DiversityofregionalsupplyofrawmaterialsproducedfromcompactrockmineralsinvoivodeshipsofsouthernPoland Zró¿nicowanieregionalnejpoda¿ysurowcówwytwarzanychzezwiêz³ychkopalinskalnychwwojewództwachPolskipo³udniowej

(1)

Zeszyty Naukowe

Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk

nr 80, rok 2011

Krzysztof GALOS*, Anna BURKOWICZ**, Katarzyna GUZIK**, Jaros³aw SZLUGAJ**

Zró¿nicowanie regionalnej poda¿y surowców wytwarzanych ze zwiêz³ych kopalin skalnych

w województwach Polski po³udniowej

Streszczenie: Województwa Polski po³udniowej – dolnoœl¹skie, opolskie, œl¹skie, ma³opolskie i podkarpackie – s¹ czêœci¹ kraju o bardzo wysokim poziomie eksploatacji z³ó¿ podstawowych zwiêz³ych kopalin skalnych, udokumentowanych jako z³o¿a kamieni budowlanych i drogowych oraz wapieni i dolomitów przemys³owych.

Jest to zwi¹zane z budow¹ geologiczn¹ tego obszaru, a tak¿e z du¿ymi tradycjami w produkcji kruszyw

³amanych, kamienia budowlanego, kamienia wapiennego i dolomitowego, cementu i wapna. W niniejszej pracy podjêto próbê analizy regionalnej poda¿y surowców produkowanych z tych kopalin w odniesieniu do zapotrzebowania na nie ze strony lokalnego budownictwa i innych dziedzin gospodarki. Wskazano województwa o wyraŸnej nadwy¿ce poda¿y kruszyw ³amanych nad regionalnym popytem (dolnoœl¹skie, ma³opolskie, opolskie) oraz województwa wykazuj¹ce niewielki deficyt w tym zakresie (œl¹skie, podkarpackie). Zwrócono uwagê na znaczenie produkcji kruszyw ³amanych, kamieni budowlanych, cementu, wapna i dolomitów przemys³owych na omawianym obszarze tak¿e dla innych regionów Polski, pozbawionych Ÿróde³ do produkcji tych surowców.

S³owa kluczowe: rynki regionalne, kruszywa ³amane, kamieñ budowlany, wapienie przemys³owe, dolomity przemys³owe

Diversity of regional supply of raw materials produced from compact rock minerals in voivodeships of southern Poland

Abstract: Voivodeships of southern Poland – Dolnoœl¹skie, Opolskie, Œl¹skie, Ma³opolskie and Podkarpackie voivodeship- are this part of the country, where intensive extraction deposits of the main compact rock minerals – recognized as deposits of dimension and crushed stone, industrial limestone or industrial dolomite – is developed. The main reasons are geological setting of this part of Poland, as well as long tradition of production of crushed aggregates, dimension stone, limestone and dolomite rock, cement and lime. The paper is a trial of analysis of regional supply of raw materials made of these rocks, in comparison to local demand of construction

* Dr in¿., ** Mgr in¿., Pracownia Polityki Surowcowej, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; e-mail: kgalos@min-pan.krakow.pl

(2)

and industry. Voivodeships with visible surplus of crushed aggregates supply over regional demand (Dol- noœl¹skie, Ma³opolskie, Opolskie) and with some deficit in crushed aggregates (Œl¹skie, Podkarpackie), were indicated. It was noticed, that production of crushed aggregates, dimension stone, cement, lime and industrial dolomite in the area of southern Poland is crucial also for other regions of Poland, where there is a lack of sources for such production.

Key words: regional markets, crushed aggregates, dimension stone, industrial limestone, industrial dolomite

Wprowadzenie

Województwa Polski po³udniowej – dolnoœl¹skie, opolskie, œl¹skie, ma³opolskie i podkarpackie – s¹ obszarem kraju najbardziej zasobnym w z³o¿a podstawowych zwiêz³ych kopalin skalnych, udokumentowanych jako z³o¿a kamieni budowlanych i drogowych oraz wapieni i dolomitów przemys³owych. Jest to niew¹tpliwie zwi¹zane ze zró¿nicowan¹ budow¹ geologiczn¹ tego obszaru, a tak¿e du¿ymi tradycjami w pozyskiwaniu ró¿nego rodzaju kopalin skalnych i wytwarzanych z nich wyrobów – m.in. kruszyw ³amanych, kamienia budowlanego, kamienia wapiennego i dolomitowego, cementu i wapna. W niniejszej pracy podjêto próbê analizy regionalnej poda¿y surowców produkowanych z tych kopalin w odniesieniu do zapotrzebowania na nie ze strony lokalnego budownictwa (drogowego, miesz- kaniowego itd.) i innych dziedzin gospodarki. W wiêkszej czêœci s¹ one – a w szczególnoœci kruszywa ³amane – u¿ytkowane w stosunkowo niewielkiej odleg³oœci od miejsca wy- tworzenia, w obrêbie powiatu lub województwa. Warunkiem jest wystêpowanie w danym regionie odpowiednio bogatej i dostêpnej do eksploatacji bazy zasobowej w³aœciwej jakoœci kopalin. Jej niedostateczny poziom, np. w zakresie wybranych rodzajów kruszyw, mo¿e skutkowaæ koniecznoœci¹ ich sprowadzania z innych regionów kraju. Z drugiej strony znacz¹ca baza zasobowa omawianych kopalin w po³udniowej czêœci Polski jest czêsto decyduj¹c¹ przes³ank¹ do rozwoju dostaw surowców wytwarzanych na ich bazie (np.

kruszyw ³amanych, cementu, wapna) do województw nie posiadaj¹cych wystarczaj¹cych zasobów kopalin do rozwoju ich produkcji.

1. Województwo dolnoœl¹skie

W województwie dolnoœl¹skim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie ponad 5,2 mld t w ponad 260 z³o¿ach (Bilans Zasobów... 2009). Z³o¿a zwi¹zane s¹ g³ównie z granitami masywów Strzegomia, Strzelina i Karkonoszy, melafirami i diabazami Niecki Œródsudeckiej, trzeciorzêdowymi formacjami bazaltowymi m.in. w rejonie Zgorzelca, Lubania, Z³otoryji i Jawora, marmurami pasma Krowiarek, kredowymi piaskowcami ciosowymi w rejonie Radkowa i Boles³awca oraz triasowymi wapieniami w rejonie Boles³awca (Nieæ 2007). Najwiêksze zasoby zwiêz³ych kopalin skalnych w wo- jewództwie dolnoœl¹skim dotycz¹ granitów i ska³ pokrewnych (ok. 1665 mln t), melafirów i porfirów (ok. 1002 mln t), bazaltów (ok. 585 mln t), marmurów (ok. 427 mln t) i wapieni (ok. 350 mln t) (Bilans Zasobów... 2009).

W skali ca³ego kraju, wœród kopalin skalnych zwiêz³ych pod wzglêdem iloœciowym najwiêksze i wci¹¿ rosn¹ce znaczenie ma eksploatacja z³ó¿ kopalin zaliczonych do grupy

(3)

kamieni budowlanych i drogowych (55% ³¹cznego wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w 2008 r.), przy ograniczonej w ostatnich latach wielkoœci eksploatacji wapieni i margli dla przemys³u cementowego (24% w 2008 r.) oraz wapieni dla przemys³u wapienniczego (17%).

