Synody polskie w latach 1918-1968 na tle rozwoju ustawodawstwa synodalnego w Polsce

Walenty Wójcik

Synody polskie w latach 1918-1968

na tle rozwoju ustawodawstwa

synodalnego w Polsce

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 13/3-4, 127-165

1970

P ra w o kanoniczne 13 (1970) N r 3—4

Bp W ALENTY W Ó JC IK

SYNODY POLSKIE W LATACH 1918—1968 NA TLE ROZWOJU USTAWODAWSTWA SYNODALNEGO

W POLSCE

Treść: W stęp, 1. P oczątki i periodyczność synodów , 2. Cel synodu, 3. U czestnicy, 4. M etoda pracy , 5. S ta tu ty i aneksy, 6. In sty tu c je za­ stę p u ją ce synod, Zakończenie, W ykaz synodów diecezjalnych z la t 1918—1968

Wstęp

P odjęta po długiej przerw ie praca synodów diecezjalnych w Pol­ sce Odrodzonej opierała się przede w szystkim na norm ach kode­ ksu obowiązującego od 19 V 1918 r .1 W ciągu 50 la t odbyło się w naszych diecezjach 25 synodów. Ilość ta nie jest jakim ś re k o r­ dem 2. Nie odpow iada n aw et przepisane'j przez kodeks 10-letniej periodyczności. S tanow i jednak pew ną całość, k tó ra przy zbiegu z 50. rocznicą w ejścia w" ^ycie kodeksu nasuw a refleksje.

Epokę w dziejach p raw a kanonicznego zapoczątkow ał J a n X X III przez zw ołanie Soboru W atykańskiego II i podjęcie prac n ad re ­ dakcją nowego kodeksu. Tenże papież dał swoją definicję synodu diecezjalnego i w skazał jako k ieru n ek jego prac adaptację dusz­ pasterską. Zgodnie z tym szereg biskupów odpraw ia obecnie sy­ nody w zupełnie nowy sposób, w oparciu o idee i w zory soboro­ w e 3. Coraz więcej akcentow any jest pasto raln y ch a rak ter sa­ mego synodu i postanow ień ogłoszonych na nim przez biskupa.

1 P or. P a d a c z W., P ow o jen n e syn o d y diecezjalne, N asza P rz e ­ szłość 8 (1958) 320 n.

2 We F ra n c ji odbyły się w la ta c h 1919—1951 w 87 diecezjach 192 sy­ nody, D ictionnaire de D roit C anonique V II 1136.

1 2 8 B p W. W ójcik [2] Ogół diecezji w strzym uje się jed nak od zw oływ ania synodu o cha­ ra k te rze eksperym entalnym , oczekując stałych norm w skazanych przez opracow yw any kodeks 4. W tej sytuacji synody dotychczaso­ w e m ożna uważać za zam kniętą całość i badać je pod k ątem h i­ sto rii p raw a partykularn ego.

.Biskupi polscy naw iązyw ali nieraz przy zw oływ aniu synodów w ostatnim półwieczu i p rzy ogłaszaniu na nich statu tó w do daw nych synodów w sw ych diecezjach. Mimo zm ienionej sy tu a­ cji żyw a jest n a ogół trad y cja p raw a diecezjalnego, kształtującego się w ciągu wieków. Dlatego też w ydaje się rzeczą słuszną, aby przedstaw ić przynajm niej niektóre cechy synodów pokodeksowych na tle ew olucji historycznej.

1. Początki i periodyczność synodów

a) P i e r w s z e s y n o d y

Na podstaw ie samego zestaw ienia dat możemy przyjąć, że in­ sty tu cja synodów diecezjalnych w prow adzona została do Polski pod w pływ em uchw ały Soboru L ateraneńskiego IV w 1215 r., po­ danej w D ekretałach Grzegorza I X 5. W m yśl p ra w a powszech­ nego synod diecezjalny stanow ić m iał przedłużenie synodu pro­ w incji. Od połow y X III w. biskupi zaczęli w ykonyw ać na syno­ dach diecezjalnych w ładzę ustaw odaw czą 6.

Zgodnie ze w spom nianym tekstem p raw a powszechnego p ierw ­ szy w Polsce, w edług obecnego stan u badań, synod diecezjalny,

3 W diecezji M i ś n i a pracow ało przez 3 la ta w 16 kom isjach 102 duchow nych i 68 św ieckich. T ek st p ro je k tu objął 1200 stron. D yskuto­ w an y będzie na k o n feren c jac h księży oraz w rad a c h p ara fia ln y c h i de- k an ałn y ch . O ne w ybiorą uczestników synodu. P ra c e synodalne zo staną rozłożone n a szereg sesji, Tag des 'H e rr n 18 (1968) n r 51—52 s. 207. W W i e d n i u opracow ano sp ecjaln y s ta tu t synodu obow iązujący od 1 1X 1968. Za dyspensą K o ngregacji dla B iskupów świeccy m a ją pełne p ra w a n a plen u m i w kom isjach pod w aru n k ie m , że w iększość abso­ lu tn ą będą m ieć k ap łan i. Z godnie z tym kard . F. K önig określił ilość uczestników n a 340, w tym 160 księży, 25 zakonników i zakonnic i 155 św ieckich. W yw ołało to nieporozum ienia. Rzecz zaaprobow ał k ard . C. C onfalonieri p re fe k t w spom nianej K ongregacji, H erd er K o rresp o n ­

denz 23 (1969) z. 1 s. 24 nn.

4 Słuszność tego stan o w isk a p o tw ie rd z ił k ard . F. S e p e r, T ygodnik P ow szechny 22 (1968) n r 3 s. 2.

5 Cap. 6 De conciliis p ro v in c ia lib u s; le. 2 5 X 5 , 1.

* R i z z i M., De synodis dioecesanis et de constitu tio n ib u s synoda-

libus, A pollinaris 28 (1955) 313; V i l i i e n A., De synodo dioecesana,

[3] S ynody polsk ie w la ta c h 1918—1968 129

odpraw iony w e W rocław iu przypuszczalnie n a wiosnę 1256 r., zw ołany został, jak świadczy zachow any frag m en t statutów , w zw iązku z realizacją tzw. s ta tu tu dziesięcinnego arcybiskupa P e ł k i7. N atom iast najdaw niejsze znane nam sta tu ty synodalne szeregu innych diecezji nie w ykazują w yraźnej łączności z bez­ pośrednim synodem diecezjalnym , ale in icjują w łasny zbiór p ra ­ w a p arty k u larn eg o na poziomie biskupstw a. C harakterystyczn e są przy ty m w zm ianki um ieszczane we w stępach o „constitutiones”, „canones”, „consuetudines”, „in stitu ta” , „sta tu ta ”, „constitutiones brevissim ae” itp. w ydanych przez poprzedników 8. Z n ajdu jem y je w najdaw niejszych statu tach krakow skich z 1320 r., płockich z 1398—1423, w arm ińskich z końca XIV w., w łocław skich z 1402 r„ poznańskich ok. 1420 r„ łuckich z 1519 r. Z dają się one nasuw ać bezpośredni w niosek o w cześniejszych synodach, których sta tu ty zaginęły. Poszczególni autorzy sn u ją stąd hipotezy, którzy biskupi i w jakich okolicznościach mogli odpraw ić wcześniejsze synody. W nioskowanie tak ie może w niektórych w ypadkach odpowiadać rzeczyw isto ści9. Nie jest jed n ak w ykluczone, że owe w zm ianki odnoszą się także do pojedynczych aktów praw odaw czych, ogło­ szonych przez biskupa za zgodą k ap itu ły na jakim ś zgrom adzeniu wyższego d u ch o w ie ń stw o 10. P otw ierdzeniem tego zdaje się być tek st statu tó w krakow skich N ankera m ówiący o pojedynczych konstytucjach: „quasdam approbavim us, plerasqu e m utavim us et

7 S a w i c k i J., C oncilia Poloniae X , W rocław —W arszaw a—K ra k ó w 1963 s. 52. T ru d n o zgodzić się, że z e b ran ia duch o w ień stw a zw oływ ane przez legatów papieskich lu b w izy tu jąceg o m e tro p o litę w diecezji płoc­ k ie j czy p oznańskiej były synodam i diecezjalnym i w znaczeniu p ra w a kanonicznego, por. S a w i c k i J „ C oncilia Poloniae V I, W arszaw a 1952 s. 6—9; tam że V II s. 5 nn (skrót: CP). Z grom adzeniam i d u chow ieństw a b y ły zapew ne a k ty n a z w a n e w źródłach „sy n o d am i” w diecezji w ło ­ cław skiej w r. 1227 i 1233. Nie m a też p o d sta w do p rzy jm o w a n ia a p rio ri, że w arch id iecezji gnieźn ień sk iej m u siały być w cześniejsze s y ­ nody ze w zględu n a w y b itn e osobistości k ie ru ją c e diecezją m e tro p o li­ ta rn ą , S a w i c k i , CP V 3 n.

8 F i j a ł e к J „ N a jsta rsze s ta tu ty synodalne k r a k o w s k ie b iskupa

N ankera, K ra k ó w 1915 s. 2; H i p l e r F., C o n stitu tio n es synodales W ar- m ienses, Sam bienses, P om esanenses, C ulm enses, B ru n sb e rg a e 1899 s. 1;

S a w i c k i , CP V I 181; C h o d y ń s k i Z., S ta tu ta synodalia dioecesis

W .ladislaviensis et P om eraniae, V arsa v ia e 1890 s. 2; S a w i c k i , CP

V II 23; te n że CP III 87.

* Np. w zm ian k a synodu w rocław skiego z 1446 r. o „ s ta tu ta v e te ra ” odnosi się do p rzy ję teg o te k stu synodalnego te jże diecezji z 1256 r., S a w i c k i , CP X 48.

