M A ŁG O R ZA T A K A L ISZ U K -B E D N A R O W IC Z
Na drodze do normalizacji stosunków handlowych polsko-brytyjskich po I wojnie światowej (1918— 1923)
1. G E N E Z A P O W O JE N N Y C H S TO SU N K Ó W H A N D L O W Y C H P O L S K O -A N G IE L S K IC H
S tosun ki h an d lo w e polsko-angielskie w pierw szych lata ch po I w o j
n ie św iatow ej zo stały zbudow ane w d u ży m sto p n iu n a bazie tra d y c ji i pow iązań h an d lo w y ch ziem polskich sp rzed w o jn y o raz n a X IX -w iecz- n y m m iędzynarodow ym podziale pracy. N ie b y ła to najlep sza podstaw a dla m łodego p a ń stw a polskiego.
J e d n ą z n ajw ażn iejszy ch p rzyczyn tru d n o śc i gospodarczych Polski po w ojn ie b y ło d łu g o trw a łe rozbicie n a dzielnice, k tó re przyniosło w efekcie b ra k jed n o liteg o u staw o d aw stw a cyw ilnego, handlow ego i skarbow ego. Rozwój gospodarczy poszczególnych ziem b y ł n ieró w no
m ierny, dostosow any do potrzeb b y ły ch m e tro p o lii1.
Szczególnie silne pow iązania z p aństw am i zaborczym i istn ia ły w dzie
dzinie h a n d lu zagranicznego. I ta k w o s ta tn im ro k u p rzed w o jn ą 84,5%
w y m ian y h an d lo w ej dokonyw ało się z m etropoliam i, a ty lk o 7,4% m ię
dzy d zielnicam i i 8,1% z in n y m i p a ń s tw a m i2. N iestety , m im o żm ud n ych poszukiw ań n ie ud ało się u stalić s tr u k tu r y geograficznej h a n d lu z po
szczególnym i k r a j a m i 3. N ie m ożna d o kładnie u stalić, ja k i ud ział w h a n dlu z e w n ę trz n y m ziem polskich m iała p rz e d w o jn ą W ielka B r y ta n ia 4.
Z pew nością istn ia ły p ew n e k o n ta k ty handlo w e, je d n a k udział A nglii nie przek raczał 0,5—0,3% całości o b ro tó w poszczególnych dzielnic 9.
1 L itera tu ra n a te n te m a t je s t n ie z m ie r n ie b ogata. C z y te ln ik ó w o d sy ła m y do p o d ręczn ik ó w h isto r ii gosp od arczej, k tó re je d n o cześn ie p od ają p o d sta w o w e p o zy cje b ib lio g ra ficzn e. P or. np.: I. K o s t r o w i c k a , Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , H isto ria g o sp o d a r c za P o ls k i X I X i X X w ie k u , W arszaw a 1973; W. R u s i ń s k i , R o z w ó j g o s p o d a r c z y z ie m p o ls k ic h w z a r y s ie , W arszaw a 1975; B. Z i e n t a r a , I. I h n a t o w i c z , Z. L a n d a u , D z ie je g o sp o d a r c ze P o ls k i d o 1939 r., W arszaw a 1965. W y czerp u jący obraz gospodarki w p ie r w sz y c h la ta c h po w o jn ie dają:
Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , W d o b ie in fla c ji, W arszaw a 1967 (obszerna b ib liografia).
2 J. T a y l o r , T h e E co n o m ic D e v e lo p m e n t of P o la n d 1919— 1950, OxfoTd 1953, s. 28.
3 P o d sta w o w e p ra ce o m a w ia ją c e h a n d el z e w n ętrzn y ziem p o lsk ic h p rzed I w o j
ną św ia to w ą n ie d y sp o n u ją od p o w ied n im i dan ym i. Por. np.: A . R o s e , B ila n s h a n d lo w y z ie m b. d z ie ln ic y p r u s k ie j, W arszaw a 1920; H . T e n n e n b a u m , B ila n s h a n d lo w y K r ó le s tw a P o lsk ie g o , W arszaw a 1916. N ie pod ają d a n y ch s ta ty sty k i a n g ielsk ie, p o n ie w a ż w e d łu g n ic h P o lsk a zo sta ła w y o d ręb n io n a ja k o p a ń stw o sa m o d zieln e w 1921.
4 W n in ie jsz y m te k ś c ie sto so w a n e za m ie n n ie o k reślen ia A n g lia , W ielk a B r y tan ia czy Z jed n o czo n e K ró lestw o , doty czą z a w sze te g o sa m eg o k ra ju — Z jed n o czonego K ró lestw a W ielk iej B r y ta n ii i P ó łn o cn ej Irla n d ii.
6 P u b lic R ecord O ffice w L o n d y n ie [cyt. dalej: PRO ], F o reig n O ffic e [cyt. d a le j; FO] 371 3281 n r 34234. M em oran d u m sta ty sty c z n e p rzy g o to w a n e p rzez T he R oyal S ta tistic a l S o c ie ty o f P o la n d an d L ith u a n ia w lu ty m 1918 r.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 197», Z E S Z . 3
456 M A Ł G O R Z A T A K A L IS Z T JK -B E D -N A H O W IC Z
Do A nglii w yw ożono przede w szy stk im konie, drób, ja ja i ja rz y n y , a sprow adzano ry b y oraz a rty k u ły kolonialne. P ew n e w ięzi istn ia ły rów nież m iędzy polskim i b ry ty jsk im przem y słem w łókienniczym . Do Polski im portow ano m aszyny w łókiennicze o raz w ełnę i baw ełnę, ek sp o r
tu ją c n iek tó re a r ty k u ły w łókiennicze 6.
J a k w idać, W ielka B ry tan ia n ależała do tej g ru p y państw , z k tó ry m i P o lsk a po I w o jn ie św iatow ej m u siała naw iązyw ać sto su n k i han d low e praw ie od podstaw . B ra k ro zw in ięty ch tra d y c ji w h a n d lu z A nglią s ta now ił pow ażne u tru d n ie n ie w rozszerzaniu w zajem n ej w ym ian y w p ie rw szych lata ch po w ojnie.
W du żym sto p n iu n a c h a ra k te rz e p rzy szły ch sto su n kó w han dlo w y ch zaw ażyła nierów ność pozycji Polski i A nglii w m iędzynarodow ym k a pitalisty czn y m podziale pracy . W ytw orzony w X IX w iek u podział p racy funkcjonow ał bez sp e cja ln y c h zakłóceń do m o m en tu w yb uch u I w o jny św iatow ej. P rz ew a g a k ap itało w a W ielkiej B ry tan ii n a d in n y m i k ra ja m i pozw oliła jej n a ek sp an sję gospodarczą w świecie. Jeszcze w p rzeded n iu w o jn y (1914 r.) zaliczała się do n ajb o g atszy ch k ra jó w św iata, p an u jąc n a d 58% te ry to riu m kolonialnego o raz 75% ludności k o lo n ii7. W r a m ach m iędzynarodow ego podziału p ra c y A nglia z a ję ła czołową pozycję jako e k sp o rte r gotow ych w yrobów p rzem ysłow ych o raz im p o rte r s u row ców i żywności, o raz w yspecjalizow ała się w sprzedaży usług i ek s
porcie k a p ita łu 8.
K ra je E u ro p y W schodniej, a w ięc i ziem ie polskie, znalazły się w sk u tek opóźnienia w rozw oju histo ry czn y m n a m arg in esie gospodarki św iatow ej. M iały za zadanie dostarczać k ra jo m ro zw in ięty m przem ysło
wo surow ców i a rty k u łó w rolnych, sta n o w iły zaś ry n e k zb y tu d la w y robów gotow ych. S to su n ek cen a rty k u łó w przem ysłow y ch do cen su ro w ców i żyw ności (term s o f tra d e) k ształto w ał się p rzed I w o jn ą św iatow ą n iek o rzy stn ie d la p a ń stw e k sp o rtu ją c y c h te o statn ie, co oznaczało, że w y m iana h an d lo w a przy n o siła re la ty w n ie w iększe korzyści k ra jo m przem ysłow ym , a w ięc i W ielkiej B r y ta n ii9.
P ierw sza w o jn a św iatow a zniszczyła w zględną rów now agę, w jak iej ro zw ijała się św iatow a gospodarka k ap italistyczn a: przyspieszyła rozw ój gospodarczy S tan ó w Z jednoczonych o raz o słab iła A nglię i czołowe k ra je E uropy k o n ty n e n ta ln e j. W ielka B ry ta n ia i F ra n c ja w yszły z w ojny pow ażnie zadłużone. P rz y p o ró w n an iu s y tu a c ji ekonom icznej A nglii i now o utw orzonego p a ń stw a polskiego jaskrawo^ u ja w n ia ją się zasad
nicze d y sp ro p o rcje gospodarcze.
T ra k ta t W ersalski obok niep ew n ych rozstrzy gn ięć te ry to ria ln y c h przyniósł też Polsce niepom yślne ureg u lo w an ie odszkodow ań w o je n n y ch 10. P olsk a w yszła też z w o jn y pow ażnie zniszczona, jej p ro du kcję przem ysłow ą w 1919 r. szacow ano n a 30% poziom u przedw ojennego 11.
8 T am że.
7 T. Ł y c h o w s k i , S to s u n k i e k o n o m ic zn e m ię d z y k r a ja m i o ró ż n y c h u stro ja ch , W arszaw a 1957, s. 97.
