,\ó 14 (1250).

(1)

,\ó 14 (1250). W arszawa, dnia 1 kw ietnia 1906 r. Tom XXV.

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y NA UK OM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

P R E N U M E R A T A ,, W S Z E C H Ś W IA T A “ . W W a r s z a w ie : roczn ie m b . 8 . kw artaln ie rub. 2 . Z p r z e s y ł k ą p o c z t o w ą : r o czn ie rub. 1 0 , półro czn ie rub. ó .

Prenum erow ać można w R ed ak cyi W szech św ia ta

i w e w sz y stk ic h księgarniach w kraju i zagranicą.

R edaktor W sz ec h św ia ta p rzyjm u je ze sprawam i red akoyjnem i codzien n ie od god ziny 6 do 8 w ieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A Nr. 118. — T e l e f o n u 83 1 4 .

0 E K SPE R Y M E N C IE W PSYCHOLOGII.

Szkic informacyjny.

§ 1. Z wyobrażeniem eksperym entu zwy

kliśmy kojarzyć poczucie nader wielkiej, la

boratoryjnej ścisłości.

W yrazy „eksperym ent11, „doświadczenie11 spotykam y zazwyczaj poraź, pierwszy, ucząc się fizyki lub chemii, a te nauki z pośród wszystkich realnych m ają w przekonaniu wielu przywilej szczególnej dokładności, je żeli nie całkow ity monopol na ścisłość. Ten popularny pogląd bynajm niej nie jest na gruntow nej znajomości metod naukowych oparty. W pływ m a tu raczej większa popu

larność i efektowność zdobyczy naukow ych w rodzaju wynalazków R oentgena i M arco

niego od odkryć W ebera i W u n dta, jak i ge

om etryczny w ygląd laboratoryów fizycznych 1 chemicznych; nazwy takie ja k „fakultet fizyko-m atem atyczny“, „nauki ścisłe11, za

równo ja k i zaliczanie długiego szeregu in nych m łodszych nauk do kategoryi „filozo

ficznych11, „nieścisłych11; a przedewszystkiem znaczenie, jakie fizyka i chemia m ają w ży

ciu praktycznem .

W rezultacie, jeżeli ktoś, znajdujący się pod wpływem powyższych okoliczności, p rzy

stąpi do kw estyi eksperym entu w psycho

logii, niechybnie dwie napotka trudności. Po pierwsze, rzuci mu się w oczy ogromna nie

uchwytność m ateryału psychologii. W praw dzie „wszystko płynie11, wprawdzie nie po

siadamy również ani bezwzględnie herm e

tycznych naczyń, ani absolutnych izolatorów, ale już samo zbliżanie się do absolutu w y

tw arza stan badania zwany ścisłym. Chemik np. usiłuje z powodzeniem otrzym ać i prze

chować bardzo czysty pierwiastek, zoolog—

schw ytać zwierzę i przechować tru p a w po

staci jaknajm niej zdeformowanej przez śmierć, a potem zastosowują obaj dowolnie lancety, odczynniki i t. d. Cóż podobnego może robić psycholog? I tu pytania podzie

lą się zależnie od stanowisk. Jeżeli chodzi o to, że metafizycznej duszy ująć dla do

świadczenia niepodobna, to psychologia dzi

siejsza nie przeczy tem u ani też tego żałuje.

Jeżeliśm y zaś pojęli, że na tem at dusz, bo

gów i innych rzeczy, o których się śniło filo

zofom, wszystko przypuścić i niczego do

wieść nie można, jeżeli więc każemy psycho

logii zająć się badaniem stanów psychicz

nych a nie mitycznej duszy, to powstanie, być może, dla nas inna kwestya: W jak i spo

sób można stany psychiczne — więc czerwień,

ból, napięcie i t. d. — które stokroć szybciej

poruszają się od cząsteczek w dyfuzyi (na

(2)

210

W S Z E C H S W 1 A T

j\® 14 wiasem, znacznie szybciej niż to profan przy

puszcza)—ująć, izolować chociażby dla do

kładnej analizy tylko? Z tak sform ułow a- nem pytaniom pozostaje w ścisłym zw iązku drugie: J a k można zmierzyć, opisać czy wo- góle porozumieć się co do cech stanu p sy chicznego, skoro w spraw ach rozum owań, wspólnie w idzianych faktów , celowości po

stępow ania i innych operacyach pojęciowych ludzie tak często nie m ogą dojść do ładu, oczywiście z powodu różnych w łaściw o

ści duchowych: tem peram entu, inteligencyi i t. p.

§ 2. Może ciekawem będzie zwrócenie uw agi na fakt, że pom iędzy eksperym entam i fizycznemi a psychologicznemi niema w y

raźnej granicy. Innem i słowy, że istnieje grupa doświadczeń, które są równocześnie eksperym entam i fizyki i psychologii, ponie

waż stw ierdzają takie między zjaw iskam i zależności, które są dla obu nauk jednym z punktów wyjścia. Przerabiając wszystkie doświadczenia fizyczne, natrafim y chcąc nie- chcąc i na psychologiczne.

W eźm y dla przykładu doświadczenia foto- m etryczne. Posługując się dowolnego r o dzaju fotom etrem , możemy na podstawie pewnej liczby faktów wyprowadzić ind u k

cyjnie wniosek, że siła św iatła jest odwrotnie proporcyonalna do kw adratu odległości świe

cącego ciała od ekranu. J a k wiadomo, mo

żna to praw o dowieść w ten sposób, że, usta

wiając jedno źródło św iatła (np. gru p ę świec) w odległości a od ekranu, drugie zaś—w o d ległości a n od innego ekranu i um ieszcza

ją c oba jednakow e ekrany w identycznych poza tem w arunkach (np. robiąc doświadcze

nie w ciemni i t. d.), przekonyw am y się, że d rug ie źródło św iatła należy uczynić n 2 r a zy silniejszem od pierwszego, aby oba ekra- ny były jednakow o oświetlone — jeżeli d łu gość a przyjm iem y za jednostkę. Jed n ym

więc z probierzów słuszności praw a jest fak t, że: ekrany są w pew nych w ypadkach oświe

tlone równie silnie. Ale wniosek ten — jak wogóle każdy wniosek in d u kcy jn y — będzie słusznym tylko o tyle, o ile znajdzie potw ier

dzenie w każdym w ypadku — bez w yjątku.