10 U sta w y ta k ie m ogły być ogłoszone n a zeb ran ia ch d u chow ieństw a w sp o m n ian y ch w odnośniku 7.

130 Bp W. W ójoik _[4] novas adiunxim us”. O dpraw ienie form alnego synodu w diecezji pelem ogłoszenia przygotow anych ustaw w ym agało pewnego po­ ziomu intelektualnego i n ak ład u pracy. Nic dziwnego, że biskupi zaczynali od regulow ania spraw najbardziej palących za pomocą pojedynczych statutów . Zapoczątkow yw ały one czasem p a rty k u ­ la rn e praw o zw yczajo w en . Późniejszy synod unifikow ał je. F o r­ m ułę o konstytucjach poprzedników przejm ow ano czasem ze wzo­ ru, w k tó ry m m iała ona pełne zastosowanie. Tak uczynił np. bi­ skup łucki w 1519 χ. przejm ując to zdanie ze statu tó w gnieźnień­ skich Ja n a Łaskiego z 1512 r .12

In n y sposób rozpoczęcia działalności synodalnej w biskupstw ie stanow iło przejęcie gotowych już statutów , ogłoszonych i w ypró­ bow anych w p rak ty ce na teren ie innej diecezji. Recepcja tak a nie była zazwyczaj m echanicznym tylko przejęciem obcych tekstów . Zależnie od potrzeb w prow adzano najczęściej stosowne korek tury, ppuszczenia i d o d a tk i13. N astępne synody naw iązyw ały do tego podstaw ow ego zbioru ustaw p arty k u larn y ch . Przykładów tego ro ­ dzaju zapożyczeń obcych statu tó w dostarczają nam: sta tu ty gnieź­ nieńskie z la t 1408—1411 ze statu tó w włocław skich z 1402 r., przem yskie z 1415 r., ze statu tó w krakow skich z 1320 r., poznań­ skie ok. 1420 r., ze statu tó w gnieźnieńskich z 1408— 1411 r. i lw ow ­ skich z la t 1415— 1417, chełm skie z la t 1434— 1440, ze statutów krakow skich z r. 1423, łuckie z 1519, ze statu tó w gnieźnieńskich z 1512 r. itp.

Czymś now ym było rozpoczęcie ustaw odaw stw a synodalnego w oparciu o obow iązujący kodeks. Początkow e sta tu ty synodalne w okresie przedrozbiorow ym naw iązyw ały także do zbiorów p ra ­ w a kanonicznego, szeroko uw zględniały norm y uchw alone na so­ borze trydenckim , czerpały rów nież w m niejszym lub w iększym

11 R i z z i, op. cit. s. 314 p odkreśla, że a k ty te zw ane „dispositiones episcopales” lu b „p ra ece p ta episcopi” nie m iały aż do w ejścia w życie k odeksu p ra w a kan. m ocy „legis dioecesanae” ale ściśle b iorąc obow ią­ zyw ały ty lk o w czasie p o n ty fik a tu ich tw órcy. Rzecz ta je s t dyskusyjna. W p ra k ty c e pod trzy m y w an o n ieraz tego ro d za ju a k ty praw odaw cze p o przedników i w łączano je do późniejszych sta tu tó w synodalnych.

12 S a w i c k i , C P III 87. T ek st synodu gnieźnieńskiego opublikow ał B. U 1 a n o w s к i, A rchiw um K om isji P raw n iczej A. U. I, K rak ó w 1893 s. 354. P ry m a s J. Ł ask i rzeczyw iście n aw ią za ł do sta tu tó w syno­ d alnych sw ych poprzedników .

13 P or. opis recep cji sta tu tó w w łocław skich przez synod gnieźnień­ ski, S a w i c k i , C P V 6 nn. P rz ejm o w a n ie obcych sta tu tó w zdarzało się ta k że po w iek ach w łasn ej p rac y synodalnej, np. s ta tu ty w ro c ła w ­ sk ie z r. 1653 w zorow ane były n a sta tu ta c h płockich z 1643 r., S a w i c ­ k i , C P X 315 nn.

[5] S ynody polskie w la ta c h 1918—1968 131

zakresie ze statu tó w synodów legackich i z kodyfikacji gnieźnień­ skiej prow incji kościelnej. P ierw sze synody diecezji polskich po r. 1918 nie m ogły już brać pod uw agę synodów prow incjonalnych, odpraw ionych przed wiekam i. Siłą fa k tu narzucała się koniecz­ ność, aby podać jak b y więcej p o p u larn ą p arafrazę i kom entarz do norm kodeksowych, aktualny ch na danym terenie. P rzyjęto nie tylk o u kład kodeksu w rozłożeniu m ateriału, ale i cytow ano w n a­ w iasach kanony stanow iące podstaw ę poszczególnych statutów . P ierw szym celem ty ch synodów było w prow adzenie kodeksu do diecezji i rozpoczęcie w oparciu o ten now y zbiór p raw a powszech­ nego działalności praw odaw czej przez biskupów.

Większą swobodę w stosunku do norm kodeksowych w ykazują synody odpraw ione w znaczniejszym oddaleniu czasowym od r. 1918 oraz drugie czy trzecie w danej diecezji po w ejściu w ży­ cie kodeksu.

Dodać należy, że nie spotykam y w źródłach śladów, aby ja ­ kiś zw ierzchnik kościelny w pływ ał na b iskupa w k ieru n k u roz­ poczęcia działalności synodalnej.

b) P e r i o d y c z n o ś ć

Od. czasu w prow adzenia synodu diecezjalnego przez praw o po­ w szechne przepisany został term in zw oływ ania tych zgrom adzeń. W lite ra tu rz e p ow tarza się zdanie, że sobór lateran eń sk i IV n a­ kazał biskupom pod k a rą suspensy p rzynajm n iej coroczne odby­ w anie synodów w sw ych diecezjach 14. Ściśle biorąc sobór ten nie zajm ow ał się spraw ą uregulow ania in sty tu cji synodów diecezjal­ nych. W spom niał o niej tylko ubocznie jako o organie p u b lik u ­ jącym uchw ały synodu prow incjonalnego 15. Jeśli w ięc nie odby­ w ał się corocznie synod prow incji, biskup w olny był od obowiąz­ k u zw oływ ania synodu w sw ej diecezji.

W Polsce zdaw ał się przyjm ow ać istnienie synodów diecezjal­ nych legat Jak u b z Leodium na synodzie zw ołanym do W rocławia w 1248 r . 16 Nie w spom niał 'jednak o ich periodyczności. Dopiero synod prow incjonalny kaliski w 1406 r. rozluźnił śladem synodów

14 T ak tłu m aczy ł B e n e d y k t X IV , De synodo dioecesana t. I lib. I cąp. 6, M oguntiae 1842 s. 70 a ; O sta tn io P 1 ö c h 1 W. M., G eschichte des

K irch en rech ts, t. II, W ien -M ü n ch en 1955 s. 129.

15 P or. H i n s c h i u s P., S y s te m des kathol. K irchenrechts... t. III, G ra z 1959 s. 591.

16 H u b e R., A n tiq u issim a e c o n stitu tio n es synodales provinciae G neznensis, P e tro p o li 1856 s. 49.

132 B p W. W ójcik _[6] w innych k r a ja c h 17 norm ę soborową o zw oływ aniu corocznych synodów prow incji kościelnej przez m etropolitę. W prowadził dla nich term in trzy le tn i a roczny dla synodów diecezjalnych. Biskup w olny by ł od tego obow iązku w ty m roku, w k tórym m etropolita zw oływ ał synod prow incji. O dkładanie ty ch zgrom adzeń bez ro­ zum nej przyczyny było ścigane grzyw ną, a przy dalszym b ra k u skuteczności — k aran e na przyszłym synodzie prow incjonalnym . N orm a ta przy jęta przez zbiór M. T rąb y w 1420 r. weszła na stałe do polskiego p raw a p arty k u larn eg o 18.

. Szczegółowiej zajął się spraw ą regularnego odbyw ania synodów diecezjalnych sobór bazylejski na sesji XV 26 XI 1433 r. Zacho­ w ując istniejący tu i ówdzie zwyczaj dw ukrotnego zw oływ ania synodu w ciągu roku przepisał, aby przynajm niej raz w ro k u bi­ skup odpraw ił synod osobiście a w razie kanonicznej przeszkody przez odpowiedniego z a stę p c ę 19. Podobnie i sobór try d en ck i n a­ kazał coroczne zw oływ anie synodu d iecezjaln ego 20. K ongregacja Soboru w yjaśniła, że może n a tym synodzie przewodniczyć także w ikariusz gen eraln y m ający specjalny m andat. N iektórzy kano- niści próbow ali rozszerzyć term in roczny do 3 lat. Inni, ja k Be­ ned y k t XIV ściśle tłum aczyli tek st soboru sądząc, że insty tu cja ta przyczyni się do podtrzym ania karności k o śc ie ln e j21.

Kościół w Polsce p rzyjął urzędowo uchw ały tryd en ck ie w 1577 r. P rzepis o corocznym synodzie diecezjalnym wszedł do kościelnych p ra w krajow ych. Nie wspom inano o zaw artej w zbiorze p raw pro­ w incji polskich norm ie zezw alającej na zaniechanie synodu die­ cezjalnego w ty m roku, w którym odbył się synod prow incjonal­ ny. B iskupi zgrom adzeni w 1577 r. na synodzie w P iotrkow ie zw rócili się jednak do Stolicy Ap. o złagodzenie dla P olski wspo­ m nianej norm y soborowej. P rym as S tan isław K arnkow ski prosił K lem ensa V III o zezwolenie, b y w Polsce m ożna było zwoływać synod diecezjalny co 3 lata. Odpowiedź nie jest znana. Tylko die­ cezja w ileńska uzyskała w r. 1578 zgodę na synody w odstępach d w u le tn ic h 22. W spraw ozdaniach do Stolicy Ap. biskupi tłu m a­

17 H i n s c h i u s , op. cit. s. 591. N iek tó re syn o d y zag raniczne w X IV w iek u p rze p isy w ały roczne synody diecezjalne, B e n e d y k t X IV , op. cit. s. 70.