8 I n te rn a tio n a l S ta tis tic a l Y e a r -B o o k 1927, G en ev a 1928, s. 129. W yd aw n ictw o to podaje o d p o w ied n ie d an e sta ty sty czn e.
9 T. Ł y c h o w s k i , op . cit., s. 67 nn; t e n ż e , "Współczesne p r z e m ia n y w go
s p o d a r c e ś w ia to w e j, W arszaw a 1968, s. 30 n n .
10 Szerzej n a te n tem a t piszą: К . В ł a h u t, P o ls k o -n ie m ie c k ie s to s u n k i g o sp o d a rc z e w la ta c h 1919— 1939, W rocław 1975, rozdz. I; J. Z a j d a , K o n s e k w e n c je e k o n o m ic zn e tr a k ta tu w e r s a ls k ie g o d ia P o lsk i, [w:] P r o b le m p o ls k o -n ie m ie c k i w tr a k ta c ie W e rsa lsk im , P o zn a ń 1963, s. 477 nn.
11 T. G r a b o w s k i , Kola p a ń s tw a w g o sp o d a rc e P o ls k i 1918— 1928, W arszaw a 1967, s. 12; por. te ż R o c zn ik S ta t y s t y k i R P 1924, s. 56.
N O R M A L I Z A C J A H A N D L U P O L S K O - B R Y T Y J S K I E G O 457
W w y n ik u w o jn y n a stą p iło zaham ow anie rozw oju gospodarczego k ra ju n a o k res około 14 l a t ω.
S y tu a c ja gospodarcza i polityczna W ielkiej B ry ta m i przed staw iała się znacznie k o rzy stn iej K ry z y s p o w ojen n y d o tk n ął ją w m niejszym sto p niu , ju ż w 1920 r. p ro d u k cja p rzem ysłow a o siągnęła poziom z 1913 r . 14. P o lsk a w p ierw szych la ta c h po o d zyskaniu niepodległości n ie m ogła sta ć się ró w n o rzęd ny m p a rtn e re m gospodarczym jedn ego z n a j
bard ziej ro zw in ięty ch k ra jó w św iata.
2. K S Z T A Ł T O W A N IE S IĘ S T O S U N K Ó W H A N D L O W Y C H P O L S K O -A N G IE L S K IC H N A T L E T R U D N O Ś C I O G Ó L N O G O SPO D A R C Z Y C H I P O L IT Y C Z N Y C H
W h ie ra rc h ii s p ra w in te re su ją c y c h W ielką B ry ta n ię R zeczpospolita zajm ow ała jed n o z p odrzędnych m iejsc. P ro b le m polski stan o w ił d la n iej fu n k cję zagadnienia rosyjskiego, niem ieckiego i francuskiego, b y ł jed y n ie pochodną p o lity k i b ry ty jsk ie j w obec ty c h trz e c h p aństw , a n ie sam oistnym , o d ręb n y m p ro b le m e m 15. P o lsk a n ie m ogła zastąpić N ie
m iec, jak o p rzeciw w agi F ra n c ji w E u ro p ie i p a rtn e ra w handlow ej p e
n e tra c ji Rosji, nie m ogła tak ż e zastąpić ro syjskiego ry n k u zby tu . T akie stanow isko rzą d u b ry ty jsk ie g o m iało — ja k zobaczym y d alej — u jem n e znaczenie dla k ształto w an ia p o lsk o -b ry ty jsk ic h sto su n ków ekonom icz
nych. W pow ażn y m sto p n iu u k ształto w ało rów n ież n e g a ty w n y sto su n ek do P o lsk i p ry w a tn y c h s fe r przem ysłow o-handlow ych.
W obec niedostatecznego zain tereso w an ia rz ą d u i społeczeństw a angielskiego sp ra w am i polskim i in ic ja ty w ę n aw iązania bliższych sto
sun kó w polity czn ych i gospodarczych p rze jęła s tro n a polska. Do połow y 1919 r. k o n ta k ty o kazy w ały się tru d n e . W ielka B ry ta n ia u z n a ła rzą d polski de iu re w lu ty m 1919 r. zaś w y m ian a przed staw icielstw dyp lom a
ty czn ych n a stą p iła w sześć m iesięcy później 16.
O ro k w cześniej udało się pow ołać do życia pierw szą an gielsko-polską placów kę ekonom iczną pod nazw ą P o lsk a A gencja F inansow o-H andlow a.
O rganizację tę u tw orzono z in ic ja ty w y K o m ite tu N arodow ego Polski, ja k o S ekcję P o lsk ą M iędzynarodow ej K om isji Z a o p a trz e n ia 17. P ocząt
12 К . BI a h u t, op. cit., s. 16.
13 S. G l y n n , J. O x b o r r o w , I n te r w a r B rita in : A S o cia l a n d E con om ic H is to r y , L on d on 1976, s. 90 n n . Por. te ż D. H . A . А 1 d с г о f t, I n te r w a r E con om y:
B r ita in 1919— 1939, L on d on 1973, s. 35.
14 S . G l y n n , op . cit., s. 68.
15 S zerzej zob.: M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia w la ta c h 1918— 1923, W arszaw a 1975; t e j ż e , P o lity k a W ie lk ie j B r y ta n ii w o b e c E u ro p y ś r o d k o w o - w s c h o d n ie j w la ta c h 1918— 1921, „ S tu d ia i m a te r ia ły z d z ie jó w Z SR R i E uropy śro d k o w o -w sc h o d n ie j” t. V I, s. 107 n.; T. P i s z c z k o w s k i , A n g lia a P o lsk a 1914— 1939, L on d y n 1975, rozdz. I— V II. P ro b lem y sto su n k u W ielk iej B r y ta n ii do P o lsk i n a tle je j p o lity k i w o b ec F ra n cji i N ie m ie c o m a w ia ją m .in . r ó w n ie ż p race o sto su n k a ch p o lity c z n y c h z zagran icą. Por. np. J. K u k u ł k a , F ra n c ja a P o lsk a p o tr a k ta c ie w e r s a ls k im (1919— 1922), W arszaw a 1970, s. 20 nn .; J. K r a s u s к i, S to s u n k i p o ls k o -n ie m ie c k ie 1919— 1925, P o zn a ń 1962, s. 15 nn.; B . R a t у ń - s к a, S to s u n k i p o ls k o -n ie m ie c k ie w o k r e s ie w o jn y c e ln e j, W ro cła w 1968, s. 16 n n .
16 M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o ls k a — W ielk o B r y ta n ia , s. 101.
17 P rzy A g e n c ji zorg a n izo w a n o sp e c ja ln ą k o m ó rk ę h a n d lo w ą , za jm u ją cą s ię sp ra w a m i h an d lu o ra z R ad ę H a n d lo w ą . Od cza su za ło żen ia do p o czą tk u 1919 r.
A g en cja b y ła fin a n so w a n a prziez P K N , p o tem p rzez P o lsk ą D e leg a tu rę E k on om iczn ą w P aryżu i M in iste r stw o P rzem y słu i H an d lu . P or. A A N , A m b asad a R zeczy p o sp o lite j P o lsk ie j w L o n d y n ie [cyt. d alej: A m b a sa d a R P L ondyn] 600, k . 30; lis t W. C zarn ow sk iego do P o se ls tw a R P w L o n d y n ie z 11 m a rca 1922.
458 M A Ł G O R Z A T A K A b lS Z U K - B E D N A R O W IC Z
kow o do głów nych z a d ań A gencji n ależało u p o rząd kow anie bieżących s p ra w ekonom icznych n a ry n k u b ry ty js k im o ra z propagow anie h a n d lu z P olską w p rasie angielskiej ^ W m arc u 1919 r. po przekształcen iu A gencji w ek sp o zy tu rę P olsk iej D elegacji Ekonom icznej w P a ry ż u dzia
łalność je j została pow ażnie rozszerzona. R ozpoczęto s ta ra n ia o u zy sk a
nie od rz ą d u b ry ty jsk ie g o m ate ria łó w n iezb ęd n y ch do odbudow y gospo
d a rk i polskiej. D zięki k o n tak to m z w ielom a u rzęd am i państw ow ym i po
w sta ły w 1919 r. S ek c je P o lsk i w O v erseas T ra d e D e p a rtm en t o raz w L ondyńskiej Izbie H a n d lo w e j19. A g en cja p e rtra k to w a ła rów nież o k re d y ty n a za k u p to w aró w n a r y n k u angielskim , o p racow ała szczegó
łow ą listę p o trzeb, k tó re realizow ano z rząd o w y ch składów dem obiliza- cyjnych, bądź za pom ocą różn ych firm p ry w a tn y c h 20. P row adzono m .in.
rozm ow y z „C an adian C ar F o u n d ry Co.” w sp ra w ie do staw do P olski k ilk u tysięcy w agonów o raz z firm a m i „N o rth w e st T rad in g Co.”,
„U n ited B altic C o rp o ratio n ” i szeregiem in n y ch . T ym sposobem spro
w adzono do k r a ju ferro m an g an , b u ty, skó rę podeszw ow ą, tk a n in y itp .21.