Obowiązkiem więc fizyka będzie wykazać, czy siła św iatła je s t zawsze odw rotnie p ro porcyonalna do kw adratu z odległości. Pozo

staw iając odległości źródeł św iatła oraz siłę

j pierwszego źródła bez zmiany, uczyńmy dru-

! . , , 151 ,

gie nie n lecz np. n razy silniej szem od pierwszego. W edług powyższego praw a ekrany nie pow inny być teraz równie silnie oświetlone: drugi winien być jaśniejszym.

A jednak, o ile dotychczasowe badania stw ierdziły, żadne oko nie dojrzy różnicy w jasności obu ekranów. Jeżeli natom iast siłę drugiego źródła św iatła jeszcze zwię-

152 , 76 kszym y i uczynim y n :

kszą od siły pierwszego, to część badaczy do

strzeże już różnicę, dla reszty zaś ekrany bę

dą wciąż jeszcze równie jasne. Wreszcie, doprowadźm y siłę św iatła ze ■ ■ ■ 152 ^ - n 2 do

: ^ razy wię-

153 51 n 2 jednostek, a dla wszystkich

150 50

właścicieli oczu norm alnych lub opatrzonych znośnemi okularam i będzie oczywistem, że d rugi ekran jest jaśniejszym . W idzimy więc, że zwiększenie siły podniety świetlnej o

151 ° ° 1 - 2, a dla niektórych o 150

152 - n ‘

150 n

L n 2 —w2 = w r n 2 jednostek — nie wy-

150 7t>

wołuje żadnej zmiany w czuciach. P rzepro

wadzając dalej doświadczenie, zmieniając podniety, a podstaw iając kolejno wszystkie

1 1

^j ^. ^,

znajdujące się między ^ a - jedno

stek odchylenia od « 2, znajdziemy wreszcie granicę, t. j. takie m inimum zwiększenia, które w arunkuje zmianę w czuciu.

Czytelnik spostrzegł ju ż zapewne, że ten sam szereg doświadczeń doprowadził do dwu sprzecznych z sobą wniosków, które mogą nie przeszkadzać sobie wzajemnie tylko pod ty m w arunkiem , że uspraw iedliw im y każdy z odm iennego stanow iska Otóż, te dwa sta nowiska w kwesty i tych samych doświad

czeń są: interesem fizyka oraz interesem psy

chologa. Dla obu badaczów jest oczywistem, że wrażliwość (w najszerszem tego słowa znaczeniu) oka ma wpływ na rezu ltat do

świadczeń. Ale ta wrażliwość będzie dla fizyka kwestyą mniejszej lub większej do

kładności eksperym entu; przypuści on, że gdyby istniały bezwzględnie czułe oczy, to ogólnik o odwrotnej proporcyonalności kwa-

| dratów z odległości do siły oświetlenia dałby

(3)

jYo 14

W S Z E C H Ś W IA T

211 się dowieść zupełnie dokładnie. Przypuszczę- |

nie to będzie popraw nem , ile że 1) ze stano

wiska energetyki nie podobna zrobić odw rot

nego przypuszczenia, t. j. przyjąć, że n 2 je

dnostek św iatła równie silnie oświetla co i l o l

—--i-i- n 2 jedn., w tych samych pozostałych

IO U

w arunkach, a 2) że skoro w tym przypadku, kiedyśm y zwiększyli n 2 o -jr- n 2, ujaw niła się zależność sądu obserw atora od jego oka, to możliwe (nic tem u nie zaprzecza), że w ra zie nie tak wielkiego zwiększenia ten sam czynnik się ujaw nił, ale obecnie ju ż dla w szystkich obserwatorów.

Dla psychologa zaś, o ile nie ma on jakichś specyalnych celów na widoku, zbyt m ała wrażliwość oka nie będzie okolicznością nie

pożądaną. K ażde oko posiada sobie właści

we m inim um zwiększania, czyli t. zw. wzglę

dny próg różnicowy. P ró g ten zależy nie tylko od oka, lecz i od barw y światła, od czasu ekspozycyi oka na działanie podniet i t. d., ale nie zależy od a ani od n ani też wogóle od odległości i pierwotnej siły świa

tła, o ile odległość lub siła nie przewyższają zbyt znacznie norm alnych wielkości, wo

bec których zwykliśmy obserwować barw y i kształty, lub też nie są od nich znacznie mniejsze. Tę niezależność progu różnicy stw ierdził pierwszy E. H. W eber. Zastoso- wując rozm aite w artości zmiennych a i w, m oglibyśm y dowieść, że w pewnych g ran i

cach stosunek geom etryczny wielkości pod

niet, w yw ołujących dw a czucia, których in tensyw ność jest zaledwie dostrzeżona dla danego oka, w pozostałych jednakow ych wa

runkach je s t wielkością stałą; czyli, że względny próg różnicy od warunków, o któ

rych m owa wyżej, jest niezależny. W na

szym przykładzie względny próg różnic jest w pierwszym razie większy od y^Q~ a niniej

szy lub równy w drugim zaś waha się i D

pomiędzy — ■ wyłącznie a -jr- włącznie.

* O ou

B ouger np. jako wielkość względnego pro

gu różnic podaje liczbę 1/64, ') Vołkmann 7,oo2) i t. d.