18 M o r a w s k i M., S yn o d d iecezja ln y w d a w n e j Polsce, A teneum k a p ła ń sk ie 23 (1937) t. 39 s. 225.

19 C onciliorum O ecum enicorum IDecreta, (Freiburg i В. 1962 s. 449. 20 Sess. X X IV De ref. с. II, tam że s. 737. ·

21 De synodo dioecesana, s. 72 nn. 22 M o r a w s k i , tam że s. 226 n.

[7] Synody polskie w la ta c h 1918—1968 133

czyli się, że p am iętają o przepisie trydenckim , ale różne przeszko­ dy uniem ożliw iają im re g u la rn e zw oływ anie synodów. W yliczali: w ojny, konfederacje, zarazy, ustaw iczne nękanie duchow ieństw a k on try b u cjam i i i. klęski publiczne i p ry w a tn e 23. O tym , że rze­ czywiście częste b yły przeszkody faktyczne, świadczą liczne w zm ianki w źródłach o synodach projektow anych czy naw et już przygotow anych ale ostatecznie nie o d b y ty c h 24. Poza w ym ienio­ nym uspraw iedliw ieniem jsię n ie m am y w źródłach śladów , aby m etropolici czy papieże kontrolow ali periodyczność w zw oływ a­ niu synodów lub stosow ali sankcje k arn e z powodu niedotrzym y­ w a n ia term in ów ustaw ow ych. Czasem duchow ieństw o diecezji

a zwłaszcza k ap itu ły zw racały się do biskupa o roczne zw oływ a­ nie synodu. Było to szczególnie w okresie zagrożenia Kościoła przez protestantyzm .

N orm a p raw a o obow iązku corocznego zw oływ ania synodu po­ została niezm ieniona aż do r. 1918, kiedy to kodeks w prow adził w kan. 356 § 1 obowiązek odpraw iania synodu diecezjalnego przy ­ najm niej co 10 lat. Spełnienie tego nakazu pozostaw ione jedn ak zostało w odróżnieniu od poprzedniego p raw a jedynie sum ieniu biskupa.

A utorzy słusznie zauw ażają, że na ty m odcinku rzeczywistość odbiegała wszędzie od norm y praw a. W Polsce przedrozbiorow ej w edług obecnego stan u badań m ożna przyjąć, iż w X III w. jed y­ nie diecezja w rocław ska odpraw iła z pew nością 4 synody. Z XIV w. w iem y o synodach w diecezji: w rocław skiej — 3, krak o w ­ skiej — 4, płockiej — 1, w arm ińskiej — 1, czyli razem o 9 syno­ dach. W XV w. n o tu ją źródła w diecezji: w rocław skiej — 14, k ra ­ kow skiej — 10, płockiej — 10, w łocław skiej ■— 7, gnieźnieńskiej — 18, poznańskiej — 5, przem yskiej — 2, chełm skiej — 4, w arm iń ­ skiej — 2, chełm ińskiej — 1; w sum ie 73 synody. W iek XVI p rzy­ niósł w diecezji w rocław skiej — 13, krakow skiej — 11, płockiej — 19, w łocław skiej ■— 12, gnieźnieńskiej — 23, przem yskiej — 14, poznańskiej — 16, chełm skiej — 2, łuckiej — 7, w ileńskiej ■—· 9, w arm ińskiej — 4, lw ow skiej — 2; w całości: 132 synody. W w ie­ ku XVII odbyło się: w diecezji w rocław skiej — 2, krak ow ­ skiej — 9, płockiej — 6, w łocław skiej — 11, gnieźnieńskiej — 13, przem yskiej — 7, poznańskiej — 9, chełm skiej — 7, łuckiej — 6,

23 T ak p isa ł b isk u p k rak o w sk i w 1618 r., P o b e r P., P rojekto via n e

sy n o d y w d a w n e j diecezji k r a k o w s k ie j w l. 1550—1SOO, P olonia sa cra 7

(1955) z. 1 s. 26.

24 P or. B o b e r P., U w agi k r y ty c z n e o pracy J a k u b a Saw ickiego:

134 B p W. W-ójoik _[8] w ileńskiej — 13, w arm ińskiej — 2, lw ow skiej — 1, żm udzkiej — 4, kijow skiej — 1, chełm ińskiej — 1, sm oleńskiej — 1, razem 93 synody. W reszcie w iek X V III przyniósł po 2 synody w diecezji krakow skiej, poznańskiej i W ileńskiej, po 1 — w diecezji płockiej,, gnieźniejskiej, przem yskiej, chełm skiej, łuckiej, w arm ińskiej, lw ow ­ skiej, żm udzkiej, chełm ińskiej i kijow skiej, w całości 16 synodów. Są to, rzecz oczywista, dane orientacyjne. J e st szereg synodów w ątpliw ych. P rzedstaw ione wyliczenia m ogą ulec zmianie. W skazu­ ją one jed nak , że natężenie pracy synodalnej wzrosło w XV w., osiągnęło szczyt w wiekuX VI, pbniżyło się w w ieku XVII, a w w. XVIII, podobnie ja k w innych krajach, synody były już w zaniku. Jeśli idzie o diecezje, najw ięcej, gdyż 155 synodów m iała diecezja gnieźnieńska. Dalej idą diecezje: płocka — 37, w rocław ska i k r a ­ kow ska po 36, w łocław ska — 30, przem yska i w ileńska po 24, chełm ska i łucka po 14, w arm ińska — 10, żm udzka — 5, lw ow ­ ska — 4, chełm ińska — 3 i k ijow sk a — 2. Nie m iały synodów die­ cezje kam ieniacka i inflancka. W ciągu więc blisko 600 lat w 16 die­ cezjach stw ierdzić m ożem y 327 synodów. Choćby wziąć pod uw a­ gę, że niektóre diecezje pow stały później, jak przem yska, lwowT- ska, łucka, w ileńska i kijow ska w X IV w., żm udzka i chełm ska w XV, to jed nak zestaw ione w przybliżeniu liczby daleko odbie­ gają od norm y praw a.

W spom niane przepisy soborów powszechnych w iązały synody diecezjalne z synodam i prow incji. W prakty ce m etropolici nie przestrzegali periodyczności zw oływ ania sy n o d ó w 25 i nie zw ra­ cali uw agi, aby biskupi odpraw iali synody w sw ych diecezjach po synodzie prow incjonalnym . W Polsce związek m iędzy tym i ty ­ pam i zgrom adzeń widoczny jest przy w ielu synodach diecezjal­ nych w XV i XVI w., kiedy to rodzaj załatw ianych spraw lub realizacji podjętych uchw ał w ym agał zespolonego działania na poziomie wyższym i niższym. Gdy szło natom iast o rozw ijanie w łasnego ustaw odaw stw a w diecezji czy też o sam odzielne re ali­ zow anie uchw ał soborowych, synody w diecezjach by ły zw oływ a­ n e niezależnie od synodów prow incjonalnych. Kodeks nie wspo­ m ina o zw iązku m iędzy tym i rodzajam i synodów.

. W okresie rozbiorow ym jedynie diecezja przem yska m iała sy­ nody w latach 1902, 1908 i 1914. P raw o K rólestw a Polskiego z 6 IX

25 Synodów p ro w in cjo n aln y ch a od X V w. p ry m acjaln y ch : d la p ro ­ w in cji kościelnej gnieźnieńskiej i lw ow skiej n o tu ją źródła w X III w. — 11, w X IV — 4, w X V — 5, w X V I — 24 i w X V II — 5, razem — 49. D odać należy 5 synodów legackich odpraw ionych w Polsce w X III w. i 2 w X IV w.

[9] S ynody p o lsk ie w la ta c h 1918—1968 135

1818 w ym agało uprzedniego zezwolenia rządu na izwołanie synodu oraz przedłożenia podjętych postanow ień K om isji Rządowej przed ich publikacją 26. N iektórzy biskupi K rólestw a pro jektow ali zwo­ łanie synodów i czynili pew ne przygotow ania w tym k ieru n k u 27. W rzeczywistości żaden synod nie odbył się. W archidiecezji gnieź­ nieńskiej i poznańskiej instytucją zastępującą w pew nej m ierze sy­ nod diecezjalny były kongregacje dziekanów, podczas których b i­ skup ogłaszał u staw y i w ydaw ał rozporządzenia 28.

W ciągu 50 la t od d aty w ejścia w życie kodeksu odbyło się w Polsce 25 synodów diecezjalnych. Większość biskupów , bo 14 zdołała odpraw ić tylko po 1 synodzie, czterech: kielecki, łódzki, chełm iński i w arszaw ski po 2, a tylko w Tarnow ie odbyło się 3 synody z tym , że drugi na skutek w ybuchu w ojny nie wszedł w życie. Poza diecezjam i na Ziem iach O dzyskanych tylko diece­ zja katow icka nie m iała dotąd synodu 29.

Do w ojny w r. 1939 odbyło się 14 synodów a w latach 1948— 1968 zwołano 11 zgrom adzeń tego t y p u 30. Poza p rzerw ą spowo­

26 K a k o w s k i A., S y n o d y w Polsce, W: P odręczna Encyklop. kośc. t.. 37—38 s. 318.

27 O zam iarze zw ołania synodu przez pierw szych biskupów san d o ­ m iersk ich por. W ó j c i k W., K o n systo rz je n era ln y —■ ku ria diecezjalna

w S a n d o m ierzu (1818—1968), K ro n ik a D iecezji S andom ierskiej 61 (1968)

n r 9— 10 s. 225. W r. 1906 duchow ieństw o tej diecezji podnosiło n a k o n ­ fe re n c ja c h d ek a n aln y ch żąd an ia synodu. W W arszaw ie ab p Z. F eliński pow ołał w 1863 r. k o m itet celem przy g o to w an ia m a te ria łu do synodu diecezjalnego a później p row incjonalnego, K u b i c k i P., A . S o tk iew icz, S andom ierz 1931 s. 234.