Wielkoœæ eksploatacji dolomitów przemys³owych jest stosunkowo niewielka (tab. 1). Choæ wydobycie wapieni i dolomitów przemys³owych pozostaje wci¹¿ w œcis³ej korelacji z za- potrzebowaniem na te surowce ze strony odbiorców przemys³owych: cementowni, zak³adów wapienniczych czy hut ¿elaza (topnik) i przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych, to daje siê zauwa¿yæ, ¿e systematycznie roœnie procent wymienionych kopalin wykorzystywanych do produkcji kruszyw ³amanych, co ma wp³yw na regionalne rynki tych kruszyw.

W granicach obecnego województwa dolnoœl¹skiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych na pocz¹tku lat dwutysiêcznych spad³o do niespe³na 15 mln t/r. Od roku 2005 notowano skokowy jego wzrost do rekordowego poziomu niemal 26,8 mln t/r. w 2008 r.

(tab. 1). Dziêki temu województwo plasowa³o siê na pierwszym miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 23–29% z tendencj¹ rosn¹c¹ (tab. 1). Szczególnie istotny jest udzia³ kopalñ województwa dolnoœl¹skiego w ³¹cznym krajowym wydobyciu kopalin zaliczanych do grupy kamieni budowlanych i drogowych (ponad 50%) oraz dolo- mitów przemys³owych (6–7%). Z drugiej strony w województwie dolnoœl¹skim eksploatuje siê w chwili obecnej tylko jedno z³o¿e wapieni dla przemys³u cementowego i jedno dla przemys³u wapienniczego.

TABELA 1. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w Polsce i w województwie dolnoœl¹skim [tys. t]

TABLE 1. Mining output of compact rocks in Poland and in Dolnoœl¹skie voivodeship [kt]

Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008

£¹czne wydobycie krajowe 60 921 65 227 73 711 88 315 92 618

– ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych 28 704 33 834 36 603 45 534 50 915 – ze z³ó¿ dolomitów przemys³owych 2 606 2 781 3 035 3 876 3 292 – ze z³ó¿ wapieni i margli dla przemys³u

cementowego 17 988 17 379 20 428 23 324 22 301

– ze z³ó¿ wapieni dla przemys³u wapienniczego 11 623 11 233 13 645 15 581 16 110

£¹czne wydobycie w województwie

dolnoœl¹skim 13 982 17 950 18 301 23 072 26 785

– ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych 13 541 17 587 17 892 22 466 26 158

– ze z³ó¿ dolomitów przemys³owych 241 190 213 247 224

– ze z³ó¿ wapieni i margli dla przemys³u

cementowego 1 0 31 57 9

– ze z³ó¿ wapieni dla przemys³u wapienniczego 199 173 165 302 394 Udzia³ województwa dolnoœl¹skiego

w wydobyciu krajowym kopalin skalnych zwiêz³ych [%]

22,9 27,5 24,8 26,1 28,9

ród³o: Bilans Zasobów... 2009

(4)

Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie dol- noœl¹skim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna i wynosi³a oko³o 100 (tab. 2).

Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest bardzo zró¿nicowana: od bardzo du¿ych z wydobyciem rocznym przekraczaj¹cym 1 mln t/r., do bardzo niewielkich kopalñ pozyskuj¹cych kamieñ budowlany w iloœciach zaledwie kilkuset t/r. W 2008 r. w szeœciu kopalniach (Krzeniów, Braszowice, S³upiec-Dêbówka, Graniczna, Grzêdy, Pi³awa Górna) wielkoœæ wydobycia przekracza³a 1 mln t/r, w czternastu mieœci³a siê w przedziale 500–1000 tys. t/r, w piêtnastu – w przedziale 200–500 tys. t/r., a w trzynastu – w przedziale 100–200 tys. t/r.

Ponad po³owa kopalñ to zak³ady ma³e, gdzie wydobycie nie przekracza³o 100 tys. t/r.

Znaczna czêœæ wydobycia zwiêz³ych kopalin skalnych i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie œwidnickim (ok. 25%), a tak¿e w powiatach: z¹bkowickim (ok. 12%), wa³brzyskim (ok. 10%), k³odzkim (ok. 10%) oraz z³otoryjskim (ok. 9%). Istotny udzia³ (po 5–7%) maj¹ tak¿e powiaty: dzier¿o- niowski, strzeliñski, lubañski i jaworski. Wynika to z jednej strony ze znacz¹cej bazy zasobowej w tych obszarach, ale z drugiej strony – ze zró¿nicowanej odleg³oœci do wa¿nych rynków zbytu dla wytwarzanych na bazie tych ska³ produktów.

Potentatami w zakresie produkcji ró¿nych sortymentów kruszyw ³amanych w woje- wództwie dolnoœl¹skim s¹ Kopalnie Surowców Skalnych w Bartnicy (Basalt AG) oraz firmy nale¿¹ce do koncernu Strabag (tab. 3). Du¿e znaczenie maj¹ tak¿e PGP Bazalt, Lafarge Kruszywa i Colas Kruszywa. Nowymi, du¿ymi producentami w tym regionie s¹ Olsztyñskie Kopalnie Surowców Mineralnych oraz Dolnoœl¹skie Surowce Skalne. £¹cznie a¿ 16 pro- ducentów wykazuje produkcjê powy¿ej 0,5 mln t/r (tab. 3). Wiêkszoœæ kopalñ to zak³ady z pe³nym ci¹giem technologicznym, dostarczaj¹ce szeroki asortyment kruszyw ³amanych, w tym grysy. Tam gdzie to mo¿liwe, pozyskiwane s¹ tak¿e budowlane elementy kamienne, g³ównie z granitów strzegomskich i strzeliñskich oraz z piaskowców ciosowych w rejonie Boles³awca i Radkowa.

Dane o produkcji sektora górniczego gromadzone s¹ przez urzêdy statystyczne tylko od firm zatrudniaj¹cych minimum 10 pracowników. Zdecydowana wiêkszoœæ firm eksploatuj¹-

TABELA 2. Struktura kopalñ eksploatuj¹cych z³o¿a zwiêz³ych kopalin skalnych w analizowanych województwach w 2008 r.

TABLE 2. Structure of mines extracting compact rocks in analyzed voivodeships in 2008

Województwo

Kopalnie wed³ug wydobycia rocznego [tys. t/r]

<100 100–200 200–500 500–1000 >1000 razem

Dolnoœl¹skie 53¹ 13 15 14 6 101

Opolskie 2¹ 2 2 3 3 12

Œl¹skie 5¹ 2 3 3 1 15

Ma³opolskie 15¹ 3 5 3 2 28

Podkarpackie 10¹ 1 – 1 – 12

1G³ównie producenci kamienia budowlanego

ród³o: Bilans gospodarki... 2010

(5)

TABELA 3. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim TABLE 3. Structure of mining output of compact rocks in Dolnoœl¹skie voivodeship

Producent

2004 2006 2008 Rejon produkcji–

powiat(y)

tys. t % tys. t % tys. t %

1 2 3 4 5 6 7 8

Basalt AG (Kopalnie Surowców Skalnych w Bartnicy Sp. z o.o., Bartnica)

2 436 17 3 694 20 3 769 15 Wa³brzych,

K³odzko

Strabag Sp. z o.o., Warszawa (Kopalnie Melafiru w Czarnym Borze Sp. z o.o., Czarny Bór;

NCC Industri Kruszywa Sp. z o.o., Wroc³aw)

2 084 15 1 825 10 2 426 9

Kamienna G., Wa³brzych,

Œwidnica, Lwówek Œl.