’) „Traite d’ optique sur lagradation de la lu- raiere par Lacaille“. 1760.

Powyżej opisaną metodę znalezienia pro

g u Fechner nazwał metodą ledwo dostrze

galnej różnicy, potem przechrzczono ją na metodę zmian minimalnych; obie nazwy wskazują, że względny próg różnic jest pew- nem minimum. Metod podobnych, polega

jących na planowem w yw oływ aniu czuć ro z

maicie uszeregowanemi grupam i jednakich jakością lecz różnych wielkością podniet, jest więcej. Przytoczę: m etodę przepoławia- nia, metodę błędnych i słusznych wypadków i t. d. Zagadnienie, którem u służą, W undt nazwał problem atem ujęcia intensywności czuć. Nazwa całkowicie d ow olna,3) na r a zie przez inną nie zastąpiona. G dyby w y

razy „czułość", „wrażliwość" m iały ściśle określoną treść (dotychczas używałem tych słów w możliwie najszerszem znaczeniu), m ożnaby wprowadzić nazw ę np. kwestyi czułości zmysłów, ale dotychczas nie zdobyli się na to naw et Niemcy, którzy posiadają w tej m ateryi wiele u tarty ch term inów o wy

raźnych znaczeniach, jak np. „Reizempfind- lich k eit1', 4) „Reizem pfanglichkeit“ 5) i w. in.

Zresztą, psychom etry a, t. j. ta część psycho

logii, która posługuje się mierzeniem, prze

kracza w wielu punktach zakres niniejszego problem atu.

Problem at ten, zrodzony, ja k widzieliśmy, przez badania fizyków, jest na dziś jednym z najbardziej odosobnionych w psychologii;

zajm uje się bowiem takiem i „ujęciam i11, bu

duje takie praw a, które nie wchodzą w kon

ta k t zupełnie niem al z teoryam i psycholo- gicznemi innych dziedzin. Liczne odchyle

nia, częste w praktyce laboratoryjnej od praw W ebera lub M erkla tłum aczy się dotąd ogól

nikowo niewiadomemi spraw am i fizyologicz- nemi. A więc: psycho-neurologicznemi — niedyspozycyą psychologiczną, wahaniem napięcia uw agi i t p., lnb też sprawam i, któ

re zaszły zapewne w ciele badanego ustroju (np. człowieka) poza systemem nerwowym.

2) Fechner „Elemente der PsychophysikK, Lipsk, 1889.

3) Ponieważ to zagadnienie l-o nie obejmuje niektórych kwestyj ujęć (Auffasungen) intensyw

ności czuć, i 2-o obejmuje nie tylko kwestye in

tensywności.

*) Odwrotność wartości progu podniety dla da

nej jednostki.

5) Wartość szczytu podniety.

(4)

212

W S Z E C H Ś W I A T

JMi 14 D rugi w ypadek zachodzić może np. w razie

spraw dzania praw a W ebera dla czuć dotyku.

Doświadczenie to można zrobić w ten spo

sób, że ciężarki różnej wagi, lecz opatrzone spodem jednakowej wielkości i form y, kła

dzie się wielokrotnie na to samo miejsce d a

nej części ciała (np. danego palca), opartej 0 nieruchom ą podstawę. (Nawiasem, gdyby palec nie był oparty, doświadczenie d o ty czyłoby nie dotyku lecz czuć m ięśniow ych 1 dotykowych lub tylko pierw szych x). Otóż w tych doświadczeniach odchylenia od p ra

wa może powodować zm iana wielkości od

kształcenia i współczynnika sprężystości2) m iękkich części palca, położonych przy tej części powierzchni nadskórka, na k tó ry od

działyw am y ciężarkiem — i w to w ciągu krótkiego czasu (np. kw adransa), w ciągu którego odbywało się doświadczenie. Z m ia

na ta w arunkuje czas ruch u naciskającego ciężaru, a więc i przyśpieszenie—a co zatem idzie - siłę uderzenia. A zm iany tej każdora

zowo stwierdzić ani zmierzyć nie umiemy.

Co praw da, we w szystkich chyba dośw iad

czeniach psychologicznych zwalam y pewne zjaw iska na karb czynników nieznanych.

Ale w powyższych w szystkie odchylenia | w ten sposób tłum aczym y.

W spom niane eksperym enty m ają ogrom ne znaczenie historyczne: one to zapoczątko

w ały w Niemczech ruch w psychologii, k tó rego rezultatem było przeciw staw ienie współ

czesnej nowej psychologii—psychologii m e

tafizycznej H erbarta, Schopenhauera i in.

Zdaje się, że przeważnie z pow odu tego zna

czenia otoczono tę dziedzinę wielką pieczoło

witością. A paraty używane tu ta j są liczne i pomysłowe. W powyżej opisanem dośw iad

czeniu nad dotykaniem ciężarków nie k ła dzie się na skórę, lecz na specyalną wagę ci

śnień, która, poz:i innem i stronam i dodatnie- mi, m a również i te, że elim inuje do pew ne

go stopnia zm iany w przyśpieszeniu nacisku.

Obok fotom etru postaw iono p rzyrządy Mas- sona, Delboefa i t. d.

‘) P. „Beitrage zur Analyse der Unterschieds- empfindlichkeit" G. E. Mullera i Lillie J. Mar

tina, Lipsk, 1899, gdzie czucia mięśniowe bada

ne są niezależnie od dotykowych.

2) P. A. Witkowski „Zasady fizyki11, Warsza

wa, 1892, rozd. IX.

§ 3. W iadomo, jak zdumiewająco do

kładne wyniki osiągnęli ze swych badań astronomowie. Przepow iadają bezwzględnie zjaw ienia się, zaćmienia ciał niebieskich z do

kładnością kilku sekund. Spostrzeżenia, pro

wadzące do tak precyzyjnych rezultatów m u

szą być oczywiście robione nader ściśle.