Oprócz działalności czysto handlow ej A g encja Finansow o-H andlow a zajm ow ała się pośrednictw em handlow ym , zb ierając o fe rty d la polskich firm p ry w a tn y c h i pośrednicząc w n aw iązy w an iu sto sunk ów h a n d lo w y ch m iędzy im p o rte ra m i i ek sp o rteram i obu k rajów . S ta ra ła się też poprzez p u b lik a c je w p rasie angielskiej zaintereso w ać sfe ry finansow e C ity odbudow ą Polski. Z jej in ic ja ty w y opracow ano „ D irecto ry o f B ritish F irm s fo r T ra d e w ith P o la n d ” o raz zaczęto w ydaw ać w jęz y k u angielskim s ta ły in fo rm a to r ekonom iczny o P olsce — „P olish Econom ic B u lle tin ”. Z ch w ilą utw o rzen ia oficjalnego p rzed staw icielstw a Polski w L on d yn ie — B iu ra R adcy H andlow ego, w lu ty m 1920 r. A gencję z lik w id o w a n o 22 W o k resie sw ej działalności p rzygo tow ała g ru n t d la n o rm alizacji stosunków handlow ych.
K o lejn i jej k iero w n icy usiłow ali zm ienić, zresztą bezskutecznie, nega
ty w n y sto su n ek A nglików do w sp ółp racy z P o lsk ą. N iepow odzeniem za
kończyły się m in . s ta ra n ia W ł. G otlicha, k iero w n ik a A gencji i p rzem y słow ca łódzkiego, dążącego do założenia w A n g lii ak cy jn ego to w a rz y stw a — A ssociation fo r th e Econom ic R ec o n stru c tio n of P oland. C elem to w a rz y stw a m iało b y ć pow iązanie przem y słu w łókienniczego w Polsce z k ap ita ła m i an g ielsk im i i am ery k ań sk im i. W rzeczyw istości bow iem m y śl o k o n ta k ta c h ekonom icznych z p a ń stw em polskim w pierw szych la ta c h niepodległości (1919— 1920) n ie b y ła w W ielkiej B ry tan ii p o p u la r
na. Je śli w ogóle P o lsk a m ogła in tereso w ać k a p ita listó w ang ielsk ich to
18 T am że, k . 30— 31. Por. te ż M ię d z y n a r o d o w a K o m is ja Z a o p a trz e n ia , „W iado
m ości W y d zia łu E k o n o m iczn o -H a n d lo w eg o M SZ ” 1919, n r 3, s. 35.
19 A A N , A m b a sa d a R P L o n d y n 600, k . 4— 5: n o ta tk a n a tem a t d zia ła ln o ści A g e n c ji z 1919 r.
20 T am że, k. 4. P or. te ż A A N , A m b asad a R P L o n d y n 536, k . 19: pism o P o lsk ie j A g e n c ji F in a n so w o -H a n d lo w e j w L o n d y n ie z 15 p a źd ziern ik a 1919; A A N A m b asad a R P L on d yn 505, k . 28: p ism o A g e n c ji F in a n so w o -H a n d lo w e j w L o n d y n ie z 13 p aź
d ziern ik a 1919. 'f
21 A A N , A m b a sa d a R P L o n d y n 600, k . 4 — 5: n o ta tk a n a te m a t d zia ła ln o ści A g en cji, „W iad om ości W y d zia łu E k o n o m iczn o -H a n d lo w eg o M SZ”, 1919, n r 3, s. 33.
* 22 A A N , A m b a sa d a R P L o n d y n 600, k. 32: lis t W . C zarn ow sk iego; ta m że, k.. 10:
lis t E. S a p ie h y d o -k o n s u la gen era ln eg o w L o n d y n ie z 30 sty c z n ia 1920.
N O R M A L I Z A C J A H A N D L U P O L S K O -B R Y T Y J S K I E G O 459
raczej jak o te r e n e w en tu aln ej działalności fila n tro p ijn e j b ąd ź sp e k u lacy jnej
P rzy czyn ą niedostatecznego zain tereso w an ia lond yń sk ich kół fin a n
s o w o - h a n d l o w y c h , obok w spom nianej ju ż p o lity k i rzą d u angielskiego, b y ła rów nież n ieu stab ilizo w ana s y tu a c ja ekonom iczna w Polsce. Z arów no b r y ty js k i ra d c a h an d lo w y R. E. K im ens, ja k i p ierw szy s e k re ta rz poselstw a bry ty jsk ieg o w W arszaw ie, a tak że u rzę d n icy F o reig n O ffice, oceniali sy tu a c ję gospodarczą P olski ja k o „kryzysow ą i tra g icz n ą ” 25. B ra k zaufa
nia do now o utw orzonego p ań stw a polskiego pogłębiała p ro p ag an d a n ie m iecka, głosząc tezę o jego sezonowości.
W początkach 1919 r. p rzy b y ła do P o lsk i b ry ty js k a m isja m ajora M ac A lpine, re p re z e n tu ją c a T ex tile M ach in ery A ssociation i F ed eratio n of B ritish In d u stries. M iała ona zbadać głów ne dziedziny gospodarki pol
skiej, być m oże tak że m ożliw ości handlow e. P rzem ysło w cy angielscy, r e p rez e n tu ją c y m .in. tak ie dziedziny gospodarki, ja k górnictw o, ko leje i tra n sp o rt, p rzem y sł tek sty ln y , h an d e l o raz finanse, spo tk ali się z p rze d staw icielam i polskich sfe r gospodarczych o raz m in istrem przem ysłu i h and lu . T em atem rozm ów b y ły przede w szystkim p o trzeb y przem ysłu polskiego w zak resie surow ców i m a s z y n 2e. N iestety, nie udało się u sta lić, czy działalność m isji m iała być w stęp em do ja k ie jś szerszej ak cji przem ysłow ców b ry ty jsk ic h ; fa k te m pozostało, że p o b y tu A nglików n ie uw ieńczyły żadne pow ażne k o n tra k ty .
N ie b y ła to je d y n a m isja angielska w Polsce. W la ta c h 1919— 1920 przyjechało jeszcze w ielu przedstaw icieli businessu z W ielkiej B ry tan ii.
Do głów nych celów p o b y tu an g ielskich deleg acji należało zbadanie cało
k ształtu s y tu a c ji gospodarczej, politycznej i narodow ościow ej w Polsce.
N ierzadko te m a te m rozm ów b y ły sp ra w y w ojskow e. W śród n a jw a ż n ie j
szych, działający ch n a te re n ie p ań stw a polskiego m isji ang ielsk ich n a le ży w ym ienić: M isję N oulensa, k tó rą rep re z en to w a li E. H o w a rth i A. C ar
ton de W ia rt — późniejszy szef M isji W ojskow ej p rzy poselstw ie b ry ty jsk im w W arszaw ie; M isję K olejow ą z g en e ra łe m H am m ondem , p u ł
kow nikiem R obertsonem , m ajo rem C am ero n em i k a p ita n em H en ry m ; M isję Żyw nościow ą z k a p ita n em C rew sdonem , H am ilton em i H arv eyem ; M isję d la R eorganizacji P o licji z S. Sam m uelem , a tak że M isję M a ry n a rk i
23 Istn ieją ca o d 1915 r. in s ty tu c ja fila n tr o p ijn a (P o lish R e lie f V ictim s F u n d ) sk u p iała w śró d sw o ic h d zia ła czy w ie le a n g ie lsk ic h o so b isto ści, m .in.: E. G rey, A. B alfou r, L . G eorge, В . L a w , A . C h am b erlain . Рог. М. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P olska — W ie lk a B r y ta n ia , s. 50.
24 T y p o w y m p rzy k ła d em ta k ie j d zia ła ln o ści b y ło zaa n g a żo w a n ie k a p ita listó w b ry ty jsk ich w in te r e sa c h n a fto w y c h w G a lic ji w sch o d n iej. „T y lk o z przy czy n y upokarzającej sła b o śc i ek on om iczn ej — p isa ł N orm an D a v ie s — rząd p o lsk i m ógł pod trzym yw ać p ro jek ty za g ra n iczn y ch k a p ita listó w w rod zaju P erk in sa (dyrek tora P rem ier Oil), k tórzy ca łk o w ic ie n iep o sk ro m ien ie sz u k a li n a jw y ż sz e g o z y sk u d la siebie sam ych , a ty lk o p rzy p a d k o w eg o zarobku d la P o lsk i. G dy p ersp ek ty w y za
robku n ie b y ły dość sp rzy ja ją ce zd ezertero w a li p o zo sta w ia ją c P o lsk ę jej lo s o w i”.
Cyt. za: N . D a v i e s , B r y ty j s k i k a p ita liz m , a n a fta g a lic y js k a 1917—1920, „Studia H istoryczne” 1970, n r 2, s. 289. Por. te ż J. F r y c , P r z e d s ię b io r s tw a i k a p ita ł w p r z e m y śle n a fto w y m , W arszaw a 1930, s. 108 п.; B. R a t y ń s k a , R o la n a f ty w k s z ta łto w a n iu sto su n k u p a ń s tw za ch o d n ich w s p r a w ie G a lic ji W sc h o d n ie j (1918— 1919),
»Z eszyty H isto ry cz n e P IS M ” 1957, n r 4.
25 PRO, FO 371, Ν2079/Ν36Θ3/Ν4041/Ν4756/236/55: rap orty n a tem at o góln ej sy^
tuacji p o lity czn ej i gosp od arczej w 1920 r.', tam że, N7125/4490/55: roczn y raport na tem at sy tu a c ji gosp od arczej w P o lsc e w 1920 r. Por .D o c u m e n ts on B r itis h F oreign P o licy 1919— 1939 [cyt. dalej: D B F P ] S eria I, t. X V I s. 302 nn: k o resp o n d en cja H. R u m b olta do C urzona z listo p a d a 1919 r.; ta m że t. I, n r 69, A p p en d ix С.