28 Na te n te m a t n ap isa ł w r. 1967 p rac ę m a g iste rsk ą ks. T. W a l a ­ c h o w i c z n a W ydziale P ra w a K an. K. U. L. (maszynopis).

29 W ikariusz k a p itu ln y „sede im p e d ita ” tejże diecezji zapow iedział synod n a 28—29 IX 1955. P isał 3 II 1955 w tej sp raw ie do O jca św. tłu ­ m acząc, że o trzy m ał 4 I II 1954 od Przew odniczącego E p isk o p atu P olski „iu ra e t offica episcopi re sid e n tia lis”. D nia 10, II 1955 otrzy m ał życze­ n ia od tegoż Przew odniczącego na p rac e synodalne, W iadom ości D ie­ cezjalne — o rgan K u rii D iecezjalnej w S talinogrodzie (1955) n r 3—4 s. '29—31. K om isje p row adziły p race, choć schem aty nie zostały jeszcze u stalone. W tym że ro k u w ik ariu sz k a p itu ln y „sede im p e d ita ” w e W ro ­ cław iu zw ołał synod. S ta tu ty b y ły ju ż przygotow ane. Ze S tolicy Ap. nadeszło w y jaśn ien ie, że synody d iecezjalne m oże zw oływ ać ty lk o b i­ skup o rd y n ariu sz a nie w ik ariu sz k ap itu ln y . P ro je k to w a n e synody nie odbyły się.

30 K ard. A. H lond p ro je k to w a ł synod d la diecezji gnieźnieńskiej i po­ znańskiej w 1937 r., M iesięcznik K ościelny — o rgan A rchid. Gnieźn. i Pozn. 53 (1938) n r 2 s. 65. W L ublinie w ybuch w o jn y uniem ożliw ił zw ołanie II synodu. W P oznaniu p rz e rw a ła p ra c e śm ierć ab p a W. D ym ka.

136 B p W. W ójcik _[10] dow aną przez w ojnę odnotować należy fak t, że zapowiedź zwo­ łan ia soboru powszechnego oraz zreform ow ania kodeksu, ogłoszo­ na przez Ja n a X X III 25 I 1959, W strzym ała n iek tó ry ch bisku­ pów od zamierzonego odpraw ienia synodu 31.

2. Cel synodu

W edług praw a powszechnego pierw szym celem synodów diece­ zjalnych było doprow adzenie z zew nątrz idei i norm p raw a do ogółu duchow ieństw a i w iernych. Innocenty III chciał, aby synod diecezjalny stanow ił środek do w ykonyw ania ustaw synodów p ro ­ w incjonalnych. Te znów były jak b y odbiornikiem , przez któ ry d ek retały papieskie m ogły docierać do biskupów . G dy już ten m e­ chanizm p enetracji praw a powszechnego działał spraw nie, póź­ niejsze sobory jak bazylejski i try dencki w iązały synod diece­ zjaln y z prow incjonalnym jedynie pod względem czasowym. Nie w spom inały już o łączności rzeczowej m iędzy nim i. R ealizacja reform y trydenckiej w ysunęła znów tę spraw ę. Po form alnym przyjęciu uchw ał soborow ych przez synod prow incjonalny

\v P iotrkow ie w 1577 r. szereg synodów diecezjalnych odby­

ło się pod kątem w prow adzenia postanow ień trydenckich. Choć tylko n iektóre w spom niały b 'tym w swoich statu tach , właściw ie całe ustaw odaw stw o p a rty k u la rn e zostało ustaw ione pod tym kątem . Nie przestrzegano jedn ak łączności z synodam i p row in­ cjonalnym i. K ongregacja kardynałów tłum aczy dekretów sobo­ row ych chciała podtrzym ać ten związek odpow iadając, że daw ­ ne praw o powszechne nie zostało zniesione przez sobór i że^ po synodzie prow incjonalnym najpóźniej w ciągu 6 miesięcy w inny odbyć się we w szystkich diecezjach prow incji synody celem ogło­ szenia statu tó w uchw alonych pod przew odnictw em m etropoli­ t y 32. W Polsce było to już jed n ak coraz więcej „nudum ius” bez odpow iednika w rzeczywistości.

Choć są przykłady, że pierw sze synody diecezjalne biskupów polskich przekazyw ały duchow ieństw u i w iernym postanow ienia legatów i uchw ały synodów p ro w in c jo n a ln y ch 33, ze w zrostem

81 W spom inał o tym np. zm arły w r. 1967 biskun sandom ierski J K. Lorek.

32 M o r a w s k i , on. cit. s. 226.

38 N akaz le g a ta Ja k u b a z 1248 r o odm aw ianiu ..Ojcze n asz” i ..Wie­ rz ę ” po E w angelii, H u b e , op. cit., s. 49; synod w rocław ski w 1256 r. odbył się n ajpraw dopodobniej po synodzie w ew in o jo n a łn y m a' p- " e l­ ki, S a w i c k i , CP X 51.

[11] S ynody polsk ie w la ta c h 1918—1968 ₁₃₇ pracy synodalnej nastąpiło niebaw em zgodnie z zarządzeniem G rzegorza XI z 1374 r. odw rócenie porządku. Synod diecezjalny zaczął odbywać się nie po, ale przed synodem prow incjonalnym . Z w ykonaw cy stał się w nioskodaw cą w stosunku do synodu m e­ tro p o lity 34. Zaczęło się to w zw iązku z w ażniejszym i postano­ w ieniam i synodów prow incjonalnych w XV w. Możliwe, że już synod gnieźnieński z 1414 r. był próbą kodyfikacji dokonanej w 1420 r .35 Synod diecezjalny gnieźnieński z 1496 r. poprzedził synod prow incjonalny z tegoż roku, o bradujący nad spraw ą kon­ try b u cji dla k r ó l a 36. P rym as Łaski zainicjow ał zgodnie z d aw ­ nym i pojedynczym i posunięciam i re g u la rn e w ysyłanie do bisku ­ pów i k ap itu ł k ated raln y ch program u obrad synodu prow incji. Biskupi, jak to czytam y o ordy nariuszu w rocław skim Jan ie T u­ rzo w 1512 r. i w łocław skim M acieju D rzew ickim w 1516 r .37 zw oływ ali posiedzenia k ap itu ł oraz odbyw ali synody diecezjal­ ne celem zajęcia stanow iska wobec przysłanego program u. Sy­ nody prow incjonalne łęczyckie z 1522—1523 r. zobowiązywały m etropolitę do stałego inform ow ania biskupów i p rzestrzegania tej p rak ty k i, aby przed synodem prow incji każdy biskup pouf­ nie naradził się z k ap itu łą i publicznie na ijynodzie rozw ażył z duchow ieństw em swej diecezji przedm iot obrad synodu p ro ­ w incjonalnego 38. P ra k ty k a ta utrzym ała się rów nież w X VII w.39

Znaczenie faktyczne m iały przykład y innych diecezji, które rozw iązyw ały u siebie trudniejsze problem y. Szczególnie n a die­ cezję gnieźnieńską oglądali się biskupi całej Polski. Nic dziw ne­ go, że prym asi w XV—XVII w. niem al dw u krotn ie w yprzedzili ilością sw ych synodów diecezjalnych b iskupstw a przejaw iające najw iększą aktyw ność synodalną 40.

Przyczyną zew nętrzną skłaniającą do zw oływ ania synodów w Polsce b yły spraw y m iędzy duchow ieństw em a świeckim i, tj. książętam i i szlachtą. G dy w początkach X III w. w prow adzano

34 D ictio n n aire de D roit C anonique V II 1135. 35 S a w i c k i , CP V 46.

36 Tam że, s. 89.

37 D ę b i с к i E., Le synode diocesane en P ologne, P rzem y śl 1934 s. 47; S a w i c k i , CP V 29; C h o d y ń s k i , S ta tu ta synod. W ladisl. et

P om eraniae, s. X X III.

38 M o r a w s k i M., S yn o d p ro w in cjo n a ln y p ro w in cji g n ie źn ie ń skie j

w d a w n e j Polsce, W łocław ek 1935 s. 21, 26.

39 Synod w łocław ski w 1613 г., C h o d y ń s k i , op. cit. s. X X X III. 40 W w iekach XV—X V II było 34 synody gnieźnieńskie w obec 35 płockich, 30 k rak o w sk ich , w łocław skich i poznańskich, 29 w ro c ła w ­ skich.

138 B p W. W ójcik _12] w życie reform ę gregoriańską, synody m usiały walczyć o „liber­ ta s ecclesiastica” 41. Spory z książętam i były przyczyną albo przy­ najm niej okazją do zw oływ ania synodów w rocław skich w X III i w początkach XIV w. Pow odem zw ołania synodu około 1256 r. były zatargi o dziesięciny, w 1279 r. — w alki z H enrykiem IV, w 1290 — utrw alen ie przyw ileju książęcego, w 1294 — napad i obrabow anie biskupa, w 1302— 1319 — postanow ienia „contra ecclesiae inimicos” itp.42 W XV w., gdy szlachta uzyskiw ała w pływ n a rządy w państw ie, zagrożenia z jej strony był powodem zwo­ ływ ania synodów szczególnie w diecezji gnieźnieńskiej: w latach

1407— 1411 i w stołecznej diecezji krakow skiej: w r. 1408 i za pon­ ty fik a tu Zbigniew a Oleśnickiego. W ojny krzyżackie zm uszały K a­ zim ierza Jagiellończyka do żądania, aby duchow ieństw o uchw ala­ ło na synodach k ontrybu cję na opłacenie żołdu dla wojsk zacięż- nych. P ra k ty k a ta utrzy m ała się do XVII w .43 P ro jek ty zw oła­ nia synodu w ysuw ane były także na skutek żądań sżlachty wobec Kościoła, nadziei zaw arcia ugody z dysydentam i, załatw ienia spraw poruszonych na sejm ach itp.44

Częstszą przyczyną zw oływ ania synodów były spraw y we- w nątrzdiecezjalne* P rzede w szystkim biskupi chcieli dać sw em u duchow ieństw u kodeks ustaw obow iązujących w diecezji, jedno­ cześnie podręcznik n auki praw a kanonicznego, teologii m oralnej, duszpasterstw a i liturgii. W zorem takiego podręcznika były statu ­ ty biskupa krakow skiego N ankera z 1320 r. N astępni biskupi uzu­ pełniali ten zbiór. Podobną kodyfikację otrzym ała diecezja płocka w latach 1398— 1423, przem yska 1415, chełm ska i i. Niem al w szyst­ k ie s ta tu ty synodalne m iały na celu reform ę obyczajów i k arn o ­ ści w diecezji. M otywy te widoczne były już w X III w. Szło o zw alczanie obyczajów pogańskich i zeświecczenia życia kościel­ nego. Częściej po w tarzały się one jednak szczególnie w okresie jakiegoś zagrożenia, np. ze strony ruchu husyckiego w XV w., na- poru p rotestantyzm u w w. XVI oraz po zniszczeniach dokonanych

41 To sam o było w N iem czech, H i l l i n g N., G egenw art und. E in ­

flu ss der G eistlichen u n d L aien a u f den D iözesansynoden vo rn eh m lich in N ord w estd eu tsch la n d , A rch iv f. K ath. K irch e n re ch t 79 (1899) 228.

