ODDZIA£YWANIE WARTOŒCI ŒRODKÓW TRWA£YCH NA POZIOM I ZRÓ¯NICOWANIE DOCHODU

Agata Marcysiak

Akademia Podlaska w Siedlcach

ODDZIA£YWANIE WARTOŒCI ŒRODKÓW TRWA£YCH NA POZIOM I ZRÓ¯NICOWANIE DOCHODU

W GOSPODARSTWACH ROLNICZYCH INFLUENCE OF THE PERMANENT ASSETS VALUE ON THE LEVEL AND DIFFERENTATION OF AN INCOME

IN INDIVIDUAL FARMS

S³owa kluczowe: œrodki trwa³e, poziom dochodu, zró¿nicowanie dochodowe

Synopsis. Wartosæ œrodków trwa³ych okaza³a siê czynnikiem istotnie wp³ywaj¹cym na poziom i zró¿nico- wanie dochodów w badanych gospodarstwach rolniczych. Obserwowana by³a zale¿noœæ, i¿ wraz ze wzrostem wartoœci œrodków trwa³ych w gospodarstwie zwiêksza³ siê poziom zarówno dochodu z gospodarstwa rolnicze- go, jak i dochodu ogólnego rodziny rolniczej. Najwy¿szy udzia³ dochodów pozarolniczych w dochodzie ogólnym wystêpowa³ w gospodarstwach o najni¿szej wartoœci œrodków trwa³ych.

Wstêp

W okresie transformacji w Polsce nast¹pi³ g³êboki spadek realnych dochodów z pracy w rolnictwie. W latach 1991-2002 spadek realnego dochodu do dyspozycji brutto w gospodar- stwach domowych rolniczych wyniós³ ponad 30%. Dokona³o siê to przy równoczesnym wzro-

œcie o 49% dochodów pozosta³ych grup spo³eczno-zawodowych [Zegar 2003].

G³ówn¹ przyczyn¹ pogarszania siê sytuacji dochodowej polskiego rolnictwa by³y nieko- rzystne relacje cen wzmacniane przez równoczesn¹ stabilizacjê poziomu produkcji rolniczej (bariera popytu). WskaŸnik no¿yc cen rolnych w 2002 roku ukszta³towa³ siê na poziomie 66% w stosunku do roku 1990 [Rolnictwo...2003]. Niekorzystna sytuacja dodatkowo potêgowana by³a przez stabilizacjê zasobów pracy rolnictwa ch³opskiego, które nie mia³y i nadal nie maj¹ alterna- tywnego zastosowania [Zegar 2004]. Czynniki te powodowa³y wraz z up³ywem lat pog³êbianie siê zró¿nicowania dochodowego.

Wœród czynników wp³ywaj¹cych na poziom i zró¿nicowanie dochodów w gospodarstwach ch³opskich istotne miejsce zajmuje wyposa¿enie w œrodki trwa³e [Karbowiak 1997]. Od stopnia zasobnoœci gospodarstwa w budynki, budowle, maszyny i narzêdzia itp. zale¿y poziom uzyski- wanych dochodów.

Celem niniejszego opracowania jest próba przedstawienia oddzia³ywania wartoœci œrodków

trwa³ych na poziom i zró¿nicowanie dochodu w gospodarstwach rolniczych.

Materia³em badawczym s¹ dane o gospodarstwach województwa mazowieckiego, które prowadzi³y nieprzerwanie rachunkowoœæ roln¹ dla potrzeb Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ¯ywnoœciowej w latach 1996-2000. Ich liczba wynosi³a 117.

Zebrany materia³ badawczy pos³u¿y³ do wyliczenia podstawowych wielkoœci kategorii pro- dukcyjno-ekonomicznych. Obliczeñ poszczególnych kategorii dochodowych dokonano meto- d¹ stosowan¹ w europejskim systemie rachunkowoœci rolnej FADN (Farm Accountancy Date Network). Podstawowymi kategoriami dochodowymi przyjêtymi dla potrzeb procesu badaw- czego by³ dochód z gospodarstwa rolniczego oraz dochód ogólny rodziny rolniczej obejmuj¹- cy ca³oœæ dochodów ze wszystkich Ÿróde³ gospodarstwa domowego zwi¹zanego z gospodar- stwem rolniczym. Dla okreœlenia zwi¹zku pomiêdzy wartoœci¹ œrodków trwa³ych a poziomem dochodów pos³u¿ono siê rachunkiem korelacji.