PGP Bazalt S.A., Wilków 1 541 11 1 664 9 1 922 7 Z³otoryja

Lafarge Kruszywa Sp. z o.o.,

Warszawa 1 234 9 1 613 9 1 843 7

Legnica, Zgorzelec,

K³odzko Colas Kruszywa Sp. z o.o.,

Palêdzie 466 3 839 5 1 374 5 Z³otoryja, Jawor,

Œwidnica

Olsztyñskie Kopalnie Surowców

Mineralnych, Olsztyn 139 1 411 2 1 458 5

Œwidnica, Z¹bkowice Œl.,

Strzelin

£u¿ycka Kopalnia Bazaltu

Ksiêginki S.A., Lubañ 1 073 8 748 4 1 323 5 Lubañ

Dolnoœl¹skie Surowce Skalne

S.A., Warszawa – – – – 1 247 5 Dzier¿oniów

Tarmac Polska Sp. z o.o.,

Wroc³aw 362 2 866 5 1 104 4 Œwidnica

Kruszywa Strzelin Sp. z o.o.,

Strzelin 30 0 91 0 725 3 Strzelin

Sjenit S.A., Gumin 382 3 590 3 722 3 Dzier¿oniów

Kopalnie Surowców Skalnych

S.A.w Z³otoryi 338 2 419 2 590 2 Jawor

Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych we Wroc³awiu Sp. z o.o., Wroc³aw

180 1 705 4 542 2 Wroc³aw

PRI Bazalt, Rêbiszów – – 449 2 492 2 Lwówek Œl.

Gilde Sp. z o.o., Wieœnica 10 0 – – 548 2 Œwidnica

Kambud Kamienna Góra 299 2 281 2 497 2 Kamienna Góra

Mota Engil Kruszywa S.A.,

Kraków 115 1 153 1 328 1 Strzelin

(6)

cych z³o¿a kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim spe³nia ten warunek.

Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim (tab. 4) stanowi 30–35% ³¹cznej krajowej ich produkcji. Jest ona jednak wyraŸnie ni¿sza ni¿ ³¹czny poziom wydobycia tych kopalin (tab. 1). Wynika to z faktu u¿ytkowania du¿ej czêœci granitów, piaskowców oraz czêœci sjenitów i marmurów do produkcji budowlanych elementów ka- miennych, marmurów dolomitowych do produkcji m¹czek dolomitowych, a wapieni do produkcji wyrobów wapienniczych.

TABELA 3. cd.

TABLE 3. cont.

1 2 3 4 5 6 7 8

Przedsiêbiorstwo Wielobran¿owe Kopalnia Ogorzelec Sp. z o.o.

416 3 452 2 324 1 Kamienna Góra

Mitex S.A. Kopalnia Granitu

Go³aszyce 31 0 7 0 304 1 Œwidnica

Whelans Quarries Polska

sp. z o.o., Gorce – 87 0 291 1 Wa³brzych

Uni-Bazalt Sp. z o.o.,

Dzier¿oniów 21 0 48 0 271 1 Strzelin, K³odzko

Pol-Skal Kopalnia Granitu

Sp. z o.o., Gêsiniec – – 152 1 247 1 Strzelin

Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych w Legnicy

221 1 196 1 206 1 Jawor

Pozosta³e 2 604 19 3 011 16 4 232 16

Razem województwo 13 982 18 301 26 785

ród³o: Bilans zasobów... 2009; Bilans gospodarki... 2010

TABELA 4. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim na tle kraju [tys. t]

TABLE 4. Production of crushed aggregates in Dolnoœl¹skie voivodeship and its share in domestic production [kt]

Produkcja krajowa wed³ug

danych oficjalnych¹ 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442

Województwo dolnoœl¹skie 8 916 11 608 12 733 15 851 14 704

Udzia³ województwa [%] 30,5 35,1 32,8 34,8 29,7

1Produkcja firm zatrudniaj¹cych powy¿ej 10 pracowników

ród³o: GUS

(7)

G³ównymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim s¹ kruszywa ³amane, do produkcji których wykorzystuje siê zdecydowan¹ wiêkszoœæ eksploatowanych ska³ ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych. Kruszywa te s¹ zu¿ywane przede wszystkim w budownictwie drogowym i kolejowym. S¹ to g³ów- nie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, grysy do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych, t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Niektóre odmiany grysów stosowane s¹ do produkcji tzw. lastrico. Stosunkowo ograniczone iloœci kruszyw ³amanych (do 10% ich ³¹cznego zu¿ycia) u¿ywa siê do produkcji wyrobów betonowych i betonu towarowego.

Podobna struktura zu¿ycia kruszyw ³amanych wystêpuje tak¿e w województwie dolno- œl¹skim. Wspomniane wczeœniej osi¹gniêcie ³¹cznej produkcji ró¿nych asortymentów kruszyw ³amanych w tym województwie na poziomie oko³o 15 mln t/r by³o w du¿ej mierze rezultatem zauwa¿alnego rozwoju iloœci inwestycji drogowych realizowanych na szczeblu centralnym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta¿owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 8,6–9,3% (tab. 5), co sytuowa³o to województwo na czwartym miejscu po województwie mazowieckim (20% w 2008 r.), œl¹skim (12%) i wielkopolskim (10%).

G³ówny Urz¹d Statystyczny nie rejestruje w ¿adnej formie wielkoœci zu¿ycia kruszyw

³amanych w uk³adzie wojewódzkim. Przytoczone tu zatem udzia³y poszczególnych woje- wództw w wartoœci produkcji budowlano-monta¿owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego s¹ jednymi z nielicznych wskaŸników pozwalaj¹cych na oszacowanie wielkoœci zu¿ycia kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim. Szacuje siê zatem, ¿e wielkoœæ zu¿ycia tych kruszyw w województwie do 2005 r. nie przekracza³a 3 mln t/r, przy szybkim wzroœcie do niemal 5 mln t w 2008 r. (tab. 5). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim z szacowanymi wielkoœciami ich zu¿ycia w tym województwie pozwala domniemywaæ, ¿e bilans popytu i poda¿y na te surowce w skali województwa jest wysoce niezrównowa¿ony. Wystêpuj¹ca znaczna nadwy¿ka poda¿y w iloœci rzêdu co najmniej 10 mln t/r. jest kierowana na inne rynki regionalne, w tym warszawski, wielkopolski, ³ódzki i górnoœl¹ski, w mniejszym stopniu do innych województw.