42 S a w i с к i, C P X 72.

43 W r. 1613 synod przem yski u ch w alił „subsidium c h a rita tiv u m ” dla w ojsk zaciężnych, S a w i c k i , CP V III 83.

44 В o b e r, P ro je kto w a n e syn o d y, P olonia sa cra 7 (1955) z. 1 s. 13, 15, 17. T rudności polityczne były często przyczyną zan iech an ia syno­ dów np. b p w łocław ski K. F. S zaniaw ski 1706— 1720 m u siał ograniczyć się ze w zględu n a tru d n o ści polityczne do p o w tórzenia sta tu tó w z 1634 i 1641 r., C h o d y ń s k i , op. cit. s. X X X V I.

[13] Synody p o lsk ie w la ta c h 1918—1968 139

przez w ojny i klęski żywiołowe. S praw ę karności w ysuw ano pod­ czas rosnących napięć m iędzy duchow ieństw em i szlachtą. Na sy­ nodzie biskup po p rostu narad zał się ze sw ym duchow ieństw em n ad sposobem przezw yciężenia trudności. Środkiem pom agającym w przeprow adzeniu refo rm y b yły w izytacje parafii. In stru k c je w i­ zytacyjne dla archidiakonów znane są z XIV—XV w .45 Pod r. 1456 zanotow ano w aktach k ap itu ły poznańskiej w zm iankę o zarządzeniu w izytacji poszczególnych archidiakonatów jako ó rzeczy norm alnie poprzedzającej synod diecezjalny 4e. Zazwyczaj w izytow ali sam i archidiakoni. Czasem zlecano te czynność spe­ cjalnym delegatom. P rak ty k ę tę spotykam y także w XVI— XVII w .47 N iekiedy synod diecezjalny przeprow adzał inkw izycję „de scandalosis clericis” i w ym ierzał jwinnym należne k ary 48. Nie można jed n ak stw ierdzić, aby w Polsce synod diecezjalny był „praeam bulum visitationis” 49.

W ocenie sy tu acji w ew nętrznej w diecezji, potrzeby zw ołania synodu oraz program u jego obrad znaczną rolę odgryw ała k ap i­ tu ła kated raln a. Od czasu pow ierzenia kapitułom w yboru bisku­ pów rósł ich udział w rządach diecezją. One w ysuw ały nieraz p ro jek ty zw ołania synodu. Ja k świadczy zapiska w aktach k ap i­ tu ły gnieźnieńskiej z 1496 r-., tuż przed otw arciem synodu k ap i­ tu ła obradow ała jeszcze „de dicendis et reform an dis”. Ożywiła się znaczenie tego rodzaju in icjatyw a (kapituł ‘w XVI w., tj. w okresie zagrożenia ze stro n y p rotestan ty zm u i nacisków ze strony szlach­ ty. K ap itu ły zachow ały swój aktyw izm w następnych wiekach: określały potrzebę zw ołania i dostarczały m ateriału do obrad ®ó. Na wzór synodów zw oływ anych często dla uchw alenia k o n try ­ bu cji królew skich spotykam y w XV i XVI w. synody diecezjalne, których celem było zobow iązanie się duchow ieństw a do św iad­ czeń na rzecz Kościoła. Zazwyczaj chodziło o odnowienie, odbu­

45 In stru k c ję z te re n u diecezji w łocław skiej ogłosił A b r a h a m W.,

E xh o rta tio v isita tio n is synodalis z d iecezji w ło cła w skiej z w ie k u X IV .

W: A rchiw um K om isji H istorycznej A. U. 5 (1889) s. 219—229 i odbitka: K ra k ó w 18"88, dla diecezji p oznańskiej — S a w i c k i J., A na lecta z rę ­

kopisów b ib lio tek w a rsza w sk ic h , P ra w o kanoniczne 3 11960) n r 1—2

s. 312—323.

46 U l a n o w s k i B., A cta capitulorum, пес non iudiciorum ecclesia­

stico ru m vol. I, K ra k ó w 1894 n r 419 s. 84.

47 W r. 1580 w e W rocław iu, S a w i c k i , CP X 257 i w r. 1614 w e W łocław ku, С h o d у ń s к i, op. cit., s. X X X IV .

48 U l a n o w s k i , A cta ca p itu lo ru m I n r 2437 s. 555. 4# Ż ąd a ł tego P. F ag n an u s, R i z z i, op. cit. s. 306. 50 B o b e r , P ro je k to w a n e sy n o d y s. 21—24.

140 Bp W. W ójcik {14}

dowę czy też w zniesienie św iątyni k a te d r a ln e j51. Rzadziej zw ra­ cali się biskupi do synodu o „subsidium ch a ritativ u m ” od ducho­ w ieństw a na pokrycie sw ych nadzw yczajnych w ydatków , np. na podróże dyplom atyczne biskupa płockiego Erazm a Ciołka (1504— 1522), n a obronę p ra w dla osób duchow nych 52, na pokrycie ko­ sztów podróży arcybiskupa gnieźnieńskiego na sobór try d en c­ ki 53 itp.

Zasadnicze cele synodów w ym agały opracow ania ustaw p a rty ­ kularn y ch dla diecezji. Już samo ogłaszanie norm p raw a powszech­ nego czy uchw ał synodów prow incjonalnych w ym agało w p ra k ­ tyce nie tylko doboru tem atów aktualnych, na danym tere n ie i po­ pularnego w ykładu tekstów wyższego ustaw odaw cy ale też i uzu­ pełniania ich w zależności od lokalnych potrzeb. W yłaniały się także sp raw y m iejscowych zw yczajów i n arastających p rak ty k , wobec których należało zająć stanow isko. Zgodnie z ty m niem al w szystkie synody diecezjalne w w. X III i XIV oraz większość w XVII i X V III w. w ydaw ały statu ty . Jedynie w w. XV w edług orientacyjnej rach ub y 54 na 73 synody tylko 33 i w XVI w. na 132 tylko 46 ogłosiło tek sty o charak terze ustaw . P rzyczyną tego był naw ał spraw kościelnych o charak terze ad m inistracyjnym w o k re­ sie w alk stanow ych ze szlachtą i n ap o ru ze stro ny innowierców. C hęć popularyzow ania w yk ład u norm p raw a oraz potrzeby dusz­ pasterstw a powodowały, że sta tu ty przekształcały się często w uw a- .gi czy pouczenia pasterskie i ascetyczne lub zarządzenia czy w ska­

zówki o charak terze adm inistracyjnym . Po soborze tryd enckim .celem synodów było p raktyczne praw oznaw stw o w oparciu

o uchw ały soborowe i a k ty kongregacji rzym skich.55

P rzytłaczająca większość synodów, n a których nie ogłoszono ustaw , zajm ow ała się problem am i adm in istracji kościelnej. Ce­ lem ich były przede w szystkim a k ty praw n e i zarządzenia dla poszczególnych jednostek tery to ria ln y c h w diecezji: archidiakona­

51 Synod w ro cław sk i w r. 1440 u ch w a lił k o n try b u c ję od d uchow ień­ stw a n a odnow ienie k a te d ry po 4 i 2 g r od grzyw ny dochodu, S a w i c ­ k i , C P X 132.

52 S a w i c k i , CP VI 80, 86.

53 Por. B o b e r , U wagi k r y ty c zn e , P olonia sa cra 5 (1952) z. 1 s. 71. 54 P ro p o rcjo n a ln ie n ajm n ie j ogłosiły sta tu tó w , bo tylko 10 n a 37 sy­ nody płockie. P o znańskie — 11 na 32, gnieźnieńskie — 22 na 55. Liczby te nie są ostateczne, gdyż now e b a d a n ia p o zw alają odkryw ać coraz w ięcej statu tó w . Np. w odniesieniu do synodu poznańskiego z 1506 r. J. S a w i c k i p o p raw ił sw oie w nioski dodając, że w ydane ta m zostały s ta tu ty synodalne w e w łaściw ym tego słow a znaczeniu, A nalocta z rę­

ko p isó w bibliotek, s. 330 n.