Charakterystyka badanych gospodarstwach

Spoœród trzech podstawowych czynników produkcji w rolnictwie kapita³ zas³uguje na szcze- góln¹ uwagê. Wynika to m.in. z faktu, i¿ czynnik ten ma w³aœciwoœci zarówno zastêpowania (substytucji), jak i wspomagania pozosta³ych czynników wytwórczych [Klank 1985]. Ma on równie¿ w³aœciwoœci bezpoœredniego oddzia³ywania na wielkoœæ produkcji, a w konsekwencji i wielkoœæ dochodów gospodarstw [Karbowiak 1998]. Manteuffel [1984] dodaje ponadto, ¿e ziemia nawet potencjalnie najlepsza, najbardziej urodzajna, lecz pozbawiona budynków gospo- darczych nie stanowi gospodarstwa.

W celu zbadania wspó³zale¿noœci pomiêdzy wartoœci¹ œrodków trwa³ych, a dochodem z gospodarstwa rolniczego badane gospodarstwa podzielono na trzy grupy. Pierwsz¹ grupê stanowi³y gospodarstwa o wartoœci œrodków trwa³ych na 1 gospodarstwo poni¿ej 120 tys. z³.

Udzia³ tych gospodarstw w latach 1996-2000 zwiêkszy³ siê z 29,9 do 40,2%. Grupê drug¹ tworzy-

³y gospodarstwa, w których wartoœæ œrodków trwa³ych mieœci³a siê w przedziale 120-220 tys. z³.

W ci¹gu piêciu lat udzia³ ich zwiêkszy³ siê nieznacznie – z 40,2 do 41,9%. Do trzeciej grupy nale¿a³y gospodarstwa o wartoœci œrodków trwa³ych 220 tys. z³ i powy¿ej. Zmniejszy³y one swój udzia³ w ogólnej liczbie gospodarstw z 29,9 do 17,9%. Zmiany w udziale gospodarstw w poszczególnych grupach wynika³y z obni¿enia siê w ci¹gu piêciu lat wartoœci œrodków trwa-

³ych o 15,3% w przeliczeniu na 1 gospodarstwo.

Dokonany podzia³ na grupy wed³ug wartoœci œrodków trwa³ych pozwoli³ ukazaæ zró¿nico- wanie wyników produkcyjno-ekonomicznych w badanych gospodarstwach (tab. 1). Gospo-

h c y

³ a w r t w ó k d o r

œ i c

œ o t r a w g u

³ d e w w t s r a d o p s o g h c y n a d a b a k y t s y r e t k a r a h C . 1 a l e b a

Ta1gospodarstwo n

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Ogó³em Wartoœæœrodkówtrwa³ych ].

p s o g 1 a n

³ z . s y t[

0 2 1 j e

¿ i n o

p 120-220 220

j e

¿ y w o p i 6

9 9

1 2000 1996 2000 1996 2000 1996 2000 ]

a h [ R U a i n h c z r e i w o

Predniplonzbó¿[d/tha]

Œdzia³zbó¿wsrtukturzezasiewów[%] Uiczbaosóbpe³nozartudnionychwgosp].

Latroœæzakupupasz t[ys.z³na1gosp].

Watroœæzakupunawozówmine.r t[ys.z]³ Wrodukcjarolnicza t[ys.z³na1gosp].

Patroœædodananetto t[ys.z³na1gosp].