TABELA 5. Ocena wielkoœci zu¿ycia kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim TABLE 5. Estimation of crushed aggregates consumption in Dolnoœl¹skie voivodeship

£¹czne krajowe zu¿ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa dolnoœl¹skiego w krajowym

zu¿yciu kruszyw ³amanych¹[%] 8,6 8,6 9,3 8,6 9,2

Szacunkowa wielkoœæ zu¿ycia kruszyw ³amanych

w województwie dolnoœl¹skim [mln t] 2,6 2,9 3,7 4,1 4,8

1Szacowany na podstawie udzia³u województwa w wartoœci prac w budownictwie infrastrukturalnym

ród³o: Bilans gospodarki... 2010; Budownictwo 2008

(8)

Niektóre eksploatowane w województwie dolnoœl¹skim zwiêz³e kopaliny skalne s¹ u¿ytkowane do produkcji surowców znajduj¹cych swe zastosowania przemys³owe, co zreszt¹ jest zgodne z kierunkiem udokumentowania tych z³ó¿. Obecnie eksploatowane s¹ w omawianym województwie: jedno z³o¿e wapieni dla przemys³u wapienniczego – Po³om, jedno z³o¿e wapieni dla przemys³u cementowego – Podgrodzie, oraz jedno z³o¿e dolomitów przemys³owych – Rêdziny. Poza tym do produkcji m¹czek dolomitowych u¿ytkuje siê marmury dolomitowe z innych z³ó¿ (O³drzychowice-Romanowo, Nowy Waliszów), a do produkcji we³ny mineralnej – czêœæ produkcji kamienia bazaltowego, melafirowego, ga- browego czy diabazowego z niektórych kopalñ tych ska³.

2. Województwo opolskie

W województwie opolskim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie 1550 mln t, przy czym zasoby przemys³owe z³ó¿ eksploatowanych wynosz¹ tylko oko³o 908 mln t (Bilans Zasobów... 2009). Z³o¿a zwi¹zane s¹ g³ównie z kilkoma odmianami wapieni triasowych oraz margli kredowych (³¹cznie ponad 870 mln t), a mniejsze znaczenie maj¹ bazalty, granity, szarog³azy i marmury (Nieæ 2004). Najwiêksze zasoby wapieni i margli wystêpuj¹ w powiatach opolskim, strzeleckim i krapkowickim.

W granicach województwa opolskiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych regularnie mieœci siê w przedziale 8–10 mln t/r, a to g³ównie za spraw¹ eksploatacji wapieni i margli dla przemys³u cementowego i wapienniczego (ok. 8 mln t w 2008 r.). Województwo to plasuje siê dziêki temu na trzecim miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem i dolnoœl¹skiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach przekraczaj¹c 10%, ale z wyraŸn¹ tendencj¹ spadkow¹ (tab. 6).

Wielkoœæ czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie opolskim by³a w ostatnich latach bardzo zró¿nicowana: od ponad 3,5 mln t/r w kopalni wapienia Góra¿d¿e, ponad 1 mln t/r w kopalni wapienia Tarnów Opolski i kopalni margla Opole- -Folwark, przez kilka œredniej wielkoœci kopalni bazaltu, wapienia i szarog³azu, po niewielk¹ kopalniê marmuru S³awniowice (tab. 2).

TABELA 6. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim [tys. t]

TABLE 6. Mining output of compact rocks in Opolskie voivodeship [kt]

£¹czne wydobycie w województwie opolskim 8 147 7 619 8 710 9 499 9 522 – ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych 1 398 1 273 1 368 1 407 1 415 – ze z³ó¿ wapieni i margli dla przemys³u cementowego 4 014 3 385 3 768 4 016 4 232 – ze z³ó¿ wapieni dla przemys³u wapienniczego 2 735 2 961 3 574 4 076 3 875 Udzia³ województwa opolskiego w wydobyciu

krajowym kopalin skalnych zwiêz³ych [%] 13,4 11,7 11,8 10,8 10,3

ród³o: Bilans zasobów... 2009

(9)

Zdecydowana wiêkszoœæ wydobycia wapieni i margli oraz zwi¹zanej z tym produkcji cementu i wapna skoncentrowana jest w powiecie krapkowickim (cementownia Góra¿d¿e Cement wraz z ZW Góra¿d¿e), opolskim (Cementownia Odra) i strzeleckim (Lhoist Opolwap). Z kolei produkcja kruszyw ³amanych, g³ównie na bazie bazaltu, skoncentrowana jest w powiecie opolskim (tab. 7). Mniejsze znaczenie ma produkcja kruszyw szarog³azo- wych w rejonie G³ubczyc, marginalne – produkcja marmurowych elementów budowlanych w zak³adzie w S³awniowicach.

Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim ulega znacznym wahaniom, ale generalnie nie przekracza 2 mln t/r. Stanowi to zwykle 3–5% krajowej produkcji kruszyw ³amanych (tab. 8).

TABELA 7. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim TABLE 7. Structure of mining output of compact rocks in Opolskie voivodeship

Producent

powiat(y)

Góra¿d¿e Cement S.A., Chorula 4 994 61 5 564 64 6 076 64 Krapkowice, Strzelce Opolskie

Lhoist Opolwap S.A.,

Tarnów Opolski 1 226 15 1 196 14 1 519 16

Strzelce Opolskie, Krapkowice,

Opole Kopalnie Odkrywkowe

Surowców Drogowych S.A., Niemodlin

670 8 683 8 775 8 Opole, Prudnik

Bazalt-Gracze Sp. o.o., Gracze 675 8 598 7 526 5 Opole

Cementownia Odra S.A., Opole 476 6 582 7 512 5 Opole

Pozosta³e 106 1 87 1 114 1

TABELA 8. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie opolskim na tle kraju [tys. t]

TABLE 8. Production of crushed aggregates in Opolskie voivodeship and its share in domestic production [kt]

Produkcja krajowa wed³ug danych oficjalnych¹ 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442

Województwo opolskie 2 207 1 664 1 382 1 510 1 522

ród³o: GUS

(10)

G³ównymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim s¹ wapienie i margle, wykorzystywane do produkcji cementu i wapna. Wa¿na jest jednak tak¿e produkcja kruszyw ³amanych, do czego wykorzystuje siê bazalty i szarog³azy.

Wytwarzane s¹ g³ównie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, grysy do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych, t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Ograniczone iloœci kruszyw ³amanych u¿ywa siê do produkcji wyrobów betonowych i betonu towarowego. £¹czna wielkoœæ produkcji ró¿nych asortymentów kruszyw ³amanych w tym woje- wództwie przekracza 1,5 mln t/r, co i tak przekracza wielkoœæ zapotrzebowania w tym regionie. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta-

¿owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego jest stabilny: oko³o 1,6% (tab. 9), co sytuowa³o to województwo dopiero na piêtnastym miejscu, tylko przed województwem lubuskim.

Szacuje siê, ¿e wielkoœæ zu¿ycia kruszyw ³amanych w tym województwie wzros³a do oko³o 0,8 mln t w 2008 r. (tab. 9). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw

³amanych w województwie opolskim z szacowanymi wielkoœciami ich zu¿ycia w tym województwie pozwala domniemywaæ, ¿e bilans popytu i poda¿y na te surowce w skali województwa jest niezrównowa¿ony, przy nadwy¿ce siêgaj¹cej 1 mln t/r, kierowanej g³ów- nie na rynek górnoœl¹ski.

Bardzo powa¿ne znaczenie w województwie opolskim ma eksploatacja wapieni i margli przemys³owych do produkcji cementu i wapna, co zreszt¹ jest zgodne z kierunkiem udokumentowania tych z³ó¿. Obecnie dla tych celów eksploatowane s¹ w omawianym woje- wództwie cztery z³o¿a wapieni dla przemys³u cementowego i/lub wapienniczego – Góra¿d¿e, Tarnów Opolski, Strzelce Opolskie i Izbicko II, oraz dwa z³o¿a margli dla tego przemys³u – Opole-Folwark i Odra II, w ³¹cznej iloœci a¿ 8,1 mln t w 2008 r. Poza tym do produkcji we³ny mineralnej wykorzystuje siê czêœæ produkcji kamienia bazaltowego ze z³o¿a Gracze.