26 „W iadom ości W yd ziału E k o n o m iczn o -H a n d lo w eg o M SZ ” 1919, n r 3, s. 38.
Por. te ż M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o isk a W ie lk a B r y ta n ia ,,s . 75.31. ' ·
460 M A Ł G O R Z A T A K A L IS Z U K -B E D N A R O W I C Z
W ojennej o raz M isję L orda D ’A b e rn o n d a 27. W dziedzinie popraw y stosun ków han dlo w ych m isje b ry ty jsk ie n ie w nio sły nic now ego poza pew nym u łatw ien iem w zajem nych, wciąż b ardzo sk ro m n y ch kontaktó w . N ie w p ły n ę ły także n a zm ianę sto su n k u w ładz rządo w ych do Polski.
Rząd b ry ty js k i n ie w idział korzyści w p o p ieran iu p a ń stw a polskiego w sensie ekonom icznym . P olsk a nie p osiadała a n i dostatecznego ry n k u zb y tu na to w a ry angielskie, an i n ie b y ła p ew n ą lok atą d la b ry ty jsk ic h kapitałów , brak o w ało tak że silnych firm handlow ych, k tó re m ogłyby zostać p a rtn e ra m i spółek b ry ty jsk ic h .
W yrazem niechętnego stanow iska wobec Polski by ło m .in. w s trz y m anie w m arcu 1919 r. z in ic ja ty w y T re a su ry w y płacenia w ojen nej do
ta c ji dla K o m ite tu N arodow ego Polski, zaw ieszenie w czerw cu przez B ritish Food M ission k red y tó w d la P olski o raz odrzu cenie prośby w ładz p olskich o pożyczkę n a cele w ojskow e 28. P ro m o to rem i ko nsekw en tny m w ykonaw cą tej po lity ki b y ł L loyd George. Je m u to p rzede w szystkim zaw dzięczała P o lsk a n iek o rzystne postanow ienia R ady N ajw yższej odnoś
n ie p raw do odszkodow ań za zniszczenia w ojenne. Z decydow ana niechęć do Polski w szechm ożnego p rem iera p rzyczy niła się do ograniczenia a sp i
ra c ji polskich w k w estii g ran ic p aństw ow ych 29. S to sun ki polityczne m ię
dzy obu k ra ja m i d e te rm in o w a ły z kolei m ożliw ość w spółpracy gospodar
czej. Tym czasem stro n a polska in tereso w ała się ry n k ie m an gielskim , p rag n ęła w ciągnąć rząd i przem ysłow ców ang ielskich do u d ziału w od b u dow ie ekonom icznej R zeczypospolitej przez u zyskanie pożyczek i zaciąg
nięcie k r e d y tó w 30.
W dziedzinie h a n d lu zagranicznego rz ą d polski nie prow adził odręb n ej polityki w stosun k u do W ielkiej B ry tan ii. W ynikało to z b ra k u w zajem n y c h tra d y c ji h andlow ych, n ied o sta tk u to w aró w n a ek sp o rt o ra z z n ie
w ielkiej roli, ja k ą A nglia odg ry w ała początkow o w w y m ian ie z Polską.
W ładzom je d n a k zależało n a naw iązaniu k o n tak tó w z p a ń stw em posiada
jąc y m d łu g o trw a łe tra d y c je han dlo w e i uchodzącym w św iecie za wzór dobrego, solidnego p a rtn e ra . Pow ażną ro lę o d g ry w a ły także w zględy po
lityczne. W ty m ce lu w ysyłano do L o n d y nu ró żne osobistości, k tó re m iały za zadanie zbadać m ożliw ości zacieśnienia stosunków handlow ych.
J e d n a z pierw szych m isji działała o d 1918 r. z polecenia K o m itetu N arodow ego P o lsk i w sp raw ie re k ru ta c ji ochotników do w ojska polskie
go pow stałego n a te re n ie F ra n cji. J e j głó w n y cel sta n o w iły sp ra w y w o j
skow e, a le s ta ra ła się ona naw iązać bliższe k o n ta k ty tak ż e z angielskim i przedsiębiorcam i, je d n a k bez w iększych r e z u lta tó w 31.
27 P R O , F O 371 5399/236/55; tam że, N4138/236/55: m em o ria ł F o reig n O ffice z 13 gru d n ia 1920; 5400 N241/N554/N1054/241/55; D B F P seria I, t. V I, s. 134 i t. X I, n r 246, 338. Por. te ż M . N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , s . 82 n., 103.
28 T am że, s. 116.
29 S zero k o n a te n te m a t p isz ą zarów n o M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , j ak i T. P i s z c z k o w s k i , op. cit.
30 N a te m a t z a in te r e so w a n ia zag ra n icy p otrzeb am i k a p ita ło w y m i II R zeczyp o
sp o litej is tn ie je ju ż dość b ogata litera tu ra . P rzy k ła d o w o m ożn a tu w y m ien ić:
Z. L a n d a u , S to s u n e k r z ą d u p o ls k ie g o d o p o ż y c z e k za g r a n ic zn y c h w la ta c h 1918—
1929, „ B iu le ty n IG S ” 1959, n r 1; Z. L a n d a u , P o ls k ie za g ra n ic zn e p o ż y c z k i pań s t w o w e 1918— 1926, W arszaw a 1961, s. 13 n n ., 72 n n .; Z. L a n d a u , P la n s ta b iliz a c y jn y 1927— 1930. G en eza , za ło że n ia , w y n ik i, W arszaw a 1963, s. 40 nn.; Z. L a n d a u, J . T o m a s z e w s k i , K a p ita ły ę b c e w P o lsc e 1918— 1939. M a te r ia ły i d o k u m e n ty , W arszaw a 1964, s . 13 n n ., 57 n n ., 299 n n ., 307 n n . R ó w n o cześn ie brak je s t od ręb n e g o o p racow an ia n a tem a t sto su n k u w ła d z do k a p ita łu b r y ty jsk ieg o o raz udziału te g o k a p ita łu w g osp od arce p o lsk iej.
31 M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o ls k a — W ie lk a B r y ta n ia , s. 46.
N O R M A L I Z A C J A H A N D L U P O L S K O -B R Y T Y J S K I E G O 4G1
Począw szy od 1918 r. zaczęły p ow staw ać w A nglii pierw sze przedsię
b io rstw a d la h a n d lu z Polską. W e w rześn iu utw orzono polskie b iu ro handlow o-przem ysłow e „T he P o lan d a n d O rie n t T rade C orpo ratio n”, p a rę m iesięcy później — Tow arzystw o A kcyjne, P o lsk i Zw iązek H a n d lo w y 32, In ic jato ra m i przedsięw zięć ty ch byli P olacy, oni też początkow o m ieli w nich p rzew ażający udział. A nglicy n ie zak ład ali o d ręb n y ch przedsię
b io rstw d la h a n d lu z Polską, ty m niem niej utw orzo n e w 1919 r. to w a
rzy stw a handlow e: B ritish B altic A ssociation i U n ited B altic C orporation działalnością sw oją o bejm ow ały rów nież w ym ianę z Rzecząpospolitą N iestety, b ra k źródeł nie pozw ala ocenić efek tó w działalności w ym ienio
n y c h organizacji. W y daje się, że wobec b ra k u zain tereso w ania angielsk ich sfe r h an dlo w ych P o lsk ą nie o d eg rały o n e w iększej roli. K ied y rad ca h an d lo w y p oselstw a polskiego w L on d y n ie w y stąp ił z propozycją założe
nia w W arszaw ie A ngielsko-Polskiej Izby H andlow ej, R. E. K im ens ■— rad c a ang ielsk i — u znał to przedsięw zięcie za przedw czesne w skazując, że in n e tego ro d za ju izby n ie p o d jęły dotychczas żadnej działalności. Bez zaintereso w ania p rzy ję to rów nież w ang ielsk im M in isterstw ie H an d lu w iadom ość o m ożliw ościach uzyskania ko ncesji ekonom icznych w Polsce, głów nie w dziedzinie k o lejn ictw a o raz w la s a c h 34.
B rak iem po zyty w ny ch re z u lta tó w zakończyły się tak że w izyty pol
skich osobistości rządo w y ch w L ondynie. N ie p rzy nio sły pożądanego sk u tk u m .in. p e rtra k ta c je p o sła E. S ap ieh y o pożyczkę n a za k u p a rty k u łów w o jsk o w y c h 35, s ta ra n ia I. P ad erew sk ieg o o pom oc z b r o jn ą 36, o raz zabiegi p rem iera W ł. G rabskiego o d łu g o term in o w ą p o ż y c zk ę 37. P olska o trz y m a ła od W ielkiej B ry ta n ii jed y n ie k re d y ty zapom ogow e n a ku pn o ta b o ru kolejow ego, żywności, obuw ia, w ełn y , m iedzi i in n y ch surow ców . N ie przek ro czyły one w sum ie 20 m in dolarów , co było k ro p lą w m orzu potrzeb polskich. B ra k gotów ki w pow ażnym sto p n iu uniem ożliw iał rozw ój w y m ian y to w aro w ej.