Jednym z punktów wyjścia dla badań astro

nom icznych je st fakt, że dane ciało niebie

skie przeszło w danym momencie przez pe

w ną prostą, zajm ującą określone względem ziemi położenie. Linię tę określają zapomo- cą włókien, krzyżujących się w polu widze

nia teleskopu. Ponieważ badacz nie może jednocześnie patrzeć na gw iazdy i na zegar, więc musi uciec się do jakiegokolw iek środ-

j

ka pomocniczego. Takim środkiem jest mię

dzy innem i „metoda oczu i uszu". Astronom słucha od pewnej chwili (kiedy wie, że m o

m ent obserw acyjny niezadługo nastąpi) ude

rzeń w ahadła zegarowego i patrzy przez te*- leskop. Ma więc zwróconą uwagę równo

cześnie na dźwięki zegaru (liczy je) oraz na włókna i ruch ciała obserwowanego. Oka

zało się, że tak nastaw iona uw aga zachow u

je się bardzo rozmaicie. Zdarza się, że ba

dacz widzi dwie gwiazdy zam iast je d n e j1), lub też wyznacza chwilę przejścia gwiazdy 0 przeszło sekundę później lub wcześniej niż inny badacz. Przyczem stwierdzono, że wo- góle często w yniki obserwacyi tegoż zjaw i

ska astronomicznego przez dwu różnych lu

dzi różnią się o dziesiąte części sekundy.2) W ten sposób dokonali znowuż odkrycia psy

chologicznego — astronomowie. Od tego prym ityw nego dla psychologii eksperym en

tu, wykazującego, że dźwięki i promienie świetlne, działając równocześnie na odpo

wiednie organy czuć u tegoż osobnika — nie zostają równocześnie uświadomione, psycho

logia przechodzi do zmierzenia różnicy cza

sowej. Metoda oczu i uszu nie wystarcza, w ykazuje bowiem jedynie tę różnicę, która zachodzi m iędzy spostrzeżeniami dwu jakichś

:) Tageblattder Naturforscherversammlung zu Speyer, 1861, str. 25.

2) Zadaleko zaprowadziłoby wyjaśnianie w tem

miejscu, co czyni astronom, jeśli zobaczy ciało

niebieskie w miejscu skrzyżowania się włókien

w czasie pauzy między dwu uderzeniami wahadła,

1 w jaki sposób oblicza ułamki sekundy.

(5)

,\o 14

213 astronomów. Stw ierdza tylko, że np. błąd,

k tóry popełniał R obertson — jeśli przypuści

m y, że jego kolega M ain nie popełniał błę

dów tego ty p u —w ynosił w 1840 r. 0,15 sek.

opóźnienia, zaś w 23 lata później 0,7 sek. po- śpieszności. Ale M ain m ógł również popeł

niać błędy.

Wobec tego, psychologia włącza tę m eto dę do ogólniejszej „m etody kom plikacyj“. ( Ta ogólniejsza m etoda posiada dyscypliny,

ⁱ

usuwające niedogodność, zaw artą w jej astro

nom icznym pierwowzorze, — i w tym celu (obok innych) posługuje się ostatnim w yra

zem rozwoju techniki, „aparatem w ahadło

wym do doświadczeń k o m p lik a c y jn y c h lu b też cokolwiek mniej dogodnym „zegarem koinplikacyjnym “. W zegarze tym rolę cia

ła niebieskiego odgrywa czarna skazówka, poruszająca się jednostajnie na białem tle tarczy w kierunku zwykłym. Niezwykłą n a

tom iast cechą tego zegara jest bardzo do- ! kładne zastosowanie doń udoskonalonego m echanizm u t. zw. budzików: każdemu po

łożeniu skazówki może towarzyszyć krótki, głośny dzwonek (uderzenie w bębenek, stuk i t. d.), Osoba doświadczana nie wie, na ja ki pu n k t obwodu tarczy nastaw iony jest dzwonek, a kiedy ów sygnał usłyszy winna zauważyć, w jakiem położeniu znajdow ała się (jaką kreskę wskazywała) w tej chwili strzałka. Ciekawe, że osoby zapytane o to, często odpowiedzieć ńie um ieją, wypowia- j dając jedynie oświadczenie, że w chwili dźwięku widziały skazówkę gdzieś w polu wycinka np. 15°. Trzeba w tedy doświad

czenie powtarzać kilkakrotnie. Ażeby jednak podczas dłuższego eksperym entowania uwa

ga się nie wyczerpała, posługują się dość skomplikowanym aparatem , który umożli

wia osobie doświadczanej zachowanie skupie

nia. Opisywać ów przyrząd bez pomocy ry sunku byłoby dość trudno; zadowolę się wzmianką, że stosując to udoskonalenie m oż

na oznaczać położenie skazówki, nie wodząc oczyma po obwodzie kręgu. Skazówka za

kreśla więc w ielokrotnie koło i tyleż razy rozlega się dźwięk krótki. Teraz badany od

powiada, że w danem położeniu strzałki sły

szał dzwonek. Okazuje się, że w rzeczy sa

mej w chwili pow stania sygnału strzałka

j

nie doszła jeszcze do wskazanego subjektyw- nie punktu (zachodzi błąd zw any „pozytyw- |

n y m “) lub też, że już zdążyła przejść przez ów p u n k t („błąd negatywny'*). Oznaczamy k ąt błędu, a znając szybkość ruchu strzałki—

czas błędu. Ponieważ błąd zależy od uw a

gi, więc też nie można go traktow ać w oder

waniu od tych przynajmniej czynników, 0 których wiemy, że w pływ ają na stan uwa

gi: od czasu obrotu czy szybkości ruchu, dłu

gości skazówki i promienia tarczy, ilości ob

rotów i t. p. Największy zaobserwowany błąd (w doświadczeniu udanem, t. j. kiedy badany wogóle był w stanie dać jakąkolw iek odpowiedź) rów na się (według W undta) mniej 0,12 sek. w razie 6 do 8 sek. czasu ob

rotu i 25 cm długości strzałki. Błąd może rów nać się i zeru, i to w dwu przypadkach.