3. Województwo œl¹skie

W województwie œl¹skim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie oko³o 2090 mln t, a zasoby przemys³owe z³ó¿ eksploatowanych oko³o 177 mln t

TABELA 9. Ocena wielkoœci zu¿ycia kruszyw ³amanych w województwie opolskim TABLE 9. Estimation of crushed aggregates consumption in Opolskie voivodeship

£¹czne krajowe zu¿ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa opolskiego w krajowym

w województwie opolskim [mln t] 0,5 0,5 0,7 0,8 0,8

(11)

(Bilans Zasobów... 2009). Z³o¿a zwi¹zane s¹ g³ównie z wapieniami wieku jurajskiego przydatnymi dla przemys³u cementowego g³ównie w rejonie Czêstochowy, dolomitami triasowymi i dewoñskimi czêœciowo przydatnymi do produkcji dolomitów przemys³owych g³ównie w rejonie Siewierza, a tak¿e z piaskowcami w Karpatach w po³udniowej czêœci województwa (Nieæ 2007).

W granicach województwa œl¹skiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych regularnie przekracza poziom 5 mln t/r. (tab. 10), co plasuje to województwo na pi¹tym miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem, dolnoœl¹skiem, opolskiem i ma³opolskiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 6,1–7,1% (tab. 10). W województwie œl¹skim w chwili obecnej eksploatuje siê ³¹cznie 7 z³ó¿ dolomitów, dwa z³o¿a wapieni oraz jedno du¿e i piêæ ma³ych z³ó¿ piaskowców.

Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie œl¹skim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna: oko³o 15. Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest zró¿nicowana: od najwiêkszej Brudzowice-Siewierz z wydobyciem powy¿ej 1 mln t/r, przez kilka nieco mniejszych kopalñ dolomitu ko³o Bêdzina, kopalniê wapienia dla cementowni Rudniki, po mniejsze zak³ady kruszyw wapiennych i piaskowcowych (tab. 11), do kilku maleñkich ³omów piaskowca budowlanego w rejonie Brennej (tab. 2).

Znaczna czêœæ wydobycia zwiêz³ych kopalin skalnych i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie bêdziñskim (ok. 45%), a tak¿e w powiatach cieszyñskim (ok. 18%), d¹browskim (ok. 16%) i czêsto- chowskim (ok. 11%). Wynika to wy³¹cznie z faktu wystêpowania znacz¹cej bazy zasobowej w tych obszarach. Potentatami w zakresie produkcji ró¿nych sortymentów kruszyw ³a- manych w województwie œl¹skim s¹ Górnicze Zak³ady Dolomitowe w Siewierzu, PPUH

„Dolomit” w Z¹bkowicach Bêdziñskich, „Tribak” z Siewierza oraz KSS „Wis³a” (tab. 11).

Tylko piêciu producentów wykazuje produkcjê powy¿ej 0,5 mln t/r. Wiêkszoœæ kopalñ to zak³ady z pe³nym ci¹giem technologicznym, dostarczaj¹ce szeroki asortyment kruszyw

³amanych, w tym grysy. Budowlane elementy kamienne s¹ pozyskiwane na niewielk¹ skalê tylko w ma³ych ³omach piaskowca w Brennej.

TABELA 10. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie œl¹skim [tys. t]

TABLE 10. Mining output of compact rocks in Œl¹skie voivodeship [kt]

£¹czne wydobycie w województwie œl¹skim 4 342 4 466 4 778 5 375 5 751 – ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych 1 662 1 787 1 904 2 367 2 728 – ze z³ó¿ dolomitów przemys³owych 1 932 2 014 2 205 2 236 2 366 – ze z³ó¿ wapieni i margli dla przemys³u cementowego 748 665 669 772 657 Udzia³ województwa œl¹skiego w wydobyciu krajowym

kopalin skalnych zwiêz³ych [%] 7,1 6,8 6,5 6,1 6,2

(12)

Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie œl¹skim systematycznie roœnie, zbli¿aj¹c siê do 6 mln t/r w 2008 r. Stanowi to niemal 12% krajowej produkcji kruszyw ³amanych (tab. 12).

W województwie œl¹skim, podobnie jak w ca³ej Polsce, zdecydowana wiêkszoœæ sprze- dawanych kruszyw ³amanych jest zu¿ywana w budownictwie drogowym i kolejowym.

TABELA 11. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie œl¹skim TABLE 11. Structure of mining output of compact rocks in Œl¹skie voivodeship

Producent

powiat(y)

Górnicze Zak³ady Dolomitowe

S.A., Siewierz 1 242 29 1 340 28 1 420 25 Bêdzin

PPUH DolomitS.A., D¹browa

Górnicza 690 16 865 18 946 16 D¹browa Górn.

Tribak Sp. z o.o., Siewierz 333 8 341 7 712 12 Bêdzin

KSS Wis³a S.A., Wis³a 293 7 285 6 706 12 Cieszyn

Cemex Polska Sp. z o.o.,

Warszawa 748 17 669 14 657 11 Czêstochowa

Promag Sp. z o.o., ¯elis³awice 308 7 434 9 424 7 Bêdzin

Kosbud Sp. z o.o., Bestwina 204 5 249 5 326 6 Cieszyn

Dolnak S.A., Imielin 170 4 309 6 278 5

Bieruñsko- -lêdziñski, Mys³owice

Pozosta³e 354 8 286 6 282 5

TABELA 12. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie œl¹skim na tle kraju [tys. t]

TABLE 12. Production of crushed aggregates in Œl¹skie voivodeship and its share in domestic production [kt]

Produkcja krajowa wed³ug

danych oficjalnych¹ 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442

Województwo œl¹skie 2 934 3 176 4 478 5 420 5 897

ród³o: GUS

(13)

S¹ to g³ównie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, w mniejszej iloœci grysy do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych oraz t³ucznie dla budownictwa kolejowego.

Niewielkie iloœci kruszyw ³amanych u¿ywa siê tu do produkcji betonu towarowego. Wiel- koœæ inwestycji drogowych realizowanych w tym regionie w ostatnich latach wzros³a i wci¹¿

jest znacz¹ca w skali kraju. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta¿owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego waha siê w ostatnich latach w przedziale 10,8–11,8% (tab. 13), co sytuuje to województwo na drugim miejscu w Polsce, po województwie mazowieckim.

Szacuje siê, ¿e wielkoœæ zu¿ycia tych kruszyw w województwie wzros³a do oko³o 6,1 mln t w 2008 r. (tab. 13). Bilans popytu i poda¿y na te surowce w skali województwa jest nieco niezrównowa¿ony, przy deficycie siêgaj¹cym 1,0–1,5 mln t/r. Potrzeby s¹ zaspokajane g³ównie dostawami z województwa ma³opolskiego, opolskiego i dolnoœl¹skiego.