W

4 1 , 6 19,13 29,39 61,64 5 1 , 32,61

5 9 , 5 415,31

2 5 , 8 16,53 22,27 71,45 5 1 , 3,64 2,47 1 42,73 1

7 2 , 9,97 5 20,96 71,29 8 6 , 1,40 1,14 3 26,24

7 7 , 1 12,23 20,15 71,15 5 5 , 11,31

4 5 , 9 14,03

7 3 , 5 19,39 27,35 61,68 4 6 , 2,19 2,67 6 311,57

2 5 , 6 14,42 21,30 71,53 9 7 , 2,34 2,68 7 30,48 1

5 0 , 4 21,84 30,55 71,94 1 3 , 5,40 4,53 8 729,41

1 3 , 8 34,38 374,21 4 9 , 1,97 6,35 6,40 9 97,47 3 .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



darstwa o najni¿szej wartoœci œrodków trwa³ych (poni¿ej 120 tys. z³) w 1996 roku na tle pozosta-

³ych grup, odznacza³y siê równie¿ najni¿sz¹ wielkoœci¹ zasobów produkcyjnych (powierzchnia u¿ytków rolnych, liczba osób pe³nozatrudnionych, liczba osób w rodzinie). Osi¹ga³y one tak¿e najni¿sze plony zbó¿, jak równie¿ w najmniejszym stopniu zakupywa³y pasze i nawozy mineral- ne. Podobne tendencje zaobserwowaæ mo¿na w odniesieniu do produkcji rolniczej i wartoœci dodanej netto w przeliczeniu na 1 gospodarstwo. Wraz z przechodzeniem do grup o wy¿szej wartoœci œrodków trwa³ych wartoœæ omawianych wskaŸników systematycznie wzrasta³a. W zwi¹zku z tym gospodarstwa o najwy¿szej wartoœci œrodków trwa³ych (220 tys. i powy¿ej) dysponowa³y wiêkszymi œrednio o 2,6-krotnie zasobami ziemi, 1,5-krotnie wy¿szymi zasobami si³y roboczej wyra¿onymi liczb¹ osób pe³nozatrudnionych i oko³o 3,1-krotnie wy¿sz¹ warto-

œci¹ zakupu pasz i nawozów mineralnych. Jeszcze wiêksza skala zró¿nicowania mia³a miejsce w odniesieniu do produkcji rolniczej i wartoœci dodanej (odpowiednio 3,4 i 4,7 razy).

Wartoœæ œrodków trwa³ych okaza³a siê równie¿ czynnikiem ró¿nicuj¹cym poziom towaro- woœci gospodarstw. W najwiêkszym stopniu z rynkiem powi¹zane by³y gospodarstwa o naj- wy¿szej wartoœci œrodków trwa³ych (220 tys. z³ i powy¿ej). W 2000 roku wartoœæ omawianego wskaŸnika w grupie tej by³a najwy¿sza (75,6%). Wraz z przechodzeniem do grupy gospodarstw o ni¿szej wartoœci œrodków trwa³ych stopieñ powi¹zania z rynkiem ulega³ zmniejszeniu (odpo- wiednio 68,0 i 63,3%). Sytuacja ta do- tyczy³a ka¿dego z analizowanych lat.

Bior¹c pod uwagê poziom poszcze- gólnych kategorii kosztów mo¿na za- uwa¿yæ tak¿e du¿e ich zró¿nicowanie wystêpuj¹ce w kolejnych grupach wy- dzielonych ze wzglêdu na wartoœæ œrod- ków trwa³ych (rys. 1). W przypadku ka¿- dej z kategorii kosztów (bezpoœrednich, poœrednich i ca³kowitych) wraz z prze- chodzeniem do grupy o wy¿szej warto-

œci œrodków trwa³ych wzrasta³ poziom kosztów. Sytuacja ta mia³a miejsce po- dobnie jak w wczeœniejszych podzia³ach w ka¿dym z analizowanych lat.

Obni¿enie w badanych gospodar- stwach poziomu kosztów ca³kowitych przy równoczesnym jeszcze gwa³towniejszym obni¿eniu wartoœci produkcji rolniczej w przeli- czeniu na 1 gospodarstwo nie pozosta³o bez wp³ywu na osi¹gane dochody.

