierarchii wartości wyłącza, do najwyższej normy wszystkich, także religijnych wartości podnosi i bałwochwalczo ubóstwia, ten odwraca i fałszuje porządek naturalny, stworzony i nakazany przez Boga». Pius XI potępił też praktyki władz nazistowskich wymierzone w katolików niemieckich, a polegające na przymuszaniu różnymi środkami do apostazji i porzucenia Kościoła, który przeciwny był ideologii narodowego socjalizmu: «Ukrytym lub jawnym przymusem, zastraszeniem, groźbą gospodarczych, zawodowych, obywatelskich i innych szkód wywiera się na wiernych katolików, a szczególnie na pewne klasy urzędników katolickich nacisk, sprzeczny równie z prawem, jak i z godnością ludzką». Władze hitlerowskie podejmowały walkę z Kościołem metodami administracyjnymi i pseudoprawnymi. Osoby niewygodne były aresztowane i skazywane na więzienie pod pozorami fikcyjnych zarzutów o popełnienie przestępstw seksualnych bądź finansowych. Papież osobiście kierował do kanclerza Adolfa Hitlera listy z apelami o przestrzeganie prawa, a w walkę o swobody Kościoła zaangażowali się zwłaszcza Michał kard. Faulhaber (1869–1952) z Monachium i biskup (późniejszy kardynał) Klemens August von Galen z Monastyru (1878–1946), ogłoszony błogosławionym w r. 2005. W okresie trzech kolejnych lat przed wydaniem encykliki Stolica Apostolska wystosowała do rządu Trzeciej Rzeszy ponad trzydzieści oficjalnych not protestacyjnych.
W czasie II wojny światowej prześladowania wymierzone w Kościół objęły kraje, które znalazły się pod okupacją niemiecką.
W dziedzinie liturgii papież także był zwolennikiem ciągłości i zachowania tradycji łacińskiej.
Liturgia rozwijała się natomiast za sprawą nowych świąt, które były ustanawiane na cześć nowych świętych. Na dzień 27 maja ustalono święto św. Piotra Kanizjusza, którego Pius XI kanonizował i ogłosił doktorem Kościoła. Wspomnieliśmy już święto Jezusa Chrystusa Króla, zaprowadzone przez papieża, a można jeszcze wspomnieć, że na dzień 11 października zostało ustanowione święto macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny. W ten dzień przypada obecnie wspomnienie św. Jana XXIII, gdyż tego dnia odbyła się inauguracja II Soboru Watykańskiego, którego zwołanie jest uważane za najważniejsze dokonanie tego papieża. Pontyfikat Piusa XI, przypadający na znaczną część okresu międzywojennego był okresem dalszego utwierdzania przez najwyższe władze Kościoła tych zasad, które głosili poprzednicy tego papieża w czasach minionych. Działanie Kościoła w warunkach nowej epoki polegało na powtarzaniu ciągle tych samych zasad i poszukiwaniu nowych metod ich realizacji w praktyce. W dziedzinie doktryny papież bronił nauki katolickiej, a w życiu społecznym starał się, aby przepisy wiary i moralności katolickiej były wprowadzane w życie. Obok przeciwdziałania liberałów napotykał jednak także na opór ze strony nowych ideologii, wymierzonych nie tylko w Kościół, ale nawet w dotychczasowe życie polityczne i społeczne. W Europie doszły do władzy potężne systemy totalitarne (komunizm, nazizm i faszyzm), których celem było przebudowanie istniejącego porządku społecznego. Ich skutki okazały się niezwykle krwawe. Z problemami tymi musiał się zmierzyć także następca Piusa XI, którego panowanie przypadło na czas agonii pokoju i załamania się kruchego ładu wersalskiego w Europie. Pius XII rozpoczynał bowiem swój pontyfikat w przededniu II wojny światowej”.
Marcin Karas, Z dziejów Kościoła. Ciągłość i zmiana w Kościele rzymskokatolickim w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2008, s. 154-160