Pewne znaczenie w województwie œl¹skim ma eksploatacja wapieni do produkcji cementu ze z³o¿a Latosówka-Rudniki, w ca³oœci zu¿ywanych w pobliskiej cementowni Rudniki firmy Cemex (ponad 600 tys. t w 2008 r.). Znaczenie ma równie¿ eksploatacja z³o¿a dolomitu przemys³owego Brudzowice. Pozyskiwany dolomit jest w du¿ej czêœci wyko- rzystywany do produkcji kamienia dolomitowego przemys³owego, którego Górnicze Za- k³ady Dolomitowe w Siewierzu s¹ najwiêkszym w Polsce dostawc¹, choæ ju¿ ponad po³owa wydobycia kierowana jest do produkcji kruszyw ³amanych.

4. Województwo ma³opolskie

W województwie ma³opolskim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie ponad 1,5 mld t, przy czym zasoby przemys³owe z³ó¿ eksploatowanych wynosz¹ oko³o 250 mln t (Bilans Zasobów... 2009). Z³o¿a zwi¹zane s¹ g³ównie z dewoñskimi dolomitami i karboñskimi wapieniami rejonu Krzeszowic, permskimi ska³ami wulkanicznymi (melafir, diabaz) w tym¿e rejonie, triasowymi utworami dolomitowymi i wapiennymi w regionie chrzanowskim, jurajskimi wapieniami Jury Krakowsko-Czêstochowskiej oraz rozmaitymi odmianami piaskowców karpackich wieku kredowego i paleogeñskiego (Nieæ 2007).

TABELA 13. Ocena wielkoœci zu¿ycia kruszyw ³amanych w województwie œl¹skim TABLE 13. Estimation of crushed aggregates consumption in Œl¹skie voivodeship

£¹czne krajowe zu¿ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa œl¹skiego w krajowym zu¿yciu

kruszyw ³amanych¹[%] 10,8 11,0 11,5 11,2 11,8

w województwie œl¹skim [mln t] 3,2 3,7 4,5 5,3 6,1

(14)

W granicach obecnego województwa ma³opolskiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz-

³ych od lat przekracza³o 5 mln t/r., z chwilowym tylko ograniczeniem w roku 2001. Od roku 2004 zanotowano skokowy jego wzrost do rekordowego poziomu niemal 7,6 mln t/r.

w 2008 r. (tab. 14). Dziêki temu województwo znalaz³o siê na czwartym miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem, dolnoœl¹skiem i opolskiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 8,2–10,5% z tendencj¹ malej¹c¹ (tab. 14). Szczególnie istotny jest udzia³ kopalñ województwa ma³opolskiego w ³¹cznym krajowym wydobyciu kopalin zaliczanych do grupy kamieni budowlanych i drogowych (ok. 11%) oraz wapieni dla przemys³u wapienniczego (ok. 9%). Z drugiej strony w województwie ma³opolskim nie eksploatuje siê w chwili obecnej ¿adnego z³o¿a wapieni dla przemys³u cementowego i tylko jedno z³o¿e dolomitu przemys³owego.

Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie ma³o- polskim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna: od 26 do 29 (tab. 2). Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest bardzo zró¿nicowana: od bardzo du¿ych z wydobyciem rocznym przekraczaj¹cym 500 tys. t/r., a niekiedy nawet 1 mln t/r., do bardzo niewielkich kopalñ pozyskuj¹cych kamieñ budowlany w iloœciach zaledwie kilkuset t/r. W 2008 r. w dwóch kopalniach (Czatkowice, Zalas) wielkoœæ wydobycia przekracza³a 1 mln t/r, w trzech (¯elatowa, Klêczany, Dubie) mieœci³a siê w przedziale 500–1000 tys. t/r, w piêciu – w przedziale 200–500 tys. t/r., a w trzech – w przedziale 100–200 tys. t/r. Ponad po³owa kopalñ to zak³ady ma³e, gdzie wydobycie nie przekracza³o 100 tys. t/r.

Zdecydowana wiêkszoœæ wydobycia zwiêz³ych kopalin skalnych i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie ziemskim krakowskim, a dok³adnie rzecz bior¹c w rejonie Krzeszowic (udzia³ ten wyniós³ w roku 2008 niemal 50%), podczas gdy tylko 20–30% pochodzi z istotnego pod wzglêdem zasobów obszaru karpackiego. Wynika to z jednej strony ze znacz¹cej bazy zasobowej w pó³nocno-zachodniej czêœci województwa i lokalizacji w niej kilku du¿ych kopalñ, ale z drugiej strony – z bliskoœci wa¿nych rynków zbytu dla wytwarzanych na bazie tych ska³ produktów. Zdecydowanie mniejsze – choæ istotne – znaczenie ma produkcja kruszyw

TABELA 14. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim [tys. t]

TABLE 14. Mining output of compact rocks Ma³opolskie voivodeship [kt]

£¹czne wydobycie w województwie ma³opolskim 6 395 6 130 6 886 7 446 7 579 – ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych 4 102 4 134 4 818 5 193 5 395

– ze z³ó¿ dolomitów przemys³owych 674 577 616 783 701

– ze z³ó¿ wapieni dla przemys³u wapienniczego 1 619 1 419 1 452 1 470 1 483 Udzia³ województwa ma³opolskiego w wydobyciu

(15)

dolomitowych oraz dolomitów i wapieni przemys³owych w powiecie chrzanowskim (g³ów- nie zak³ad ¯elatowa), kruszyw piaskowcowych w powiecie nowos¹deckim, wadowickim, limanowskim, myœlenickim i suskim, a tak¿e kruszyw dolomitowych w powiecie olkuskim (kopalnia Stare Gliny).

Potentatami w zakresie produkcji ró¿nych sortymentów kruszyw ³amanych w woje- wództwie ma³opolskim s¹ Kopalnie Porfiru i Diabazu S.A. w Krzeszowicach oraz Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A. w Rudawie (tab. 15). Liczne s¹ w województwie

TABELA 15. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim TABLE 15. Structure of mining output of compact rocks in Ma³opolskie voivodeship

Producent

powiat(y) tys. t % tys. t % tys. t %

Kopalnia Wapienia Czatkowice

Sp. z o.o., Krzeszowice 1 907 30 1 845 27 1 561 21 Kraków

Kopalnie Porfiru i Diabazu S.A.,

Krzeszowice 1 273 20 1 367 20 1 494 20 Kraków

Kopalnie Odkrywkowe Surowców

Drogowych S.A., Rudawa 807 13 1 202 17 934 13

Kraków, Nowy S¹cz, Limanowa, Nowy

Targ, Myœlenice Kopalnia i Pra¿alnia Dolomitu

¯elatowa S.A., Chrzanów 684 11 619 9 758 10 Chrzanów

Kopalnia Surowców Skalnych

Klêczany Sp. z o.o., Klêczany 376 6 500 7 708 9 Nowy S¹cz

PPH Dolomit Sp. z o.o., Kraków 254 4 338 5 485 6 Chrzanów

Kopalnia Kamienia Osielec

Sp. z o.o., Osielec 91 1 168 2 401 5 Sucha Beskidzka

PRIn¿-Kruszywa Sp. z o.o.,

Katowice 262 4 202 3 379 5 Olkusz

PPHU Zr¹b Sp. z o.o.,

Wierchomla Wielka 234 4 304 5 341 4 Nowy S¹cz

Kamienio³om Barwa³d Sp. z o.o. 149 2 154 2 180 2 Wadowice

Kopalnia Wapienia Nielepice

Sp. z o.o., Nielepice 118 2 – – – – Kraków

Pozosta³e (10–12 kopalñ) 240 3 187 3 338 5

Limanowa, Chrzanów, Miechów, Nowy S¹cz, Wadowice, Myœlenice,

Bochnia

(16)