Wartoœæ œrodków trwa³ych gospodarstwa a poziom dochodu rolniczego

Pogorszenie siê sytuacji dochodowej rolnictwa wynika g³ównie ze spadku poziomu docho- du pochodz¹cego z gospodarstwa rolniczego [Zegar, Michna 2004]. Znajduje to potwierdzenie w wynikach ekonomicznych badanych gospodarstw. Na przestrzeni piêciu analizowanych lat w badanych gospodarstwach nast¹pi³ spadek realnych dochodów rolniczych w przeliczeniu na 1 gospodarstwo o 22,3%.

Analizuj¹c zmiany poziomu dochodów wed³ug grup wydzielonych ze wzglêdu na wartoœæ

œrodków trwa³ych w przeliczeniu na 1 gospodarstwo mo¿na zauwa¿yæ, i¿ najsilniejszej redukcji w latach 1996-2000 podlega³y dochody w gospodarstwach o najni¿szej wartoœci œrodków trwa-

³ych (spadek o 41,0%). W grupie o wartoœci œrodków trwa³ych 120-220 tys. z³ spadek docho- dów wyniós³ 14,8% (tab. 2). Stosunkowo najlepiej sytuacja przedstawia³a siê w gospodar-

Rysunek 1. Poziom kosztów w badanych gospo- darstwach wed³ug wartoœci œrodków trwa³ych w 2000 roku

ród³o: obliczenia w³asne.



















.RV]W\EH]SR UHGQLH .RV]W\SR UHGQLH .RV]W\FDáNRZLWH 3RQL HMW\V]á

W\V]á

W\V]áLSRZ\ HM

stwach o najwy¿szej wartoœci œrodków trwa³ych. Na przestrzeni badanych lat poziom docho- dów z gospodarstwa rolniczego wzrós³ tutaj o 18,6%. Pozostawa³o to w bezpoœrednim zwi¹zku z wynikami produkcyjno-ekonomicznymi tych gospodarstw (œredni plon zbó¿, wartoœæ pro- dukcji rolniczej). W³aœnie ta grupa gospodarstw na tle pozosta³ych grup w 2000 roku wyró¿nia-

³a siê najwy¿sz¹ wartoœci¹ wskaŸnika towarowoœci, najwy¿sz¹ wartoœci¹ produkcji rolniczej i tym samym najwy¿sz¹ produktywnoœci¹ kapita³u.

Wystêpowanie powi¹zania miêdzy wartoœci¹ œrodków trwa³ych a dochodem z gospodar- stwa potwierdza³y równie¿ wartoœci wspó³czynników korelacji. Wynika z nich, ¿e istnia³a wy- raŸna dodatnia korelacja pomiêdzy wartoœci¹ budynków gospodarczych, maszyn i urz¹dzeñ, stada podstawowego, a dochodem z gospodarstwa. Dotyczy³o to ka¿dego z analizowanych lat. Wartoœæ wspó³czynników korelacji w poszczególnych latach waha³a siê od 0,382 do 0,753.

Na przestrzeni lat 1996-2000 zakres zró¿nicowania dochodu z gospodar- stwa rolniczego pomiêdzy omawiany- mi skrajnymi grupami uleg³ zwiêksze- niu (rys. 2). Przyjmuj¹c za 100% œredni poziom dochodów w gospodarstwach o wartoœci œrodków trwa³ych poni¿ej 120 tys. z³, w gospodarstwach o naj- wy¿szej wartoœci œrodków trwa³ych zró¿nicowanie wzros³o w tych latach ponad dwukrotnie (z 448,1 do 900,8%).

Powstanie tak du¿ej ró¿nicy wynika³o z równoczesnego spadku dochodów w grupie o najni¿szej wartoœci œrod- ków trwa³ych przy jednoczesnym ich wzroœcie w grupie o najwy¿szej war- toœci œrodków trwa³ych.

Oddzia³ywanie wartoœci œrodków trwa³ych gospodarstwa na poziom dochodu ogólnego rodziny rolniczej

Dla sytuacji ekonomicznej rodziny rolniczej wa¿na jest ca³oœæ dochodu jaki uzyskuje ona ze wszystkich Ÿróde³. Ta dopiero wielkoœæ mo¿e s³u¿yæ do porównañ sytuacji ekonomicznej ludnoœci rolniczej oraz pozosta³ych grup zawodowych. Kategori¹ dochodu, która zawiera zarówno dochód z gospodarstwa, jak i spoza niego, jest wed³ug metody FADN, dochód ogólny rodziny rolniczej.