[15] S ynody polskie w la ta c h 1918— 1968 ₁₄₁ tów, dekanatów i p a ra fii 56. In n y cel to spraw y personalne: np. w y­ słanie poselstw a n a sobór p o w szech n y 57, synod prow incjonalny, ustosunkow anie się do w ysuw anych postulatów , pow stałych zgor­ szeń 58, określonych posunięć itp. Często zajm ow ały się synody w ydaniem zarządzeń pow izytacyjnych. Czasem — ułożeniem w y ­ tycznych dla kongregacji d e k a n a ln y c h 59. Z ebrani w ysuw ali n ie­ raz skargi i zażalenia. Najczęściej chodziło jed n ak o podjęcie cię­ żarów gospodarczych, jak uchw alenie podatków , „subsidium cha- rita tiv u m ”, czy k o n try b u cji królew skiej lub kościelnej, załatw ie­ nie w yłaniających się spraw dziesięcinnych, w ydania sreb er ko­ ścielnych itp .60 Po soborze try den ckim wzrosło znaczenie synodów diecezjalnych, gdyż ich uczestnicy składali w yznanie w iary, otrzy­ m ali praw o re d u k cji jciężarów niższych, w yb oru sędziów synodal­ n ych i egzam inatorów na beneficja 61, sędziów do jtry bun ału k o ron ­ nego itp.

W diecezjach zachodnich p raca synodów obejm ow ała od w ie­ ków spraw ow anie sądow nictw a szczególnie w sporach dziesięcin­ nych 62. Na poziomie p raw a powszechnego zalecił sobór bazylej- sk i na sesji XV 26 VI 1433, aby synody diecezjalne zajm ow ały się sądzeniem ciężkich w ystępków jak sym onia, lichw a, konkubinat, alienacja m ienia kościelnego, n aruszen ia k lau zury itp. W Polsce szczególnie synody diecezji płockiej, gnieźnieńskiej i w łocław ­

skiej w drugiej połowie XV i XVI w. zajm ow ały się sądow nic­ tw em . Na synodzie w P u łtu sk u w 1473 r. zastanaw iano się nad w łaściw ością sądow ą synodu diecezjalnego i nad procedurą sto­ sow aną w tych w y p a d k a c h 63. Do rozpatryw ania i rozstrzygania jed n y ch spraw wyznaczano sędziów synodalnych. Inn e — zała­

56 C h o d y ń s k i , S ta tu ta , s. X V II w ylicza re s ty tu c ję arc h id ia k o n a tu k ruszw ickiego w 1233 r. i sp ra w ę b re w ia rz a d la k le ru pom orskiego w 1516 r. W ątpliw e się w y d aje , czy w r. 1233 odbył się rzeczyw iście synod diecezjalny w Inow rocław iu. Chodziło raczej_j> zeb ran ie ducho­ w ień stw a.

57 W B azylei w 1432 r., B o b e r P ., Z dziejó w synodów d a w n e j die­

cezji k r a k o w s k ie j z X I V , X V i X V I w ., Roczniki T eol.-K anon. t·. 3 z. 1

(1956) 79—81.

se Np. sp ra w a S ta n isła w a O rzechow skiego w 1546 r., S a w i c k i , CP V III 53 nn.

59 Np. płocki w 1634 r., S a w i c k i , CP V I 154. 90 S ynod g n ieźnieński w 150Д r., S a w i c k i , CP V 91. 61' D ictionnaire de D roit Canon. V II 1136.

62 M ii 11 e r E., Z eh n tsy n o d a lu rte ile ein er m ü n ste rlä n d isc h en R e c h ts­

h a n d s c h r ift des 16. Ja h rh u n d e rts, Z e itsc h rift d e r S av ig n y S tiftu n g u.

R echtsgeschichte, K an. A bt. 8 (1918) 210 nn. 63 S a w i c k i , CP VI 66.

142 B p W. W ójcik _[16] tw iano odręcznie. Czasem w ydaw ano d ek rety dające podstaw ę do wytoczenia procesu przez oskarżyciela publicznego. Chodziło za­ zwyczaj o sp raw y dyscyplinarne duchow nych, o w ym ierzanie k ar zwłaszcza n a cięższe przestępstw a, np. /herezję oraz o rozstrzyganie sporów beneficjalnych. Większe przerw y w zw oływ aniu synodów oraz nagrom adzenie problem ów ad m inistracyjnych i ustaw odaw ­ czych zm usiły do przekazania sądow nictw a synodalnego innym instancjom .

W spom niane cele synodów diecezjalnych często w ystępow ały łącznie. Zbiegały się cele zew nętrzne, kościelne czy św ieckie z ce­ lam i w ew nątrzdiecezjalnym i i to różnego rodzaju. To sam o zgro­ m adzenie przyjm ow ało ustaw y i załatw iało spraw y adm inistracy j­ ne czy naw et spraw ow ało sądownictwo.

W yklarow anie się celów synodu diecezjalnego nastąpiło dopie­ ro po w ejściu w życie kodeksu. Zgodnie z jego postanow ieniam i synody po r. 1918 zw oływ ane były dla ogłoszenia ustaw . S ta tu ty tych synodów suponują znajom ość norm kodeksowych. W o par­ ciu o nie biskupi chcieli dać diecezjom zbiór aktualnego p raw a diecezjalnego i wskazać program pracy kościelnej. S tąd też sta ­ tu ty każdego synodu m ają ch a ra k te r ekskluzyw ny czyli anu lu ją norm y synodu poprzedniego. Przew idziana w kodeksie aprob ata przedstaw ionych sędziów i egzam inatorów synodalnych oraz pro­ boszczów konsultorów stanow i jed y n y przejaw działalności adm i­ n istracy jn ej synodu. W p raktyce jest ona czymś dodatkow ym w stosunku do prac ustawodawczych.

3. U czestnicy

Na Zachodzie E uropy zgodnie z trad y cjam i germ ańskim i b ra ł udział w zgrom adzeniach diecezjalnych ogół duchow nych i zna­ kom itsi świeccy. Posuw ająca się realizacja reform y gregoriańskiej po soborze lateraneń skim IV powodowała, że na synodach diece­ zjalnych zanikało uczestnictw o niższego k leru i laik atu 64. W myśl d ek retału Innocentego III z 1199 r. biskup mógł karam i zmusić do udziału opatów i podległych sobie kapłanów . P ra k ty k i stoso­ w ane w różnych diecezjach rozszerzały uczestnictw o na cały k ler z te re n u biskupstw a albo zacieśniały je do dygnitarzy i fun kcjo­ nariuszy m ających w spółudział w rządach 65.

Ja k w ynika ze sform ułow ania sta tu tu w rocław skiego legata J a ­ k uba z Leodium z 1248 r., na pierw szych synodach diecezjalnych

M H i l l i n g , op. cit. s. 209; R i z z i , op. cit. s. 226. i5 C. 9 X 1, 33; H i n s с h i u s, op. cit. I l l s. 593 uw. 4.

[17] Synody polsk ie w la ta c h 1918—1968 ₁₄₃ w Polsce m ieli być obecni k ap łan i prow adzący duszpasterstw o. Le­ gat Filip z Ferm o w yliczył w statucie z 1279 r. jako uczestników rektorów kościołów p arafialnych i ich stałych w ikariuszy oraz d yg nitarzy zakonnych i diecezjalnych z te re n u biskupstw a 66. P o­ dobnie też kodyfikacja M ikołaja T rąb y z 1420 r. w spom niała o re ­ k to rach kościołów p arafialnych, zw ykłych kapłanach i zakonni­ kach nie posiadających żadnej godności czy stanow iska jako o uczestnikach synodów diecezjalnych 67. N orm y te obowiązywały zasadniczo w następnych stuleciach.

W aktach i statu tach synodów diecezjalnych n iejedn ok ro tnie znajdujem y w zm ianki o udziale k ap itu ły k ated raln ej jako uczest­ niku w rządach biskupich czy to „in corpore” czy to zwłaszcza na synodach cząstkow ych przez delegację. K apituła w ystępow ała obok przewodniczącego biskupa czy jego delegata oraz w ik ariu ­ sza generalnego lub oficjała w roli gospodarza sy n o d u 68. Gdy idzie o dobór ogółu uczestników , zgodnie ze w spom nianym i prze- .pisam i głów ny nafcisk kładziono jed n ak na udział ogółu ducho­

w ieństw a a przynajm niej ogółu duszpasterzy. N ajdaw niejszą w ia­ domość o obecności w szystkich duchow nych posiadam y z synodu w rocław skiego z 1305 r.: „clerus de to ta dioecesi convocatus”. Po-* dobnie i w diecezji w łocław skiej na synodzie w 1418 r. był „totus fere cleru s”. Ten sam fa k t stw ierdzić możemy w diecezji prze­ m yskiej. Szczególnie w biskupstw ach m ających m niej duchow ień­ stw a jak w ileńskie czy chełm skie całość k leru b ra ła udział w sy­ nodach jeszcze w XVI i X VII w. O chęci u trzym ania tego stanu świadczą zapiski o rów noczesnym udziale: w szystkich plebanów parafialnych, proboszczów i altarzystów , rektoró w kościołów p a­ rafialn y ch i innych księży, plebanów , kom endarzy i w ikariuszy, całego k leru parafialnego itp.

G dy jed n ak niew ątpliw ie ze względów' technicznych oraz z ko­ nieczności obsłużenia w iernych tru d n e było w diecezjach w ięk­ szych zw oływ anie w szystkich duchow nych z całego teren u , pró ­ bowano odbyw ać synody cząstkowe, z określonej połaci diecezji, aby w ten sposób łatw iej dotrzeć do całości duchow ieństw a pa­ rafialnego. Jak o inne rozw iązanie nasuw ało się użycie rep rezen ­ tacji. Na synodzie w rocław skim w 1418 r. obecni byli, jak za­

и H u b e , op cit. s. 49 i 85.

67 F i j a ł e k J . — V e t u l a n i A„ S ta tu ty synodalne w ie lu ń s k o -k a -

liski'e M. T rą b y z r. 1420, K ra k ó w 11915—1920—1951 s. 31 n.

es p rzecj synodem w P łocku w 1603 r. zw róciła się k a p itu ła do w ład z m iejsk ich o zabezpieczenie uczestników przed zarazą, S a w i c k i , C P V I 139.