ma³opolskim œredniej wielkoœci zak³ady produkcji kruszyw ³amanych, bazuj¹ce g³ównie na piaskowcach (tab. 15). Czêœæ z nich, zw³aszcza te mniejsze, nie posiadaj¹ pe³nego ci¹gu przeróbczego, dostarczaj¹c w zwi¹zku z tym tylko kamieñ ³amany. Tam gdzie to mo¿liwe, pozyskiwane s¹ w nich tak¿e budowlane elementy kamienne z piaskowca, wykorzystywane g³ównie do produkcji tzw. „³upanki piaskowcowej”, rzadziej p³yt piaskowcowych. Poza wymienionymi wczeœniej, w zachodniej czêœci województwa kruszywa ³amane wytwarzane s¹ z dolomitów – kopalnie Stare Gliny (PRIn¿-Kruszywa) i Libi¹¿ (PPH Dolomit).

Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim (tab. 16) by³a ostatnio nawet wiêksza od ³¹cznego poziomu wydobycia tych kopalin (tab. 14). Wy- jaœnienia tego zjawiska nale¿y upatrywaæ w wykorzystywaniu do produkcji kruszyw ³amanych tak¿e odpadowego kamienia dolomitowego z kopalñ rud Zn-Pb (przez firmê „Boloil”

na bazie odpadu z ZGH „Boles³aw”, a do 2008 r. tak¿e przez ZG „Trzebionka” i drob- niejszych wytwórców na bazie odpadu z ZG „Trzebionka”). Wielkoœæ produkcji tego rodzaju kruszyw dolomitowych oceniana jest w ostatnich latach na 1,0–1,5 mln t/r.

G³ównymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim s¹ kruszywa ³amane, do których produkcji wykorzystuje siê zdecydowan¹ wiêkszoœæ eksploatowanych ska³ ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych, jak równie¿

pewne, wyraŸnie rosn¹ce ostatnio iloœci ska³ wêglanowych ze z³ó¿ wapieni dla przemys³u wapienniczego (np. Czatkowice) czy dolomitów przemys³owych (¯elatowa). Dostarczane s¹ g³ównie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, pewne iloœci grysów do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych oraz t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Niektóre odmiany grysów stosowane s¹ do produkcji tzw. lastrico. Ograniczone iloœci kruszyw

³amanych (do 10% ich ³¹cznego zu¿ycia) u¿ywa siê do produkcji betonu towarowego.

Wspomniane wczeœniej osi¹gniêcie w 2008 r. ³¹cznej produkcji ró¿nych asortymentów kruszyw ³amanych w tym województwie na poziomie niemal 10 mln t by³o w du¿ej mierze rezultatem zauwa¿alnego rozwoju iloœci inwestycji drogowych realizowanych na szczeblu centralnym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta¿owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 7–8% (tab. 17), co sytuowa³o to wo- jewództwo na pi¹tym miejscu po województwie mazowieckim, œl¹skim, wielkopolskim i dolnoœl¹skim.

TABELA 16. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim na tle kraju [tys. t]

TABLE 16. Production of crushed aggregates in Ma³opolskie voivodeship and its share in domestic production [kt]

Produkcja krajowa wg danych oficjalnych¹ 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442

Województwo ma³opolskie 6 110 7 774 9 042 9 665 9 969

ród³o: GUS

(17)

Szacuje siê, ¿e wielkoœæ zu¿ycia kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim wynosi³a do 2004 r. oko³o 2 mln t/r, przy szybkim wzroœcie do ponad 4 mln t w 2008 r.

(tab. 17). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw ³amanych w tym woje- wództwie z szacowanymi wielkoœciami ich zu¿ycia pozwala domniemywaæ, ¿e bilans popytu i poda¿y na te surowce w skali województwa jest wysoce niezrównowa¿ony, tym bardziej, ¿e wa¿nym ich substytutem w budownictwie drogowym jest w województwie ma³opolskim kruszywo z ¿u¿li hutniczych, dostarczane przez firmy Slag Recycling i Mad- rohut. Wystêpuj¹ca znaczna nadwy¿ka poda¿y w iloœci nawet rzêdu 6 mln t/r. jest kierowana na inne rynki regionalne, g³ównie na pobliski rynek górnoœl¹ski (dotyczy to zw³aszcza producentów kruszyw dolomitowych, melafirowych i diabazowych z zachodniej czêœci województwa), w mniejszym stopniu do województwa podkarpackiego.

Niektóre eksploatowane w województwie ma³opolskim zwiêz³e kopaliny skalne s¹ u¿ytkowane do produkcji surowców znajduj¹cych swe zastosowania przemys³owe, co zreszt¹ jest zgodne z kierunkiem udokumentowania tych z³ó¿. Obecnie eksploatowane s¹ w omawianym województwie dwa z³o¿a wapieni dla przemys³u wapienniczego, z najwa¿niejszym z³o¿em Czatkowice. Eksploatuj¹ca je Kopalnia Wapienia Czatkowice wykorzystuje ko- palinê wielokierunkowo: czêœciowo do produkcji we w³asnym zak³adzie sorbentów do odsiarczania spalin w elektrowniach, czêœciowo sprzedaj¹c kamieñ wapienny odpowiedniej jakoœci do produkcji wapna oraz do zu¿ycia jako topnik w krakowskim oddziale Mittal Steel Poland (dawna Huta im. Sendzimira), a tak¿e do produkcji cementu w Cementowni Nowa Huta S.A. Pewne iloœci kierowane s¹ jednak do produkcji kruszyw ³amanych. Nieco od- miennie rzecz siê ma z dolomitem ze z³o¿a ¯elatowa, który tradycyjnie stosowany by³ do produkcji dolomitu pra¿onego i dolomitowego topnika wielkopiecowego. W ostatnim czasie wiêkszoœæ produkcji Kopalni i Pra¿alni Dolomitu ¯elatowa to kruszywa dolomitowe ³amane dla drogownictwa.

5. Województwo podkarpackie

W województwie podkarpackim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie ponad 750 mln t, przy czym zasoby przemys³owe z³ó¿ eksploatowanych

TABELA 17. Ocena wielkoœci zu¿ycia kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim TABLE 17. Estimation of crushed aggregates consumption in Ma³opolskie voivodeship

£¹czne krajowe zu¿ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa ma³opolskiego w krajowym

w województwie ma³opolskim [tys. t] 2,1 2,6 3,1 3,7 4,2

(18)

wynosz¹ tylko oko³o 13 mln t (Bilans Zasobów... 2009). Z³o¿a zwi¹zane s¹ g³ównie z rozmaitymi odmianami piaskowców karpackich wieku kredowego i paleogeñskiego (484 mln t), w mniejszym stopniu z wapieniami trzeciorzêdowymi w rejonie Roztocza (ok. 267 mln t). Najwiêksze zasoby piaskowców w województwie podkarpackim wystêpuj¹ w powiatach sanockim (42%), ustrzyckim (25%) i kroœnieñskim (23%), natomiast zdecydowana wiêkszoœæ zasobów wapieni w powiecie lubaczowskim.