W analizowanych gospodarstwach, w ci¹gu piêciu lat nast¹pi³a 7,0% redukcja dochodu ogól- nego rodziny rolniczej (tab. 3). Wspomniany spadek dochodów by³ g³ównie wynikiem spadku

Rysunek 2. Zró¿nicowanie dochodu z gospodarstwa rolniczego w przeliczeniu na 1 gospodarstwo we- d³ug wartoœci œrodków trwa³ych (poni¿ej 120 tys. z³

= 100%)

ród³o: obliczenia w³asne.













    

ODWD

>@

'RW\V]á W\V]á W\V]áLSRZ\ HM

h c y

³ a w r t w ó k d o r

œ i c

œ o t r a w g u

³ d e w o g e z c i n l o r a w t s r a d o p s o g z u d o h c o d m o i z o P . 2 a l e b a T

æ

œ o t r a

W œrodkówtrwa³ych Lata 2000/1996

6 9 9

1 1997 1998 1999 2000 ]³

z [ o w t s r a d o p s o g 1 a

N [%]

³ z . s y t 0 2 1 j e

¿ i n o

P20-220tys.z³ 1220tys. ³zipowy¿ej

m e

³ ó g O

0 , 7 2 9 5925,3 0 16556,7 214106,1

5 , 0 4 4 5554,3 0 12838,2 212463,1

6 , 9 2 6 40661,8 119682,1 0 , 9 2 6 0 1

4 , 7 1 4 2900,2 6459,8 8 17585,5

3 , 7 9 4 39311,0

2 , 4 0 5 1 30959,0 1

0 , 9 55,2 818,6 177,7 .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



poziomu dochodu z gospodarstwa rolniczego. Obserwowany w tym czasie systematyczny wzrost dochodów ze Ÿróde³ pozarolniczych (o 29,3%) nie by³ w stanie wyrównaæ zaistnia³ych ró¿nic.

Podobnie jak w przypadku dochodu z gospodarstwa rolniczego analiza statystyczna po- twierdzi³a wystêpowanie istotnej zale¿noœci pomiêdzy wartoœci¹ œrodków trwa³ych a pozio- mem dochodu ogólnego rodziny rolniczej. Wartoœæ wspó³czynników korelacji w poszczegól- nych latach kszta³towa³a siê na poziomie od 0,294 do 0,716. W gospodarstwach nale¿¹cych do grupy o najwy¿szej wartoœci œrodków trwa³ych na przestrzeni analizowanych lat poziom do- chodu ogólnego rodziny rolniczej wzrós³ o 19,6%

W badanych gospodarstwach ob- serwowano równie¿ prawid³owoœæ, i¿

wraz ze wzrostem wartoœci œrodków trwa³ych zmniejsza³ siê udzia³ docho- dów spoza gospodarstwa (rys. 3). To

Ÿród³o dochodów w ka¿dym z analizo- wanych lat w grupie gospodarstw o najni¿szej wartoœci œrodków trwa³ych (poni¿ej 120 tys. z³) zajmowa³o pozycjê dominuj¹c¹ (od 52,6 do 74,3%). Dla porównania, udzia³ dochodów pozarol- niczych w dochodzie ogólnym w gru- pie gospodarstw o wartoœci œrodków trwa³ych 220 tys. z³ i powy¿ej nawet w 1999 roku nie przekracza³ 30,0%.

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza wykaza³a, i¿ wartoœæ œrodków trwa³ych jest istotnym czynnikiem oddzia³ywuj¹cym na poziom i zró¿nicowanie dochodów w gospodarstwach rolniczych. Wraz ze wzrostem wartoœci œrodków trwa³ych zwiêksza³ siê poziom dochodu z gospodarstwa rolni- czego i dochodu ogólnego rodziny rolniczej. Zale¿noœæ t¹ potwierdzi³ tak¿e rachunek korelacji.