Popierwsze, jeśli—jak się łatwo domyśleć — czas obrotu je s t dość wielki czyli szybkość ruchu wystarczająco mała; dla niektórych osobników w ystarcza ju ż 9 sek. obrotu. Po- drugie — co trudniejszem byłoby do przewi

dzenia — jeśli szybkość jest nie zaduża ale 1 nie zamała: jeśli czas obrotu równa się, za

leżnie od osobnika, 2 do 5 sek. Dzieje się to w związku z ogólną zasadą, że w razie małej prędkości ruchu strzałki robim y zwykle błę

dy negatyw ne (np. w razie 6 —8 sek, obrotu, ja k wyżej), w razie większej szybkości pozy

tywne. Otóż w punkcie granicznym pom ię

dzy błędam i obu kategoryj zachodzi ów dru

gi przypadek braku błędu.

Doświadczenie można dowolnie kom pliko

wać. Jeżeli zegar jest odpowiednio przysto

sowany, można, nie przerywając ruchu strzał

ki, zmieniać szybkość. W tedy błędy wzra

stają. Dla wielu pomiarów tego rodzaju za jednostkę czasu przyjm uje się sigmę (a = 0,001 sek.), a doświadczenie wykazuje błędy wielkości np. 10,2 a. Astronomowie, pracujący z teleskopem, mogą w dogodnych warunkach popełniać błędy, wynoszące za

ledwie około 0,1 sek.

§ 4. Ujrzeliśmy, że fizyka i astronom ia podzieliły się z psychologią prawem posiada

nia tych eksperym entów, które w ykazują, że badając pewne zjawiska, popełniamy błędy zupełnie niezależnie od mniejszej lub w ię

kszej dokładności, z k tórą wykonywamy te eksperym enty. Fotom etrycznych i astrono

micznych doświadczeń, o których wyżej, mi

mo wszystkie wysiłki, nie można dokonać

bez błędu. Dopiero psychologia o tyle się

(6)

214 A'ó 14 tym doświadczeniom przysłużyła, że zacho

dzące złudzenia zmierzyła i tym sposobem określiła przybliżenie słuszność tam tych po

m iarów . Zresztą zasługa ta przypada prze- dewszystkiem nie psychologom, lecz samym fizykom i astronomom , którzy dla swego praktycznego użytku zrobili przygodnie sze

reg odkryć psychologicznych. B łędy w ten sposób usunięte są kategoryą zjawisk, które zazwyczaj nazywam y subjektywnem i, t. j.

faktam i, o których niem a sensu mówić, o których nigdy nie mówimy, nie uw zględ

niając jednocześnie osobnika, którego d oty

czą; np. astronom a M aina lub R obertsona.

N astępnie, oczywiście, możemy te indyw idua kategoryzow ać, tw orzyć z nich klasy; a k a ż da klasa będzie posiadała pewne właściwości subjektyw ne. N adając tak ie znaczenie w y razowi „subjektyw ny “, możemy określić psy chologię, jak o naukę, objaśniającą pow sta

wanie zjaw isk subjekty wnych. Takiemi zja

wiskami nie są bynajm niej wyłącznie złudze

nia i inne błędy. Owszem, wszystkie bez w yjątk u strony psychologiczne traktow ać można wyłącznie w związku z pewnymi osobnikam i, i dlatego wszystkie są subjek

tyw ne. T en ostatni w yraz m a kilka innych znaczeń, m ających niejakie z powyższą tre ścią tego słowa podobieństwo. Mówimy np.

o poglądach, nie m ających uznania powszech

nego, że są subjektyw ne, chociaż au tor lub wogóle zwolennik takiego poglądu może nas w związku z sam ym poglądem zupełnie nie interesow ać. Dalej, wiadomo np., że na n a czynie sześcienne ze szkła możemy patrzeć przez boczną ściankę skośnie w dół pod ta kim kątem , że nie będziemy widzieli dna — jeśli naczynie je s t próżne, natom iast część dna zobaczymy — po napełnieniu naczynia wodą. To zjaw isko „podniesienia się“ dna je st powszechnem, brak tego zjaw iska oba

lałby zasadę optyczną D escartesa, a więc tw ierdzenie fizyki; mimo to Goethe zalicza je do subjekty wnych. *) Mimo wieloznacz

ności tej nazw y nieporozum ienia zdają się być niemożebne; n ik t nie zaliczy chyba po

wyższego doświadczenia Goethego do ekspe

rym entów psychologicznych. K w esty a ta

*) Entwurf einer Farbenlehre, tom 35 „D ziełu w wyd. Kalischera, Berlin u Hempla, str. 138, p. 188.

je s t jednak o tyle bardziej, niżby się zdawać m ogło, skomplikowana, że można ją tra k to w ać wyłącznie ze stanowiska historycznego.

Tenże sam Goethe np. twierdzi, że zjaw isko rozkładania się prom ienia słonecznego, prze

chodzącego przez pryzm at, na promienie w i

dmowe (barwne) wogóle nie zachodzi. Z ja

w ia się tylko obraz „niegotow y“, t. j. zależny od położenia ekranu, na który pada. Owo w idm o nie jest nieprzerw anym szeregiem barw , ponieważ barw y graniczą z sobą nie

jasno. I autor F a u sta pyta w bardzo ostrej polemice, zwróconej przeciwko Newtonowi:

skąd wzięły się przerw y pomiędzy barw am i i w id m a?1) W ynikałoby stąd, że, wobec nie

zgodności zdań obserwatorów, fizyka musi i tu ta j przyzw ać do pomocy eksperym ent psy

chologiczny. Psycholog znalazłby zapewne w przyszłości doskonalsze m etody wyjaśnie

nia błędu (którem u uległ Newton, Goethe lub obadwaj), ale naprzód pow tórzyłby dośw iad

czenie fizyka, i w ten sposób należałoby za

liczyć eksperym ent New tona i do psycholo

gicznych. Ale do tego nie przyszło. Później

sze doświadczenia, a naw et już w części wcześniejsze, np. chociażby odkrycie promie

n i ultraczerw onych przez Herschla w r. 1800 (Goethe w ydał swoję „Fahrbenlehre" w ro

k u 1810), rozstrzygnęły spór rzecz Newtona.