P onow na szan sa zain teresow an ia A nglii sp ra w am i polskim i pojaw iła się w iosną 1920 r., k ie d y rz ą d b ry ty js k i w ycofał się o statecznie z p o lity k i in te rw e n c y jn e j w obec R osji R adzieckiej. Z m ian a o rie n ta c ji w polityce Z jednoczonego K ró lestw a w y raziła się w dążności do n aw iązan ia sto su n
ków h an d lo w y ch z Rosją. O tw arcie chło nn eg o ry n k u ro syjskiego d la p rzem y słu b ry ty jsk ie g o i spodziew any w zw iązku z ty m w zrost ek sp o rtu m iały b y duże znaczenie ze w zględu n a tru d n o ści, w y stęp u jące n a ry n k u w e w n ętrzn y m 38.
W n o w y ch w a ru n k a c h w ładze gospodarcze Rzeczypospolitej usiłow ały zainteresow ać A nglię m ożliw ością p a rtn e rs tw a P olski w gospodarczej pe-
32 A A N , A m b a sa d a R P L o n d y n 567, k . 15: p ism o z 19 listop ad a 1918 do P o l
sk iej A g e n c ji F in a n so w o -H a n d lo w e j w L on d yn ie; A A N , A m b asad a R P L on d y n 567, k. 25: n o ta P o lsk ie g o Z w ią zk u H an d low ego.
33 J. J u r k i e w i c z , C hronologia sto s u n k ó w m ię d zy n a ro d o w y c h P o lsk i 1918—
1921, W arszaw a 1955, s. 82; A A N , A m b asad a R P L on d y n 216, k . 7: p ism o do M i
n is te r stw a P r z e m y słu i H a n d lu z 1921 r.
34 PRO , FO 371 5399 N4533/246/55: k oresp o n d en cja m ięd zy K im e n se m a R e y n - tie n se m z D ep artm en t o f O verseas T rade.
35 A A N , Z esp ó ł K a u zik a 5, k . 18: p rotok ół z 3 -e g o p o sied zen ia M in isteria ln eg o K o m itetu E k on om iczn ego w d n iu 5 w rześn ia 1919.
36 M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P olska — W ie lk a B ry ta n ia , s. 148.
37 Z. L a n d a u , P o lsk ie za g ra n iczn e p o ży c zk i, s. 66 nn.
38 D B F P se r ia I, t. III, n r 71, 74, 76, 559, 562; ta m że t. X II, n r 787, 818: m e m oranda H . F . M a x e’a w sp r a w ie ek on om iczn ej p o lity k i w o b e c R o sji i p o lity czn y ch a sp ek tó w h a n d lu z R osją.
462 M A Ł G O R Z A T A K A L I S Z U K -B E D N A R O W I C Z
ne tra c ji K r a ju R a d 39. P ró b y p rzekonania A nglików o szerokich m ożli
wościach kup có w polskich w pośred nictw ie w h a n d lu z R osją n ie p rz y niosły żadnych r e z u lta tó w 40. Szybko okazało się, że założenia p o lity k i polskiej i b ry ty jsk ie j są odm ienne i P o lsk a n ie m oże liczyć n a poparcie A nglii w w ojnie z R osją Radziecką. W kon sekw encji — ja k pisze M. N o - w a k - K i e ł b i k o w a — „nie ud ało się a n i g en erało w i R ozw adow skie
m u, an i gen erało w i P om ianow skiem u — szefow i Polskiej M isji W ojsko
wej w p ań stw ach E n te n ty , uzyskać w L on dy nie oficjaln ej szeroko zak ro jonej pom ocy m ilita rn e j dla P o lsk i” 41. Rząd b ry ty js k i zgodził się o d stą pić Polsce 50 ty s. k a ra b in ó w z 50 m in ładunków , 40 a rm a t z 23 tys. ła dunków n a a rm a tę , 20 hau bic z 2 tys. ład u n k ó w n a sztukę, zaoferow ano też Polsce 30 sam olotów z d e m o b ilu 42. D ostaw y a m u n ic ji i sp rzętu wo
jennego b y ły o stro k ry ty k o w a n e przez lew icow ą opinię publiczną, szcze
gólnie klasę robotniczą. D latego też, w rez u lta c ie p resji opinii publicznej przerw ano w m a ju 1920 r. p e rtra k ta c je o za k u p b roni, prow adzone przez p rzed staw iciela M isji polskiej w L ondynie — p u łk o w nik a Sabę z firm ą angielską „W alfo rd” 43.
N aw et w ok resie najw iększego zagrożenia R zeczypospolitej, g d y w o j
ska radzieckie p rzek ro czyły lin ię C urzona, rzą d b ry ty js k i nie zm ienił swego stan o w iska i n ie udzielił Polsce pom ocy. D opiero po zw ycięstw ie w ojsk polskich, n a przełom ie la t 1920— 1921 W ielka B ry tan ia złagodziła nieco k u rs sw ej po lity ki i cofnęła poparcie d la radzieckich w a ru n k ó w zaw ieszenia b ro n i 44. S k ąd in ąd n ie doprow adziło to do zbliżenia pom iędzy obu krajam i.
W rezu ltacie um ow y politycznej i k o n w en cji w ojskow ej z F ra n c ją z 19 lutego 1921 r. w po lity ce rząd u polskiego zw yciężyła o rie n tac ja pro- fran cuska, a sojusz z F ra n c ją u znano za podstaw ę p o lity k i zagranicznej p ań stw a 45.
Mimo zw iązania się z F ra n c ją rząd polski n a d a l zabiegał o w zględy W ielkiej B ry tan ii. P o n ow n e p ró b y w dziedzinie rozszerzenia k on tak tó w gospodarczych pod jęto ju ż od początku 1921 r. R ząd polski próbow ał po
zyskać an gielsk ich k a p ita listó w obietnicam i koncesji gospodarczych n a G órnym Śląsku, s ta ra ł się zainteresow ać propozycjam i A nglię, F ra n c ję i W łochy. W ielka B ry ta n ia odrzuciła p ro p o z y c je 46.
N ie zrażo ny ty m rzą d W itosa zaprosił w lu ty m m isję angielskich ek sp ertó w finansow ych. E fektem przepro w adzo n ych rozm ów b y ł zapo
w iedziany p rzy ja zd do W arszaw y dorad cy finansow ego E. H iltona Y oun- ga, k tó ry je d n a k n ie doszedł do sk u tk u z pow odu w ybu ch u III pow stania
39 P ie r w sz e prop ozycje n a te n tem a t p rzed sta w io n o p o sło w i b r y ty jsk ie m u w W arszaw ie w sierp n iu 1919 r. N ie sp o tk a ły się o n e z za in tereso w a n iem w ładz.
D B F P seria I, t. III, s. 605, 611, 621.
40 A A N , K o n su la t G en eraln y R zeczyp osp olitej P o lsk ie j w L o n d y n ie [cyt. dalej:
K o n su la t G en eraln y L ondyn] 30 bp: ze sp raw ozd ań p o selstw a i k o n su la tu g e n e r a ln eg o w L o n d y n ie (1919— 1920).
41 M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , s. 194.
42 T am że.
43 D o k ła d n ie sp ra w ę tę o m a w ia K . S a n d o m i e r s k i i M. W r z o s e k , T ra n sp o r t d o k r a ju s p r z ę tu w o je n n e g o p rz y z n a n e g o P o lsc e p r z e z W ie lk ą B r y ta n ię w 1920 r., P H t. L III, 1962, n r 2, s. 294 nn.
44 M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , s. 237, 255 nn.,
281. -
45 T am że, s. 292. Zob. te ż J. C i a ł o w i c z , P o ls k o -fr a n c u s k i so ju s z w o js k o w y 1921— 1939, W arszaw a 1970, rozdż. 3 i 4; J. K u k u ł k a , op . cit., rozdz. IV , część 3.
46 Z. L a n d a u , T. T o m a s z e w s k i , M isja p ro f. A r tu r a B en isa , „T ek i A rch i
w a ln e ” 1959, n r 6.
N O R M A L I Z A C J A H A N D L U P O L S K O - B R Y T Y J S K I E G O 463
ś lą sk ie g o 47. R ów nocześnie k o n ty n u o w an o p ró b y przyciągnięcia k a p ita łów a n g ie ls k ic h 48. R adcy Kirne nsowi p rzedstaw iono propozycję w y dzier
żaw ienia sieci kolejow ej w Polsce. Początkow y przebieg rozm ów (g ru dzień 1920 r.) b y ł dla s tro n y polskiej k o rzy stn y . P rz y okazji d y sk u sji n ad u dzieleniem k re d y tu n a rozw ój k o lejn ictw a su gerow an o n a w e t przy znan ie Polsce k re d y tó w n a rozw ój h a n d lu z ag ran iczn eg o 49. W krótce jed n a k T re a su ry sprzeciw iło się p rzy jęciu tak iej koncepcji, p ro p o n ując Polakom zaproszenie b ry ty jsk ie g o d o rad cy kolejow ego. W czasie w izy ty S apiehy w L ondynie w lu ty m 1921 r. w stęp n ie postanow iono udzielić rządow i polskiem u k re d y tu n a z a k u p m a te ria łu kolejow ego w W ielkiej B ry tanii.
Pożyczka w w ysokości 5 m in fu n tó w szterlin g ó w m iała być w połowie sfinansow ana z funduszów rząd u angielskiego, w połow ie zaś przez firm ę C o v en try S in d icate C am m ell L aird 50. K w estią sp o rn ą było żądanie s tro n y angielskiej u stan o w ien ia ek sp ertó w p rz y M in isterstw ie K olei dla k o n tro li zużycia udzielonego k re d y tu . W rezu ltacie, n a w e t d y sku tow any w g ru d n iu p ro je k t pożyczki zm niejszonej d o 2,5 m in £ nie został zre a li
zow any 51.