W grupie gospodarstw o najni¿szej wartoœci œrodków trwa³ych udzia³ dochodów spoza gospo- darstwa w strukturze dochodu ogólnego w ka¿dym z analizowanych lat zajmowa³ pozycjê dominuj¹c¹. Niepokoj¹cym zjawiskiem obserwowanym w badanych gospodarstwach by³ ogólny spadek wartoœci œrodków trwa³ych. W ci¹gu piêciu analizowanych lat wyniós³ on 15,3%.

g u

³ d e w h c a w t s r a d o p s o g h c y n a d a b w j e z c i n l o r y n i z d o r o g e n l ó g o u d o h c o d m o i z o P . 3 a l e b a

Tartoœciœrodkówtrwa³ych w

h c y

³ a w r t w ó k d o r

œ æ

œ o t r a

W Lata 2000/1996

6 9 9

1 1997 1998 1999 2000 ]³

z [ o w t s r a d o p s o g 1 a

N [%]

³ z . s y t 0 2 1 j e

¿ i n o

P20-220tys.z³ 1220tys.zi³powy¿ej

m e

³ ó g O

6 , 6 9 4 2 17303,7 11229,7 30031,6 2

7 , 9 2 4 2 18233,5 16747,7 28823,0 1

1 , 5 1 2 4 17499,3 14500,3 27964,0 1

8 , 5 1 4 94495,9 16240,7 24994,6 1

3 , 1 6 3 1 17558,0 17340,4 38619,4 1

9 , 0 901,5 1119,6 0 , 3 9 .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



Rysunek 3. Udzia³ dochodów pozarolniczych w do- chodzie ogólnym w badanych gospodarstwach wed³ug wartoœci œrodków trwa³ych

ród³o: obliczenia w³asne.











    

>@ 3RQL HMW\V]á W\V]á W\V]áLSRZ\ HM

Literatura

Karbowiak K. 1998: Maj¹tek trwa³y a zró¿nicowanie dochodów rolniczych w gospodarstwach rodzinnych.

[W:] Dochodowe zró¿nicowanie rodzin ch³opskich i jego tendencje w gospodarce rynkowej w Polsce.

Wiatrak A.P. [red.]. Wyd. SGGW, Warszawa. 152-157.

Karbowiak K., Wiatrak A.P. 1997: Zmiany w dochodach i akumulacji rolniczych gospodarstw rodzinnych w latach dziewiêædziesi¹tych w ujêciu przestrzennym. Zeszyty Naukowe SGGW – seria Ekonomika i Organizacja Gospodarki ¯ywnoœciowej, nr 30.

Klank L. 1985: Czynniki kszta³tuj¹ce poziom dochodów w gospodarstwach indywidualnych. PAN IRWiR, Warszawa. 54.

Manteuffel R. 1984: Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. PWRiL, Warszawa.

Rolnictwo w 2002 r. 2003: GUS, Warszawa 151.

Zegar J.S. 2003: Dochody rolników na progu akcesji do Unii Europejskiej. IERiG¯, Komunikaty, raporty, ekspertyzy, nr 482, s.11-15,

Zegar J.S. 2004: Dochody w strategii rozwoju rolnictwa na progu integracji europejskiej. IERiG¯, Warszawa, 184-193.

Zegar J.S., Michna W. 2004: Sytuacja dochodowa rolnictwa indywidualnego w pierwszych latach po akcesji Polski do Unii Europejskiej (Ekspertyza dla KZKiOR). Warszawa, 5-10.

Summary

The value of permanent assets appeard as an essential factor influences on the level and differentation of the incomes in investigated individual farms. It was noticed relation that an increase of permanent assets in farm makes an increase of farm income level as well as total income of a family. The biggest share of non- agriculture incomes in a total income was in farms which haol the lowest value of permanent assets.

Adres do korespondencji dr Agata Marcysiak Akademia Podlaska Zak³ad Agrobiznesu ul. Prusa 12 08-110 Siedlce tel. (0 25) 632 38 11 e-mail: admamar@poczta.onet.pl