144 B p W. W ójcik _[18] znaczono, przedstaw iciele całego duchow ieństw a. Podobnie o sy­ nodzie krakow skim w 1459 r. czytam y, że poza członkam i kap ituł i zakonników brali udział dziekani m ający pełnom ocnictw a od k leru parafialnego. P rzy jęła się p ra k ty k a w ybierania na kon gre­ gacjach dékanalnych przedstaw icieli na synod diecezjalny. Wzy­ w any był jed nak w całości, jak świadczą niektóre w zm ianki, przy­ n ajm niej k le r m iasta, w którym odbyw ał się synod. Powodem dążenia, aby całość duchow ieństw a m iała udział w synodzie, był poza trad y c ją fak t, że najczęściej trzeba było uchw alać k o n try b u ­ cję od beneficjów . Ł atw iejsza była egzekucja uchw ały p rzy w ięk­ szym udziale zainteresow anych płatników . Z tego w zględu w yli­ czają źródła obok plebanów duchow nych posiadających benefi­ cja: kom endarzy, stałych w ikariuszy, altarzystów , m ansjonarzy, kapelanów kaplic p ryw atn ych i i. Jako dalszy m otyw udziału d u ­ chow ieństw a spotyka się też czasem konieczność przeprow adzenia reform w w yniku ukończonej w izytacji. Dlatego odbywano cza­ sem synody cząstkowe dla zw izytow anych archidiakonatów .

Obok kap itu ły w ysuw ali się jako urzędow i uczestnicy synodów dziekani. W diecezji gnieźnieńskiej po raz pierw szy w 1643 r. nie powołano na synod duchow nych zajętych w służbie duszpaster­ skiej po parafiach ale zalecono, aby przedstaw ili oni swe postu­ la ty za pośrednictw em d ziek a n ó w 69. Zm iana ta była w y rażen i ograniczenia zadań synodów do praktycznego praw oznaw stw a i duszpasterstw a.

Jak o uczestnicy synodów w spom inani są w źródłach prałaci i kanonicy jeśli nie „in grem io” to przynajm niej w charakterze przedstaw icieli k ap itu ł kolegiackich oraz przełożeni zakonni: opa­ ci, prepozyci, prow incjałow ie i i. z te re n u diecezji. P odstaw ę ich udziału stanow iło spraw ow anie k u ltu Bożego, w ykonyw anie dusz­ p asterstw a oraz posiadanie beneficjów kościelnych. Jak o obo­ w iązani do zachow yw ania p ra w a p arty k u la rn eg o podlegali oni biskupow i. Po soborze tryden ckim w olni by li od uczestnictw a przełożeni zakonni biorący udział w posiedzeniach sw ych k ap i­ tu ł 70. P odobnie jak w innych k ra ja ch w ytw orzył się w Polsce zw yczajow y katalog uczestników synodu. W idoczna była ten d en ­ cja, aby przynajm niej przez reprezentantów zainteresow ać syno­ dem jak najw iększą ilość duchow ieństw a. Jako bodziec do tidzia- łu ogłaszane b y ły sankcje k arn e na opornych. W spom inał już o nich najdaw niejszy synod w rocław ski ok. 1256 r. grożąc za nie­

69 S a w i c k i , C P V 238.

[19] S ynody polsk ie w la ta c h 1918— 1968 ₁₄₅ obecność k a rą 3 m arek i suspensy. T rudno jest jed n ak spotkać rzeczyw iste w ym ierzanie k a r z- tej przyczyny. B iskupi uśw iada­ m iali sobie, że ograniczenie się tylko do k le ru wyższego ozna­ czałoby, iż w m iejsce synodu odbyło się zebranie „sui generis”. O udziale św ieckich nie m a w yraźnych w zm ianek w źródłach. Mo­ gły być na synodach X III w. pojedyncze osoby. P raw o powszech­ ne nie zabraniało tego. W Polsce świeccy nie p reten do w ali do udziału. W XV w. uw ażano synod diecezjalny za zebranie sta­ nowe duchow ieństw a — odpow iednik sejm iku szlacheckiego. O znaczeniu udziału w synodzie świadczą p ow tarzające się spisy uczestników . N ajdaw niejszy zachow ał się z synodu w rocław skie­ go w 1418 r.71

T rudniejsze jest zbadanie ro li uczestników synodu. W odnie­ sieniu do ustaw odaw stw a wiadom ości z niektóry ch d aw n y ch -sy ­ nodów diecezjalnych o ogłoszeniu statu tó w na posiedzeniu k ap i­ tu ły czy też o zgodzie k ap itu ły na p ro jek ty u s ta w 72 świadczą, iż ra d a lub zgoda tego kolegium by ła czynnikiem istotnym . Ściśle biorąc m iała ona jed n ak ch a ra k te r pozasynodalny. Odwoływanie się soboru lateraneńskiego IV oraz statu tó w legackich w prost do biskupów w skazuje, że spełniali oni w m yśl p raw a powszechnego rolę decydującą i byli jedynym i ustaw odaw cam i na swoim sy­ nodzie. P od względem faktycznym m ożna stw ierdzić, że z bie­ giem czasu rola uczestników synodu sprow adzała się coraz b a r­ dziej do udzielania rady. Odnosiło się to nie tylko do w ydaw a­ nia ustaw , ale i do całości praw odaw stw a synodalnego w diecezji. G dy idzie o ak ty ad m inistracyjne synodów, najczęstsze było uchw alanie różnych świadczeń. Czynność ta w ym agała zgody obec­ nych .zainteresow anych lub ich przedstaw icieli. W odniesieniu do ko ntryb ucji m onarszych w yrażenie tej zgody dyktow ane było najczęściej koniecznością. N ieraz odgrażał się król, że w razie odm owy w ojska zaciężne czy najem ne sam e w yegzekw ują sobie żołd z dóbr duchow ieństw a. Inaczej było z ko ntry b u cją na cele kościelne. Obecni na synodzie p otrafili czasem sprzeciw ić się w nio­ skowi biskupa uzasadniając to obowiązkiem pokrycia w ydatków z innych ź ró d e ł73. Podobnie też w w yborach przedstaw icieli du- chow ięństw a, np. na synod prow incjonalny, do try b u n a łu ko­ ronnego czy egzam inatorów i sędziów uczestnicy synodu m ieli głos decydujący.

71 S a w i c k i , C P X 118.

72 Np. w e W rocław iu w 1316 r., S a w i c k i , CP X 71, w Płocku w 1398 r., tam że, VI 49; por. H i l l i n g , op. cit. s. 231.

73 Np. w P łocku w 1514 r., S a w i c k i , CP VI 86.

146 B p W. W ójcik _20] P roblem sądow nictw a synodalnego w Polsce nie został dotąd w yśw ietlony. W ydaje się, że w spraw ach dyscyplinarnych a za­ pew ne też i w procesach sądowych ogół uczestników w ystępow ał w charak terze asesorów i pełnił fu n kcje doradcze. N atom iast p rzy w yborze sędziów, którym synod zlecał zbadanie i rozstrzy­ gnięcie określonych spraw , obecni m ieli głos decydujący.

Na synody w Polsce Odrodzonej wzyw ano duchow nych zgod­ nie z norm ą kan. 358. W głów nych zarysach odpowiada ona ew o­ lucji historycznej praw a o synodach diecezjalnych. B iskupi nie korzystali jednak z przysługującego im na m ocy § 2 tegoż kano­ n u praw a w ezw ania w szystkich proboszczów czy w szystkich ka­ płanów diecezji. Na przeszkodzie stały zazwyczaj trudności k w a­ terunkow e oraz konieczność obsłużenia w iernych w parafiach. W prak ty ce duchow ni starsi zajm ujący znaczniejsze stanow iska w diecezji z nom inacji biskupa m ieli przew agę w śród uczestni­ ków synodu. P rzejaw em realizacji id e i. soborowych było powoła­ nie na uroczystość zam knięcia synodu poznańskiego w 1968 r. audytorów świeckich. T rudno było jednak zdecydować się na eksperym ent, jak to uczynił kard. F. K enig w W iedniu, aby po­ starać się o dyspensę Stolicy Ap. i przyznać świeckim pełne p ra ­ wo uczestników 74.

Zgodnie z norm am i kodeksu duchow ni obecni na synodach m ieli w dziedzinie praw odaw stw a tylko głos doradczy. Decydowali oni jednak przy w yborach funkcjonariuszy urzędujących do następ­ nego synodu. W p raktyce szli oni za wnioskam i biskupa i kom i­ sji przygotow ujących m ateriały do obrad.

4. M etoda p rac y

Powzięcie decyzji o odpraw ieniu synodu i zrealizow aniu jej należało z reg uły do biskupa ordynariusza. W ykonyw ał on to osobiście. P raw o p a rty k u la rn e w Polsce ogłoszone na synodzie w 1406 r. i w prow adzone do zwodu M. T rąb y w r. 1420 dopusz­ czało odbycie synodu przez upełnom ocnionego zastępcę. Zgodnie z tym spotykam y n ajp ierw synody odbyw ane przez upow ażnio­ nych w ikariuszy generalnych w czasie nieobecności biskupa w k ra ­ ju 75. W yjątkow o odpraw iali synody adm inistratorzy diecezji upo­

74 Por. „Pism o okólne S e k re ta ria tu E p iskopatu P o lsk i” (m aszynopis) 1 (1968) n r 7 s. 6 n.

75 Np. synody cząstkow e o d p raw ia ł w S andom ierzu i w K rakow ie w 1408 r. z upow ażnienia b isk u p a P. W ysza jego w ik ariu sz g eneralny J a n S zafraniec.

[21] S ynody p o lsk ie w la ta c h 1918—1968 ₁₄₇ w ażnieni przez nieobecnego biskupa. Powodem tego była zazw y­ czaj konieczność załatw ienia sp raw adm inistracyjnych nie cier­ piących zwłoki a w ym agających zgody ogółu duchow ieństw a, np.

pchw alenie „subsidium ch a ritativ u m ”, załatw ienie sporów ze szlachtą itp. Synody cząstkow e zw oływ ali niekiedy także arch i­ diakoni.