Pró b o w an o rów n ież skłonić rz ą d an g ielsk i do ud zielenia Polsce pożycz
ki n a pokrycie zak u pu zboża w A u stralii. A nglicy n ie tylk o jej n ie udzie
lili a le odm ów ili ró w n ież g w aran to w an ia k re d y tu n a z a k u p 100 tys. ton pszenicy, zaproponow anego w sty czn iu 1921 r. p rzez Now ą P ołudniow ą W alię 52. W sp raw ie te j prow adzono rów nież rozm ow y z p rzedstaw icielem sk a rb u b ry ty jsk ie g o — p łk Mac A lpin e o raz se k re tarz em G eneralnego K o m itetu K re d y tó w R eliefow ych G orvinem , n ie s te ty także bezow ocnie 53.
K o n k re tn y c h re z u lta tó w nie przyniosła rów nież w izy ta w L ondynie polskiego m in is tra p rzem y słu i h a n d lu S. Przanow skiego o raz tow arzyszą
47 Z. L a n d a u , P o lity c z n e a s p e k ty d z ia ła ln o śc i a n g ie ls k ie j m i s j i d o ra d c ó w fin a n s o w y c h E, H ilto n a Y o u n g a w P o lsc e (1923— 1924), „ Z eszyty N a u k o w e S G P iS ”
1958, n r 9, s. 74 nn .
48 Z. L a n d a u , P o ls k ie za g ra n ic zn e p o ż y c z k i, s. 119.
49 PRO, FO 371 6819 N462/236/55: n otatk a z p o sied zen ia F o reig n O ffice z 7 sty c z nia 1921; 5399 N/3833/236/55: m em oran d u m o p ra co w a n e przez p o selstw o b r y ty jsk ie w W arszaw ie n a tem a t sy tu a c ji k o le jn ic tw a w P o lsce.
50 PRO, F O 371 6819 N923/N1203/2382/N6785/236/55: koresp on d en cja m ięd zy Sir P . L orancem i Mr. G regorym w sty czn iu —lu ty m 1921 r.; D B F P seria I, t. X I, s. 727 nn.: sp ra w o zd a n ie z rozm ow y m ięd zy lord em C urzonem i k s. S a p ieh ą w dniu 16 lu teg o 1921.
61 A A N , A m b a sa d a R P L o n d y n 630, k. 14: z a łą czn ik do M in isterstw a K o lei Ż e la zn y ch n r 1170 z 2 czerw ca 1921; PRO , FO 371 6816 N1479/117/55: n o ta tk a F o reig n O ffice z r o zm o w y z rad cą fin a n so w y c h M. R u tk o w sk im z 19 grudnia 1921; D B F P seria I, t. X I, n r 695 n n . Por. te ż Z. L a n d a u , P o lsk ie za g ra n ic zn e p o ż y c z k i, s.
119 n.
52 A A N , M in isterstw o A p ro w iza cji 2764 bp: p ism o do M in isterstw a A p ro w iza cji z 24 m arca 1921; A A N , A m b asad a R zeczyp osp olitej P o lsk iej w W aszyn gton ie [cyt.
dalej: A m b asad a R P W aszyngton] 561, k. 7: d ep esza sz y fr o w a p o selstw a R P w W a
szyn gton ie z 5 s ty czn ia 1921; A rch iw u m In s ty tu tu H istoryczn ego im . W ł. S ik o r
sk iego w L o n d y n ie [cyt. d alej: IH S ], A .1253/4: d ep esza szy fro w a n r 36 p o selstw a R P w L o n d y n ie do M SZ z 2 m arca 1921; PRO , FO 371 6835 N3171/2026/55.
53 D eleg a t M in isterstw a A p ro w iza cji, S. J u r k o w sk i zap rop on ow ał za k u p zboża a u str a lijsk ie g o n a p o d sta w ie r e lie f c r e d it. A n g lic y n a to m ia st w y s u w a li p rojek t uzysk an ia k r e d y tu w w y so k o śc i około 1 m in fu n tó w szterlin g ó w , przy czym 1/3 s u m y m ia ła b y ć p o k ry ta p rzez r e lie f c r e d it, 1/3 op arta n a m ajątk u la s ó w p a ń stw o w y c h i cu k rze o r a z 1/3 n a k r e d y c ie a u str a lijsk im , za g w a ra n to w a n y m przez A n g lię.
Por. A A N , A m b asad a R P L o n d y n 638: k o resp o n d en cja M SZ z J. C iech a n o w sk im — chargé d’a ffa ir e s R zeczy p o sp o litej P o lsk iej w L o n d y n ie i S . J u rk o w sk im w lu tym , m arcu, k w ie tn iu i m a ju 1921 r.
464 M A Ł G O R Z A T A K A L I S Z U K -B E D N A R O W I C Z
cych m u przedstaw icieli sfe r przem ysłow o-handlow ych R. G eyera, S. B ru n a i H. B r u n a 54.
G łów ną przy czy ną b ra k u pom yślnych w y nik ów w dziedzinie gospo
darczej b y ły n ien ajlep sze sto su n k i p olityczne m iędzy obu k raja m i. Po w ejściu R zeczypospolitej w o rb itę w p ły w ów fra n c u sk ic h sta ła się ona w pojęciu b ry ty js k im nosicielem p e n e tra c ji fra n c u sk ie j, co w znacznym stopniu godziło w podstaw ow ą zasadę p o lity k i an gielskiej, zachow ania rów now agi sił n a k o n ty n en cie europejskim . A n g lia sk ła n ia ła się w zw iąz
k u z ty m do p rzy zn an ia N iem com dużej części G órnego Śląska, ab y i w te n sposób osłabić pośrednio F ran cję. N ic dziw nego, że w okresie p lebiscytu śląskiego, a potem III po w stania p rzed staw iciele Polski p rze b y w ający o ficjaln ie w W. B ry tan ii b yli przez rzą d ig n o ro w a n i55.
S kąd inąd r a p o rty angielskiej placów ki w W arszaw ie p rzestrzegały p rzed n iep rzem y ślan y m i in w esty cjam i w przem yśle i h a n d lu p o ls k im 56.
N ieliczne głosy osób p rzy ja zn y c h Polsce, p rag n ący ch zainteresow ać rząd angielski w spó łp racą gospodarczą m iędzy obu k ra ja m i n ie b y ły w F oreign Office b ran e pow ażnie pod uw agę 57. N iech ętn y sto su n ek do Polski dom i
now ał rów nież w E x p o rt C red it D ep artm en t, co w pow ażnym sto pn iu u tru d n ia ło uzyskanie g w aran cji k red y tow ej n a to w a ry eksportow ane do P o ls k i58. S y tu a c ję kom plikow ał dodatkow o u rzędo w y zakaz w yw ozu do Polski m ate ria łó w w o je n n y c h 59, sk ąd in ąd nie całkow icie respektow any.
T ak np. w początkach 1921 r. zakupiono o d ang ielsk iej firm y Ross S m ith 100 tys. k om pletów u m u n d u ro w an ia i 100 tys. p a r b u tó w 60. W sierp n iu t.r. M inisterstw o S p raw W ojskow ych w porozum ieniu z M inisterstw em S k arb u zaw arło um ow ę z firm ą Jo sep h R ichard s w L o nd yn ie n a dostaw ę dalszych 100 tys. sz tu k u m u n d u ro w an ia n a ogólną sum ą 272 500 fu n tó w sz te rlin g ó w 61. Ta sam a firm a dostarczyła P olsce 50 tys. k a ra b in ó w 62.
64 A A N , P rezy d iu m R ad y M in istrów R K T 17, t. I, k. 220: w y k a z osób u d ających się za gra n icę w ok resie sty c z e ń — m aj 1921 r. Por. te ż Z. L a n d a u, P o lsk ie za g r a n ic zn e p o ż y c z k i, s. 120.
55 Szerzej n a te n tem at: M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , s. 300 nn.
56 PRO, F O 371 8137 N1659/1659/55: raport ro czn y p o selstw a b ry ty jsk ieg o w W arszaw ie za rok 1921; tam że, 6840 N14248/6629/55: raport F. H . N ix o n a n a tem a t sy tu a c ji ek on om iczn ej w P o lsce; N4490/N7125/4490/55: rap orty ek on om iczn e p o se l
stw a b r y ty jsk ie g o w W arszaw ie; A A N , A m b asad a R P L on d yn 643, k. 24: od p ow ied ź T rade F a c ilitie s A ct A d v iso ry C om m ittee n a lis t M. R u tk o w sk ieg o z 29 listo p a da 1921.
67 O drzucono m .in. p rojek t członka Izby G m in F . V. W ille y ’a, d otyczący roz
szerzen ia k o n ta k tó w h a n d lo w y ch z P olsk ą i w y k o r z y sta n ia jej jak o p om ostu h an d lo w eg o do R o sji R a d zieck iej. PRO , FO 371 6815 N7934/117/55: k o resp on d en cja m ięd zy W ille y ’e m a F o reig n O ffice w lip c u 1921. Por. te ż tam że, 6836 N /5273/
/N6275/2783/55; D B F P se r ia I, t. X I, n r 656, s. 67: m em o ria ł B. M a x se ’a n a tem at sy tu a c ji gospodarczej w P o lsc e z 27 listop ad a 1920.