W granicach województwa podkarpackiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych nigdy nie przekracza³o ³¹cznego poziomu 1 mln t/r., choæ w ostatnim czasie zanotowano widoczny jego wzrost (tab. 18). Tym niemniej województwo to zajmuje dopiero dziewi¹te miejsce pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem, dolno- œl¹skiem, opolskiem, ma³opolskiem, œl¹skiem, kujawsko-pomorskiem, ³ódzkiem i lubel- skiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 0,7–1,0% z lekk¹ tendencj¹ wzrostow¹, przy czym jest to wydobycie wy³¹cznie ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych (tab. 18). W województwie podkarpackim nie eksploatuje siê w chwili obecnej ¿adnego z³o¿a wapieni dla przemys³u cementowego i przemys³u wapienniczego.

Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie podkarpackim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna: 10–12. Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest z regu³y bardzo niewielka: tylko w jednej kopalni Lipowica wielkoœæ wydobycia przekracza 500 tys. t/r., a w drugiej – Huczwice – 100 tys. t/r. (tab. 2). Wiêkszoœæ kopalñ to zak³ady ma³e, gdzie wydobycie nie przekracza³o 100 tys. t/r.

Zdecydowana wiêkszoœæ wydobycia piaskowców i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie kroœnieñskim (ok. 70% – kopalnie Lipowica i Wola Komborska) i leskim (ok. 20% – kopalnie Huczwice i Rabe). Zupe³nie marginalne jest wydobycie wapieni w rejonie Lubaczowa. Dwoma do- minuj¹cymi producentami kruszyw ³amanych w tym województwie jest Przedsiêbiorstwo Produkcji Materia³ów Drogowych z Rzeszowa (kopalnia Lipowica) oraz PPHU „Zr¹b”

Czechówka z kopalni¹ Huczwice (tab. 19). Pozosta³e zak³ady s¹ ma³e, nie posiadaj¹ pe³nego ci¹gu przeróbczego, dostarczaj¹ w zwi¹zku z tym tylko kamieñ ³amany i niekiedy budowlane elementy kamienne z piaskowca, wykorzystywane g³ównie do produkcji tzw.

„³upanki piaskowcowej”, rzadziej p³yt piaskowcowych.

TABELA 18. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie podkarpackim [tys. t]

TABLE 18. Mining output of compact rocks in Podkarpackie voivodeship [kt]

£¹czne wydobycie w województwie podkarpackim 450 518 576 636 912 – ze z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych 450 518 576 636 912 Udzia³ województwa podkarpackiego w wydobyciu

(19)

Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie podkarpackim systematycznie roœnie, ale i tak przekroczy³a dopiero 600 tys. t w 2008 r. Stanowi to tylko oko³o 1%

krajowej produkcji kruszyw ³amanych (tab. 20).

TABELA 19. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie podkarpackim TABLE 19. Structure of mining output of compact rocks in Podkarpackie voivodeship

Producent

powiat(y)

Przedsiêbiorstwo Produkcji Materia³ów Drogowych Sp. z o.o., Rzeszów

288 64 358 62 618 67 Krosno

PPHU Zr¹b Sp. z o.o.,

Czechówka 33 7 97 17 143 16 Lesko

ZPK Czarna S.C., Lutowiska 83 18 48 8 57 6 Ustrzyki Dolne

Gospodarka Komunalna w

B³a¿owej, Sp. z o.o., B³a¿owa 4 1 10 2 34 4 Rzeszów

Zak³ad Wydobywania Kamieni Budowlanych Tadeusz Brach, Wola Komborska

10 2 26 4 27 3 Krosno

Zak³ad Budowlano-Drogowy Bieszczady Sp. z o.o., Ustrzyki Dolne

25 6 4 1 15 2 Lesko

Wapiennik Wêgierka – Krystyna

Malmuk, Jaros³aw 7 2 12 2 9 1 Lubaczów

Pozosta³e (4 kopalnie) – – 21 4 9 1 Rzeszów, Krosno

Razem województwo 450 576 912

TABELA 20. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie podkarpackim na tle kraju [tys. t]

TABLE 20. Production of crushed aggregates in Podkarpackie voivodeship and its share in domestic production [kt]

Produkcja krajowa wg danych oficjalnych¹ 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442

Województwo podkarpackie 233 250 351 445 635

ród³o: GUS

(20)

Niemal wy³¹cznymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych (g³ównie piaskowców) w województwie podkarpackim s¹ kruszywa ³amane: kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, w mniejszym stopniu t³ucznie dla budownictwa kolejowego.

Wspomniany wczeœniej wzrost w 2008 r. ³¹cznej produkcji ró¿nych asortymentów kruszyw

³amanych w tym województwie do ponad 600 tys. t by³ rezultatem pewnego rozwoju iloœci inwestycji drogowych realizowanych w tym regionie. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budownictwa infrastrukturalnego mieœci siê w przedziale 3–4%

(tab. 21), co sytuuje to województwo dopiero na jedenastym miejscu, tylko przed woje- wództwami lubuskim, opolskim, podlaskim, œwiêtokrzyskim i warmiñsko-mazurskim.

Szacuje siê, ¿e wielkoœæ zu¿ycia tych kruszyw w województwie podkarpackim wzros³a do oko³o 1,6 mln t w 2008 r. (tab. 21). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw ³amanych w województwie podkarpackim z szacowanymi wielkoœciami ich zu-

¿ycia w tym województwie pozwala domniemywaæ, ¿e bilans popytu i poda¿y na te surowce w skali województwa jest niezrównowa¿ony, przy deficycie siêgaj¹cym 1 mln t/r. Potrzeby s¹ obecnie uzupe³niane dostawami z województwa ma³opolskiego i œwiêtokrzyskiego, a tak¿e z Ukrainy i S³owacji.

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza wykaza³a, ¿e wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych w woje- wództwach Polski po³udniowej tradycyjnie najwy¿sza by³a w województwie dolnoœl¹s- kim, siêgaj¹c 15 mln t/r. Bardzo znacz¹ca by³a ona tak¿e w województwie ma³opolskim (niemal 10 mln t/r) oraz œl¹skim (niemal 6 mln t/r), niewielka w województwie opolskim (ok. 1,5 mln t/r), bardzo ma³a w województwie podkarpackim (poni¿ej 1 mln t/r). By³o to wynikiem istniej¹cej i dostêpnej do eksploatacji bazy zasobowej zwiêz³ych kopalin skalnych do ich produkcji, ale tak¿e – szczególnie w przypadku województw o wyraŸnej nadwy¿ce poda¿y tych kruszyw nad lokalnym popytem – rezultatem znajdowania odbiorców omawianych kruszyw w innych regionach kraju. Województwami wykazuj¹cymi wyraŸn¹ nadwy¿kê poda¿y nad lokalnym popytem s¹ – wœród piêciu omawianych województw – województwo dolnoœl¹skie (ponad 10 mln t/r kruszyw ³amanych kierowanych poza region),

TABELA 21. Ocena wielkoœci zu¿ycia kruszyw ³amanych w województwie podkarpackim TABLE 21. Estimation of crushed aggregates consumption in Podkarpackie voivodeship

£¹czne krajowe zu¿ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa podkarpackiego w krajowym

w województwie podkarpackim [mln t] 1,0 1,3 1,5 1,4 1,6