W spraw ie zw ołania synodu, term in u , m iejsca i porządku obrad m iał znaczenie głos k ap itu ły k ated raln ej. P odstaw ą tego było uzyskanie przez kap itu ły w Polsce w początkach X III •w. praw a w yboru biskupów i adm inistrow ania w akującą diecezją. „Con­ sensus cap itu li” w zrastał przede w szystkim w odniesieniu do u sta ­ w odaw stw a. W ydaje się, że przed rozpoczęciem działalności syno­ dalnej biskupi ogłaszali na k apitule swe konstytucje. T ak samo p ro jek ty statu tó w p rzedkładanych synodow i byw ały w pierw om a­ w iane na posiedzeniu k ap itu ły lub przedkładane jej członkom do zaopiniow ania. Świadczą o ty m w yraźne w zm ianki we w stępach do statu tó w krakow skich, płockich i włocław skich, iż k ap itu ła w y ­ raziła swą zgodę na w ydanie nowych ustaw diecezjalnych na sy­ nodzie. Inform acje o zgodzie czy o uchw ale kap itu ły w spraw ie czasu, m iejsca i program u prac synodalnych spotykam y w XVI i XVII w. W czasie zagrożenia ze stro n y szlachty czy innow ier­ ców k ap itu ły dom agały się zw ołania synodu. Obok zgody w ystę­ pu je rów nolegle ra d a kap itu ły w odniesieniu do sp raw zw iąza­ nych z synodem . Zaznaczano także, że k ap itu ła zostaw iła bisku ­ powi w olną ręk ę w tej dziedzinie. N ieraz biskup zlecał k ap itu le zw ołanie synodu. Jeszcze w r. 1759 prosił biskup k rakow ski ’'k a ­ p itu łę o m ateria ł na obrady sy n o d a ln e 76. Większą rolę spełniał głos. kap itu ły w spraw ach adm inistracyjn ych a szczególnie w uchw alaniu k o n try b u cji z beneficjów kościelnych. Synod od­ byw ał się wówczas „pro habendis trac tatib u s cum totius dioe­ cesis praelatis e t abb atib u s e t aliis beneficiatis ad eandem vocan-, dis”. jŻe ostatecznie i w tych 'spraw ach Ibiskup decydował, św iad­ czy przeprow adzenie k o n try b u cji bez zgody a raczej mimo sprze­ ciw u delegatów k ap itu ły na synodzie w W iślicy w 1472 r. i zm u­ szenie do zapłacenia tej (daniny mimo przeciw staw iania się ze stro ­ ny całego kolegium 77. Podobnie też i fco do term inu oraz innych okoliczności synodu biskup nie m usiał iść za opinią k ap itu ły 78.

76 B o b e r , P ro je kto w a n e syn o d y, s. 24.

77 S a w i с к i J., S ta tu ty synodalne k r a k o w s k ie Jana K onarskiego

z 1509 r., K rak ó w 1945 s. 14 n.

78 Np. w r. 1641. w diecezji g nieźnieńskiej p ry m as zw ołał synod w cze­ śniej w b re w opinii, k a p itu ły , S a w i c k i , CP V 237.

148 B p W. Wô j c s ik [221

G d y szło o czas i m iejsce synodu, biskupi w ykorzystyw ali zdaje się w początkach zw yczajne sesje kapituły, aby n a nich od pra­ wić w k ap itu larzu form alne zgrom adzenie duchow ieństw a 79. Ł ą­ czyło się to nieraz ze św iętam i obchodzonymi w k atedrze lub w diecezji. Później albo uzgadniano te rzeczy z kap itu łą albo zle­ cano jej ustalenie czasu i m iejsca synodu. Chodziło przede w szyst­ k im o dogodność dla pow ażnej g ru p y w pływ ow ych uczestników. B iskupi b ra li także pod uw agę zajęcia duszpasterzy p a ra fia l­ n y c h 80, M iejscem obrad była poza kap itularzem k ated ra, kole­ g iata, dom biskupi czy gm ach sem inarium duchownego. O brady trw a ły zazwyczaj od 1 do 3 dni.

Istotne znaczenie im ało przygotow anie tekstów przedkładanych synodowi. N iektórzy biskupi jak N anker w K rakow ie, Biskupiec w Chełmie, Ja n z K siążąt L itew skich w W ilnie sam i opracow y­ w ali pierw szą kodyfikację p raw a diecezjalnego. O parli się przy tym , jak zaznacza N anker, na „sapientum com m unicato consi­ lio”. A utorstw o biskupów spotykam y rów nież w w iekach póź­ niejszych 81. W zm ianki źródłow e o przygotow yw aniu statutów przez kancelarię biskupią świadczą o decydującym w pływ ie bi­ skupa na redakcję projektu. Zazwyczaj jednak re d ak to ram i sta ­ tu tó w byli albo pojedynczy u c z e n i82 albo, co było chyba n a j­ częstsze, kom isje praw ników i teologów. Choć nieraz przejm ow ano tek sty synodalne z obcej diecezji, najczęściej jed nak redak to rzy dokonyw ali w ielu zm ian. W idoczna jest u nich znajomość norm praw a, teologii i przede w szystkim sy tu acji lokalnej. Siłą fa k tu wchodzili do w spom nianej kom isji członkowie kapituły. P o tw ier­ dzają to inform acje z XVI i z późniejszych wieków , że kap itu ła w ysunęła p lan obrad, w ybrała kom isję do ustalen ia program u uroczystości synodalnych, do przedłożenia jej desyderatów wo­ bec uczestników synodu itp. M em oriały w spraw ie porządku dzien­

79 T ak było w e W rocław iu w 1290 i 1301—1319 r., S a w i c k i , CP X 57, 72. W G nieźnie zanotow ano w 1497 r, o duchow nych, że byli „śin o d aliter in loco c a p itu la ri co n g re g ati” a w r. 1499 „in capitulo et sinodo” oraz „ c a p itu la rite r e t śin o d a liter con g reg ati” , tam że, V 89 η.

80 Np. okres spow iedzi w ielk an o cn ej, B o b e r , P ro je kto w a n e syn o ­

dy, s. 20,.

81 Np. w P ło ck u w 1698 r., S a w i c k i , CP VI 163.

82 B o b e r , U w agi k r y ty c z n e , s. 57 przech y la się za hipotezą X. J. F ija łk a , że au to re m n ajd aw n iejszy ch sta tu tó w w łocław skich, może gnieźnieńskich i poznańskich b y ł A ndrzej Ł ask a rz z Gosławic. P rz e­ ciw staw ia się tem u J. S a w i c k i , R a z jeszcze o synodach chełm skich

i g n ie źn ie ń skic h , P o lo n ia s a c r a 5 (1952) z. 4 (s. 329 ton. IZdanie S aw ic­

[23] S ynody p o lsk ie w la ta c h 1918— 1968 ₁₄₉ nego synodu i postulow anych ustaw czy decyzji składało także niekiedy i duchow ieństw o p arafialne. M am y przykład, że o p ra­ cow any p ro jek t statu tó w rozp atry w an y był drogą obiegową przez duchow ieństw o83. O tym , że n aw et głos z ostaniej chw ili mógł mieć w pływ na podjęte postanow ienia, świadczy rola kazań sy­ nodalnych.

Z ebrani uczestnicy synodu m ieli możność w ypow iedzenia się w spraw ie przedkładanych schem atów i zam ierzonych posunięć adm inistracyjnych. O dbyw ała się sw obodna dyskusja. O dczytane p ro jek ty statu tó w w form ie k on stytucji biskupiej najczęściej by­ w ały przyjm ow ane jednogłośnie. R zadkie co p raw da w zm ianki źródłow e świadczą, że niekiedy pojaw iał się sprzeciw ze strony ogółu zebranych. W przerw ach m iędzy posiedzeniam i trzeb a było popraw iać schem aty. Je st też p rzykład odrzucenia przez uczestni­ ków statu tó w przysłanych spoza d ie c e z ji84. P rzy jęty m statuto m nadaw ała ostateczną form ę red akcy jn ą k an celaria biskupia. Ona też przygotow yw ała od XVI w. tek sty synodalne do druku.

Większe trud no ści pow odow ały zazwyczaj spraw y adm in istra­ cyjne. Nie w szystkie p ro jek ty biskupa przechodziły jednom yślnie. Obecni przedstaw iali różne p ostulaty oraz sk ład ali zażalenia i skargi w spraw ach obciążeń finansow ych rów nież i przeciw bi­ skupowi. N arzekali na ucisk i doznaw ane krzyw dy ze strony szlachty i na b ra k obrony ze strony zarządu diecezji. Zw racano się do k ap itu ły o interw encję. Czasem kryty k o w ali uczestnicy sy­ nodu k ap itu łę żądając w yliczenia się z otrzym anych sum. N a na­ stępnym synodzie k ap itu ła odpow iadała na zarzuty i składała w y ja ś n ie n ia 85. N iekiedy zebrani pow oływ ali specjalną kom isję do rokow ania z królem w spraw ie żądanych świadczeń.

Zgodnie z praw em pow szechnym w szystkie synody pokodekso- w e w Polsce odpraw ione b yły przez biskupów ordynariuszy. O graniczały się do p raw odaw stw a .i do ap rob aty kandydatów na stanow iska sędziów i egzam inatorów synodalnych braz (probosz­ czów konsultorów . W spraw ie zw ołania synodu, przygotow ania schem atów , oznaczenia m iejsca i czasu posiedzeń i i. szczegółów nie zaznaczała się specjalnie rola kapituły. Zazwyczaj jed n ak jej członkowie byli najb ard ziej czynni w kom isjach i pełnili w ażne fu n k cje synodalne. Z reguły odbyw ały się synody w sali sem i­ n ariu m duchownego. W katedrze urządzano nabożeństw a syno­ dalne. T rw ały najczęściej, 3 dni, w k ilk u w ypadkach 2 a w y ją t­

88 W e W rocław iu, S a w i c k i , C P X 283. 84 Tam że, X 136, 155.