Zastosow anie do obserwacyi i tw o rze n ia 2) w idm a soczewek achrom atycznych, aparat H elm holtza do m ieszania barw i t. p. usu

nęły wszelkie wątpliwości. Na razie więc przynajm niej nie istnieje kwestya subiekty

wności zjawiska, o które chodzi, i psycho

logia wkroczyła tu co praw da, lecz z innego końca. G dyby jed n ak tych odkryć nie do

konano, zarzut Goethego trw ałby może w ca

łej pełni. W pewnym więc momencie h i

storycznym doświadczenie fizyczne Newtona kwalifikowało się do zaliczenia go do psy

chologicznych; dzisiaj zaś już się do tego nie nadaje. W ręcz przeciwnie wyrazić się można o doświadczeniach podanych w §§ 2 i 3.

A. Spitzbartk.

(ON)

:) Taż rozprawa i wydanie, szczególniej str.

3 5 8 — 9, p. p. 86 — 9.

2) Achromatyczny systemat soczewek Huy-

gensa.

(7)

M 14

215 W SPO M N IENIA

Z M IĘDZY NA ROD OW EG O ZJAZDU BOTANIKÓW .

Hasło łączności międzynarodowej, które coraz częściej rozbrzmiewa na rozm aitych polach życia społecznego, dotychczas najsil

niejszy oddźwięk znajduje w szeregach ludzi, pracujących naukowo. Solidarność m iędzy

narodowa uczonych powinna być wzorem solidarności społecznej. Jeżeli oderwiemy się na chwilę od spraw politycznych, gdzie do tąd w całej pełni kw itnie zasada „oko za oko“, gdzie częstokroć dla zaspokojenia am - bicyi niewielkiej garstk i, stojącej u steru na

wy państw owej, lub też interesów małej g ru py osób poświęca się całe hekatom by lu d z

kie, gdzie odbywa się nieraz system atyczna polityka ucisku i podsycania waśni narodo- | wościowych, to z zadowoleniem możemy stwierdzić fa k t pokojowego współdziałania uczonych, przedstawicieli częstokroć wrogich politycznie narodów, pom agających sobie wzajemnie w rozstrzyganiu zagadnień n a

ukowych i pracujących w ytrw ale w imię wspólnego ideału praw dy i dobra ludzkości.

Ta właśnie dobrze zrozum iana potrzeba soli

darności międzynarodowej powołała do ży

cia zjazdy specyalistów, na których załatw ia

ją się spraw y, obchodzące ogół pracowników danej gałęzi wiedzy, odbywa się ożywiona wym iana m yśli w formie różnorodnych od

czytów, zaznajam iających zwięźle z najśwież- szemi w ynikam i badań, a wreszcie zapozna- I nie się osobiste i miłe spędzenie czasu w g ro nie towarzyszów pracy naukowej.

Pod tem właśnie hasłem — „viribus uui- tis “ — odbył się ostatni, Il-g i z kolei zjazd międzynarodowy botaników w W iedniu od 11 do 18 czerwca 1905 r. pod przew odnic

twem profesorów J . W iem era i R v. W ett- steina.

W dzień otw arcia zjazdu po zwykłem za

gajeniu przez prezesa i szeregu urzędowych przemówień przedstaw icieli państw a, m iasta, Akadem ii, uniw ersytetu wiedeńskiego oraz paryskiego biura kongresowego, n astąpił wykład treści ogólnej, k tó ry ty m razem

przypadł w udziale prof. Reinekem u (z Kie- lu), autorowi „Filozofii botanik i11, znanemu wyznawcy kierunku neowitalistycznego. Mó

wił on „O hypotezach, założeniach i zagad

nieniach w biologii11 — mówił rzeczy znane, poruszając stare, jak świat aforyzmy, że za

wsze należy odróżniać fak ty ściśle spraw dzone od założeń i hypotez, kierując ponie

kąd wodę rozum owań na swój m łynek w ita

li styczny.

J a k człowiek pryw atny wtedy jest dopiero sobą, gdy zrzuca szaty odświętne i z zapa

łem zabiera się do pracy, w którą wkłada ca

łą duszę, tak samo i na zjeździe dopiero po odbyciu niezbędnego, a mówiąc nawiasem, nudnego obrzędu otwarcia, zadrgało życie na posiedzeniach specyalnych, gdzie w szere

gu ciekawych odczytów starano się zaznajo

mić słuchaczów z najnowszym stanem badań w pewnych dziedzinach.

Takim ciekawym i bardzo wszechstronnie opracowanym tem atem była „Ilistorya roz

woju flory Europy od czasów epoki trzecio

rzędowej".

Najpierw prof, Penck (z W iednia) dał krótki rzut oka na czysto geograficzną stro

nę zagadnienia, zwracając uwagę na rezul-

! ta ty własnych badań w Alpach; dowodzi on,

J

że E uropa środkowa na początku epoki trz e ciorzędowej przebyła aż 4 okresy lodowe je den po drugim . Prof. E n g ler (z Berlina), I autor klasycznego dla geografii dzieła „Ent-

wickelungsgeschichte der Pflanzenwelt seit T ertiarzeit“ mówił o kw estyach zasadni

czych pochodzenia i rozwoju flory, o rozsie

dleniu gatunków teraz i dawniej, o endemi- zmie i innych ogólnych zagadnieniach fito- geografii. Po ty m wstępie ogólnym nastą-

! piły odczyty specyalne, dotyczące historyi rozwoju flory na pewnych terytoryach.