58 PRO, F O 3716819 N1507/138/55: M em orandum D ep artm en t o f O verseas T rade.
59 Po r a z p ierw szy rząd a n g ie lsk i p o w ia d o m ił stTonę p olsk ą 15 listo p a d a 1929, p od ając jak o p ow ód h ieu k o ń c z e n ie p ertrak tacji w sp ra w ie W ilna na fo ru m L igi N arodów . S p ra w ę em b arga p otw ierd zon o w lista c h B oard o f T rade w lu ty m i m ar
cu 1921 r. do fir m y M essrs H orace S o ely Co oraz w lip c u w liś c ie do A d m ira licji w sp ra w ie ek sp o rtu ło d zi d o P o lsk i. Zob. A A N , A m b asad a R P L o n d y n 537, k. 102:
odpis listu- p ełn om ocn ik a w o jsk o w e g o p rzy p o se lstw ie R P w L on d yn ie z 16 paź
d ziernika 1921; tam że, k . 100: pisnjo W. W ró b lew sk ieg o -— posła R P w L on d yn ie z 29 p aźd ziern ik a 1921.
60 A A N , M in isterstw o A p ro w iza cji 120 bp: p rotok ół z 87 p o sied zen ia KEM z 12 sty czn ia 1921.
61 T am że: w y c ią g z p rotok ołu 130 p osied zen ia K EM z 10 sierp n ia 1921.
62 T am że: w y c ią g z p rotok ołu 130 p osied zen ia KEM w d n iu 30 listop ad a 1921.
N O R M A L I Z A C J A H A N D L U P O L S K O -B R Y T Y J S K I E G O 465
P rzew óz ty c h m ate ria łó w w ojen n y ch n a p o ty k a ł trudności, bow iem zarów no ro b otn icy gdańscy, ja k i angielscy, sp rzeciw iając się dostaw om broni przeciw ko A rm ii C zerw onej, o dm aw iali p rac p rz e ła d u n k o w y c h 63.
W końcu 1921 r. w y stą p iły pierw sze zw iastuny , zapow iadające złago
dzenie p rzy ję te j polityki. W październ ik u L lo yd G eorge nie w y k lu czał ju ż m ożliwości n aw iązan ia stosunków gospodarczych z Polską, tw ierdząc że może to n astąp ić, a le po u stabilizow aniu m a rk i polskiej e*. W podob
n y m ton ie w y ra ż ali się dzien n ikarze angielscy d o pow rocie z w ycieczki, któ rej celem m iało być zb ad an ie sy tu a c ji ekonom icznej pań stw a polskie
g o 69. Z n an y polonofil p rofesor W ild en-H ard zachęcał w „T he F inancial N ew s” angielskich przem ysłow ców do in w estow an ia w Polsce, tłum acząc jej dotychczasow e tru d n o ści gospodarcze sp ek u lacją k apitałó w obcych, szczególnie zaś n iem ie c k ieg o 66. W listopadzie Izba G m in zatw ierdziła przyznan ie P o lsce k re d y tu 2 m in fu n tó w s z te rlin g ó w 67.
Rok 1922 p rzy n ió sł k o rzy stn ą m odyfikację b ry ty jsk o -p o lsk ic h sto su n ków, bow iem A nglia zaczęła się w ycofyw ać z ak ty w n ej polity k i w E u ro
pie środkow o-w schodniej, co n iejak o au to m aty czn ie spowodow ało zm niej
szenie uw agi pośw ięcanej spraw o m polskim . Pozw oliło to dyplom acji polskiej n a nieco sw obodniejsze działanie, k tó re w ko nsekw encji dopro
wadziło do uzn an ia gran ic Rzeczypospolitej K o rzy stn e okazało się też odejście od w ładzy L loyd G eorge’a i lib erałó w (listopad 1922 r.). S ym p a
ty cy Polski w A nglii re k ru to w a li się raczej sp ośród konserw atystó w . Z e stro n y polskiej pow ażne znaczenie m iało m ianow anie posłem w L ondynie rzecznika W ielkiej B ry tan ii — byłego m in istra s p ra w zagranicznych K. S k irm u n ta 69.
W rez u lta c ie więc, w 1923 r., po u zn an iu polsk ich g ranic w schodnich zostały stw orzone now e podstaw y do p opraw niej szych sto sun kó w polsko- -b ry ty jsk ich . P ierw szym i ich sym ptom am i b y ła m ajow a rew iz y ta L o rda C avana w W arszaw ie, p rzy jazd w p aźd ziern ik u do P o lski e k sp erta fin a n sowego H ilto n a Y ounga o raz podpisanie um o w y h andlow ej m iędzy obu k rajam i.
O zbliżeniu gospodarczym W ielkiej B ry tam i i P olski zadecydow ały także czy nn iki ogólnoekonom iczne. N iepow odzenie planów gospodarczych Lloyd G eorge’a w obec R osji R adzieckiej spow odow ało n a w ró t z a in te re sowań ry n k a m i zb y tu w E uropie środkow ej, m .in. w P o ls c e 70. B yło to zw iązane z ro snący m i tru d n o ściam i lokow ania to w arów b ry ty jsk ic h za granicą o raz w z ra sta ją c ą k o n k u ren c ją niem iecką. S tą d m y śl o Polsce, ja k o
63 K. S a n d o m i e r s k i , M. W r z o s e k , op. cit., s. 296 n n . Por. też Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , W d o b ie in fla c ji, s. 332.
64 M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , s. 365,
65 PRO , FO 371 6841 N10819/N11271/12062/10819/55. W gru d n iu 1921 r. o d w ie d z ił W arszaw ę sen a to r M cC orw ick, k tóry po p ow rocie d o W ielk iej B r y ta n ii zło ży ł spraw ozdanie w p a rla m en cie. O św ia d czy ł m .in., że sy tu a cja gospodarcza P o lsk i jest lep sza n iż o c zek iw a ł. Por. PRO , FO 371 6816 N122/122/55.
66 M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , s. 365.
67 Z. L a n d a u , P o lsk ie za g ra n ic zn e p o ż y c z k i, s. 121.
68 S zerzej: M. N o w a k - K i e ł b i k o w a , P o lsk a — W ie lk a B r y ta n ia , rozdz. V.
69 T am że, s. 394 n.
70 W celu p op ieran ia ek sp ortu n a te ry n k i rząd a n g ie lsk i już w e w rześn iu 1920 r. w y d a ł sp ecja ln ą u sta w ę k red y to w ą (C redits an d In su ran ce A ct), n a m ocy której przeznaczono k w o tę 26 m in fu n tó w szterlin g ó w n a fin a n so w a n ie w y w o z u tow arów b r y ty jsk ic h do k r a jó w eu ro p ejsk ich , zn iszczo n y ch w o jn ą . Por. A . C. P i g o ń , A s p e c ts o f B r itis h E con om ic H is to r y 1918— 1938, L ondon 1947, s. 140.
466 M A Ł G O R Z A T A K A 'L IS Z U K -B E D N A R O W IC Z
e w e n tu aln y m p o śred n ik u w h a n d lu m iędzy W schodem i Z a c h o d e m 71 o raz r y n k u z b y tu d la to w aró w p rzem y słu n iem ie c k ieg o 72.
D la kół handlow o-przem ysłow ych L o n d ynu zasadniczą sp raw ą były zyski. Otóż zdarzało się coraz częściej, że bardziej przedsiębiorczy kupcy, k o rzy stając z chaosu w h a n d lu polskim osiągali pow ażne zyski w tra n s a k cjach z P o la k a m i73. Rok 1922 przyniósł u reg ulo w anie przedw ojennych długów p rzem y słu w łó k ien n iczeg o 74, co determ inow ało m ożliwość uzy
sk ania now ych k r e d y tó w 7S. W sie rp n iu 1922 r. zaw iązał się w Łodzi O ddział Z w iązku P rzem ysłow ców A ngielskich „Becos T ra d ers L td .” re p rez e n tu ją c y zrzeszenie 90 fa b ry k różnych gałęzi przem ysłu angielskiego.
O tw arcie tego oddziału m iało um ożliw ić polskim przem ysłow com i k u p com n ab y w an ie m aszyn, a rty k u łó w techn iczn y ch i surow ców bezpośred
nio z fa b ry k ang ielsk ich z pom inięciem obcych p o śre d n ik ó w 76. W e w rześ
n iu t.r. k ilk a polskich firm p rzem y sło w o -h an d lo w y ch 77 uczestniczyło po raz pierw szy w m iędzynarodow ej w y staw ie rolniczej w L ondynie. P ro d u k ty polskie m .in. cuk ier, w ędliny, chleb, k o n fitu ry w zbudziły szerokie zainteresow anie ang ielsk ich nabyw ców 78. P od obny ch przykładów w zrostu zain teresow an ia s fe r przem ysłow o-handlow ych P o lską m ożna b yło by zna
leźć w ięcej 79.
Mimo podobnych oznak ożyw ienia rozw ój h a n d lu zagranicznego z W ielką B ry ta n ią n a p o ty k a ł w dalszym ciąg u n a trudności. S tosunek o ficjaln y ch czy nn ik ó w rządow ych do P olsk i pozostaw ał n iechętny. Po
selstw o b ry ty js k ie w W arszaw ie uw ażało, że A nglia pow inna raczej roz
w ijać w ym ianę to w aro w ą z k ra ja m i b ałty ck im i o raz obszarem Europy środkow ej ze w zględu n a bardziej k o m p le m e n ta rn ą gospodarkę. Aby handlow ać z P olską A nglicy m u sielib y zaadoptow ać niem ieckie m etody h andlu, a tak ż e pogodzić się ze znacznym ry z y k ie m 80. O pinie ta k ie od
71 PRO , FO 371 6836 N5273/N6275/N8393/N10326/2783/55: k oresp on d en cja m iędzy p o selstw em b ry ty jsk im w W arszaw ie, F o reig n O ffice i D ep artm en t o f O verseas.