Prof. G unnar Anderson (ze Stockholmu) przedstaw ił dzieje rozwoju flory Skandynaw skiej. W rozwoju tym rozróżnia on 6 okre

sów florystycznych, którym nadaje nazwy w edług charakterystycznych roślin — okres dębika (Dryas octopetala), brzozu, sosny, dę-

! bu, buku i świerku. Zw rócił on uwagę na

| bardzo ciekawy fakt, że w ostatnim okresie

i

na półwyspie Skandynaw skim nastąpiło

j

znaczne obniżenie się tem peratury lata. W y-

j

kład był świetnie ilustrow any obrazami zbio-

I rowisk roślinnych Skandynawii.

(8)

216 JMs 14 Z nany badacz torfow isk Europy środko

wej dr. C. W eber (z Bremy) zobrazował sto sunki rozwoju flory na niżu Niemieckim.

Zw raca on uwagę, że w Niemczech udało się stw ierdzić fak t istnienia kilku epok lodo

wych, niema jednak śladów istnienia b a r

dziej ciepłego klim atu w tak zw. okresie „li- torynow ym “.1) Zato możemy twierdzić, że klim at Niemiec odznaczał się stosunkowo

j

większą suchością tak, że niektórzy uczeni

j

nazyw ają go w prost klim atem stepowym. ! W edług W ebera, nie należy jed n a k przypu-

j

szczać, że w owym okresie na niżu Niemiec- | kim rozciągały się typowe stepy takie, jak ie | widzimy na południu Rosyi, dla w ytłum a- I czenia niektórych faktów dość przyjąć, że niektóre rośliny i zw ierzęta stepowe m ogły

j

wówczas dalej i łatw iej posunąć się na za-

j

chód, gdzie przechowały się obecnie ich śla- | dy. Rzecz ciekawa, że według badań W ebe

ra świerk w Niemczech północnych osiedlił ! się znacznie wcześniej niż w Skandynaw ii,

ⁱ

a m ianowicie pod koniec okresu dębu, ty m czasem do Skandynaw ii w edług badań G-. An

dersona dostał się dopiero w najnow szych czasach (w geologicznem znaczeniu), posu

w ając się i dotąd n a południo-zachód i zdoby

w ając wciąż nowe stanow iska. W eber zw ra

ca również uwagę, że należy być nadzwyczaj ostrożnym w przyjm ow aniu pew nych roślin charakterystycznych za pozostałości epoki lodowej; dowodzi on np., że niedaw no zna

lezione stanowisko brzozy karłow atej (Betu- i la nana) w okolicach B rem y je s t nowszego 1 pochodzenia, gdyż krzew ina ta rośnie tam dopiero od jakichś lat 30-u.

Dopełnieniem tego obrazu rozw oju flory niemieckiej był odczyt prof. O. Drudego (z Drezna) o rozw oju flory na w yżynach po

łudniow ych Niemiec. W ykazał on, jak z do

kładnego zbadania flory obecnej i porów na

nie z szatą roślinną krajów sąsiednich m ożna w yciągnąć wnioski o czasie jej pow stania i kierunku w ędrówek pew nych typów roślin.

W końcu prof. J . B rią u e t (z Genewy) wy- x) W rozwoju morza Bałtyckiego w epoce po- lodowcowej rozróżnić można 3 stadya: yoldiowe morze słone (Yoldia-Meer), ancylusowe słodko

wodne jezioro (Ancylus-See) i litorynowe słone morze (Litorina-Meer). Nazwy te pochodzą od nazw charakterystycznych muszelek Yoldia arcti- ca, Ancylus fluyiatilis i Litorina baltica.

łożył stan dotychczasowych badań nad hi- storyą rozw oju flory Alp zachodnich w zwią

zku z badaniam i geografów nad okresami lodowemi w E uropie środkowej.

W ścisłym związku z tą kwestyą, opraco

waną w ten sposób siłami zbiorowemi, zosta

ły jeszcze niektóre odczyty wygłoszone w in ne dni kongresu lub też n a posiedzeniach

„W olnego zjednoczenia botaników system a

tyków i geografów" (Freie Vereinigung der system atischen B otaniker und Pflanzenge- ographen), którego zjazd doroczny odbywał się jednocześnie ze zjazdem m iędzynarodo

wym, a mianowicie: prof. L. Adamowica (z B elgradu) „O rozwoju flory półwyspu B ał

kańskiego od czasów epoki trzeciorzędowej

„O fitogeograficznem znaczeniu i podziale półw yspu B ałkańskiego11, prof. W illego (zC hrystyanii) „O pierw iastkach arktycznych we florze N orw egii11, G. Tanfiljewa (z P e

tersburga) „O stepach R o s y i p r o f . Palacky- ego (z P ragi) „O pochodzeniu flory afryk ań

skiej “ i prof. G. Becka von M anagetta (z P ra gi) „0 znaczeniu flory K a rstu dla historyi rozw oju flory Europy “.

Z innych działów botaniki przedstawiono tego rodzaju zbiorowy zarys badań dotych

czasowych w dw u dziedzinach, a mianowicie w kwestyi regeneracyi i asymilacyi. Ogólne zagadnienia procesu regeneracyi w świecie roślin przedstaw ił prof. Goebel (z Mona

chium), o przebiegu zaś tego zjawiska w ko

rzeniach mówił prof. Lopriore (z K atanii), ilustrując w ykład wybornemi obrazami pre

paratów mikroskopowych. Stan badań do

tychczasowych nad asymilacyą u roślin zie

lonych jasno i zwięźle przedstaw ił prof. H.