72 D B F P seria I, t. X V , n r 106, s. 765; ta m że, n r 111, A p en d ix I.
73 A A N , A m b asad a R P L on d yn 536, k . 113— 116: odpis u m o w y zaw artej przez M in isterstw o S p r a w W o jsk o w y ch z T o w a r z y stw e m A k c y jn y m B ritish E ngineers an d T raders S y n d ic a te (1922); A A N , M SZ 5092, k . 10: list rad cy leg a cy jn eg o J. C ie
c h a n o w sk ieg o d o M SZ z 19 lip ca 1923.
74 A A N , A m b a sa d a R P L o n d y n 295, к. 84 п.: sp ra w o zd a n ie w sp ra w ie uregu
lo w a n ia d łu g ó w p rzed w o jen n y ch p rzem y słu b a w e łn ia n e g o z 10 lip ca 1922; tam że 560, k. 61: n o ta tk a W y d zia łu E k on om iczn ego M SZ w sp ra w ie d łu g ó w p rzem ysłu w łó k ie n n ic z e g o w A n g lii; U k ła d a n g ie ls k o -p o ls k i w s p r a w ie za le g ło śc i p r z e d w o je n n y c h , „P rzegląd P r z e m y sło w o -H a n d lo w y ” 1922, n r 14, s. 5.
75 A A N , A m b asad a R P L o n d y n 569, k . 131: m em o ria ł R efera tu M ocarstw Za
ch od n ich w sp r a w ie in w e s ty c ji k a p ita łó w a n g ie lsk ic h w P o lsce.
76 B ecos T ra d e rs L td . w Ł o d z i, „ P rzem y sł i H a n d e l” 1922, s. 514.
77 W w y s ta w ie w z ię ły u d zia ł n a stęp u ją ce fir m y : Z w ią zek C u k row n i b. K ró
le s tw a P o lsk ie g o w W a rsza w ie i b. D z ie ln ic y P ru sk iej w P ozn an iu , Z w ią zek Pro
d u cen tó w K ro ch m a lu w W arszaw ie, Z iem iop łod y w W arszaw ie, S y n d y k a t R olniczy i inne.
78 A A N , A m b a sa d a R P L o n d y n 295, k. 93: p ism o z 10 p aźd ziern ik a 1922 do M in isterstw a P r z e m y słu i H a n d lu w sp r a w ie p o lsk ieg o p a w ilo n u n a w y s ta w ie spo
ży w czej w L on d yn ie; K r o n ik a R o ln icza : W y s ta w a Sj> ożyw cza w L o n d y n ie , a u dział P o lsk i, „ P rzem y sł i H a n d e l” 1922, s. 354.
79 P rzy k ła d o w o zob. A A N , A m b asad a R P L on d yn 295, k. 7 п.: p ism o p o sła RP w L o n d y n ie do M S Z z 7 listo p a d a 1923; PR O , FO 371 8132 N6269/N6628/N6725/
/N7288/311/55: koresp on d en cja m ięd zy gen . A . M c D o u g a ll, p o se lstw e m brytyjsk im w W arszaw ie oraz F o reig n O ffię e w czerw cu —lip c u 1922 r. w sp ra w ie e k s p l o a t a c j i B ia ło w ieży ; ta m że, 8144 Ν 7192Λ 192/55: n o ta tk a B oard o f T rade z 27 lip ca 1922;
ta m że, 9330 N8023/8023/55: raport roczn y p o se lstw a b r y ty jsk ie g o w W a rsza w ie za rok 1922.
80 PRO , FO 371 9510 N9797/29/55: m em oran d u m K im en sa o sy tu a c ji g o sp o d a r czej P o lsk i p rzezn aczon e n a d y sk u sję w Izb ie G m in (1923 r.).
N O R M A L I Z A C J A H A N D L U P O L S K O - B R Y T Y J S K I E G O
działyw ały na D e p a rtm e n t of O verseas T rade, a z kolei na E x p o rt C redit D ep artm en t. S tało się to przyczyną kom plikacji p rzy u zyskiw aniu g w a
ran c ji eksportow ych. P odan ia z P olski w ielo kro tn ie b y ły odrzucane, co tłum aczono n a d m ie rn y m ry zy k iem ty c h tr a n s a k c ji81. H andlow cy polscy b o ry k ali się rów nież z trudnościam i, w y n ik ającym i przede w szystkim z b ra k u r u ty n y i dośw iadczenia. Z darzały się w y pad ki zatrzy m ania całych tran sp o rtó w , idących z Polski, poniew aż nie spełn iały określo ny ch w a
runk ó w , w ym agan y ch przez stro n ę b ry ty jsk ą. I ta k np. w lecie 1922 r.
ang ielsk ie w ładze celne z a trzy m ały tra n s p o rty lnu i konopi z powodu b ra k u odpow iednich św iadectw pochodzenia 82.
H andlow cy polscy nie zawsze w yw iązyw ali się należycie ze sw ych zobowiązań, co w yw oływ ało niezadow olenie so lidnych B ry ty jczy ków i psuło opinię k u p iectw u polskiem u za granicą. K ry ty k o w an o niesłow ność firm polskich w d o trzy m y w an iu term in ó w dostarczan ia tow arów , p rzy w y ku pie w eksli o raz odnośnie jakości to w aró w nie odpow iadającej próbom 83.
Pow ażną b a rie rę dla rozw oju d w u stro n n ej w ym iany stano w ił n ie- ro zw in ięty tra n s p o rt o raz niedostateczne m ożliw ości k red y to w e 8*. P rz e szkodą był rów nież b ra k um ow y h andlow ej. W ym ienione okoliczności spow odow ały, że udział A nglii w polskim h a n d lu zagranicznym w okresie pow ojennej odb u do w y (1918— 1923) był n ie w ie lk i85 i raczej przypadko
wy. Dopiero podpisanie um ow y handlow ej otw orzyło now y e ta p w ro z
w o ju w zajem n y ch stosunków .
3. T R A K T A T H A N D L O W O -N A W IG A C Y JN Y Z 1923 R. I JE G O Z N A C Z E N IE D L A N O R M A L IZ A C JI S TO SU N K Ó W H A N D L O W Y C H Z W IE L K Ą B R Y T A N IĄ
P ierw szy p ro je k t um ow y handlow ej m iędzy Polską a W ielką B ry ta n ią pochodził z 1919 r. Został on przygotow any przez A nglików n a podstaw ie pierw ow zoru k o n w encji o klau zu li najw iększego u przyw ilejow ania, opracow anego przez Sekcję Ekonom iczną D elegacji Pokojow ej w P ary żu.
P orozum ienie to m iało m ieć ogólny c h a ra k te r, składało się bow iem je d y nie z 3 a rty k u łó w . P ierw szy m ów ił o ró w n y m tra k to w a n iu to w arów i osób z obu k rajów . U kład m iał uregulow ać zagadnienie w zajem nej w y m ian y handlow ej i naw igacji, szczególnie eksportu, im p o rtu oraz w szelkich obowiązków i form alności w ty m zakresie. P ostan ow ienia nie obejm ow ały
81 T am że, 9328 N3731/N3734/3251/55.
82 A A N , A m b asad a R P L on d yn 585, k. 23: p ism o do rad cy h an d low ego w sp ra w ie ek sp ortu p o lsk ie g o do W ielk iej B ry ta n ii.
83 Por. m .in. ta m że 506, k. 173— 174: p ism o rad cy J. C iech a n o w sk ieg o do MSZ z 14 sierp n ia 1923; ta m że 295, k. 97: od p is m em oran d u m C oop erative W h olesale S o ciety Ltd. w sp r a w ie k red y tu dla Z rzeszen ia K o o p era ty w W arszaw sk ich z 24 p a ź
d ziernika 1922; ta m że, k. 171: pism o M SZ do p o selstw a R P w L o n d y n ie z 19 lip ca 1923; PRO, FO 371 8133 N534/N823/N1197/3096/N5452/N6724/N7956/N9179/534/55: k o resp on d en cja b ry ty jsk iej fir m y h a n d lo w ej „C entrope C om p an y” z p o se lstw e m b ry ty jsk im w W arszaw ie i F o reig n O ffice za rok 1922; A . S i e b e n e i c h e n , W sp r a - im e o rg a n iza c ji e k s p o r tu , „ P rzem y sł i H a n d el” 1922, n r 42, s. 593.
84 A A N , A m b asad a R P L on d yn 506, k. 174; ta m że, k. 111: p ism o W. W rób lew skiego do M in isterstw a K o lei Ż ela zn y ch z 18 sty c z n ia 1922; F in an cin g E x p o rt in to P olan d, „The P o lish E con om ic B u lle tin ” 1923, n r 6, s. 85 n.
85 S zerzej na te n tem at: M. K a l i s z u k , O b r o ty h a n d lo w e p o ls k o - b r y ty js k ie w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , [w:] M a te r ia ły do s e m in a r ió w z n a jn o w s z e j h isto rii g o sp o d a r c ze j P o lsk i, S G P iS , W arszaw a 1976, cz. III, s. 44 nn.