Molisch (z Pragi), o badaniach nad asym i

lacyą roślin pozbawionych chlorofilu refero

w ał prof. Hueppe (z Pragi).

W związku z tą kw estyą był drugi b ar

dziej specyalny odczyt prof. H. Molischa

„O barw niku b runatnie (Pheophyceae) i o- krzem ek (Diatomeae)“. W podręcznikach czytam y, że wodorosty te zawierają dwa barw niki, chlorofil i fikofein, m askujący zie

leń pierwszego. Molisch jednak dochodzi do przekonania, że tego rodzaju podział nie ist

nieje za życia, organizm u, w ystępuje zaś do

piero po jego śmierci. W edług jego zdania,

w w odorostach tych istnieje tylko jeden

barw nik, posiadający zdolność asymilacyi,

(9)

.N p 14

217 bru n atn y (pheophyll), k tó ry łatwo rozpada

się, dając chlorofil. Prócz tego badacz w y

m ieniony znalazł w tych wodorostach i łatwo siniejący barw nik t. zw. leukocyan. Rzecz ciekawa, że barw niki, zaw arte w ciele gnia- zdosza (Neottia Nidus avis) z rodziny storczy

kowych bardzo przypom inają barw niki b ru natnie.

Duże zainteresowanie wyw ołał ładnie ilu

strow any odczyt D. H. Scotta (z K ew pod Londynem) „0 podobnych do paproci rośli

nach nasiennych flory węglowej “, dotyczący bardzo ważnego odkrycia w dziedzinie pale

ontologii roślin.

W ostatnich czasach nieraz zwracano uwa

gę, że paprocie, znajdow ane w w arstw ach paleozoicznych, budow ą anatom iczną łodygi i liści różnią się znacznie od norm alnego ty pu, zbliżając się pod tym względem do kło- | dziniastych (Oycadeae), i znane są pod na- ! zwami Lyginodendreae, Medullosae, Cyca- doxyleae, Cladoxyleae i inne. W tych sa

mych warstw ach, gdzie są liście owych pa

proci, znajdowano również nasiona i owoce, opisywane pod nazw7ami Lagenostom a, Car- polithes i inne.

Badania dokładne preparatów m ikroskopo

wych w ykazały w owych nasionach i liściach wspólność budowy niektórych szczegółów, jak włoski, gruczołki i t. p. Budowa pyłku i pylników przypom ina budowę Cycadeae.

Niedawno udało się znale'ść tego rodzaju na

siona (Carpolithes g ran u latu s Gr.), siedzące bezpośrednio na liściach, uważanych dotąd za liście paproci — Pecopteris Pluckeneti.

W obec tego należy przyjąć, że nie wszystkie t. zw. paprocie epoki węglowej i permskiej (Aneimites, Sphenopteris, Neuropteris, P e copteris i inne) można zaliczyć do tego dzia

łu, gdyż niektóre z nich musimy uważać za rośliny nasienne, przedstaw iające form y przejściowe pomiędzy prawdziwemi papro

ciami (Filices), a kłodziniastem i (Cycadeae).

Z drugiej strony odkrycie to świadczy, że rośliny nasienne zjaw iły się na ziemi daleko wcześniej, niż dotąd przypuszczano.

Nie będę wyliczał wszystkich wykładów, wygłoszonych podczas zjazdu, wspomnę ty l

ko jeszcze o paru ciekawszych.

J . P . Lotsy (zL ejdy) przeniósł nas w świat mikroskopowy, mówiąc „O wpływie cytolo

gii na system atykę11. Przedstaw ił on,rezul

taty badań Strassburgera i jego szkoły, do

tyczące zm iany chrom atyny w jądrach i i-e- dukcyi chromosomów i zwrócił uw agę na znaczenie ty ch procesów w porównaniu z przem ianą pokoleń u roślin niższych. Nie

które wnioski tego autora oparte na tej te- oryi znane są czytelnikom „W szechśw iata“

z przekładu odczytu p. t. „Pokolenie X i po

kolenie 2 X 11.1)

Z bogatym światem przyrody zwrotniko

wej i w arunkam i pracy naukowej w insty

tucie botanicznym w 'B uitenzorgu na Jaw ie zapoznał członków zjazdu GL H ochreutiner (z Genewy), ilustrując odczyt ciekawemi ob

razami. Ogród i pracownia tam tejsza, po

zwalająca mieć na miejscu ogromnie bogaty m ateryał do badań, posiada dla rozwoju bo

tan ik i znaczenie pierwszorzędne, takie, jak np. stacya biologiczna w Neapolu dla rozw o

ju zoologii.

O statni zjazd botaników dokonał ważnego dzieła—ustalenia nom enklatury. Sprawę tę poruszył poprzedni zjazd, który odbył się w P aryżu w r. 1900, przekazując ją komisyi międzynarodowej, która w ciągu kilku lat zebrała odpowiedni m ateryał i przedstaw iła

•go do rozstrzygnięcia zjazdowi w W iedniu.

Praw o głosow ania w decyzyi ostatecznej mieli tylko członkowie komisyi m iędzynaro

dowej, wnioskodawcy, którzy zawczasu w y

stąpili z odpowiedniemi projektam i i przed

stawiciele tow arzystw i instytucyj botanicz

nych. Godziny popołudniowe przez cały czas trw ania kongresu były poświęcone de

batom nad tą sprawą, która szczęśliwie zo

stała doprowadzona do końca, wprowadza

jąc pewne stałe zasady, gdyż od czasu ko

deksu Decandollea „Lois de la nom enclature botaniquew (1867), (który nie był uświęcony powagą zjazdu międzynarodowego) wyszedł na jaw cały szereg niedokładności, które po

zwalały niektórym botanikom iść w tej spra

wie swoim dworem. Za pun k t oparcia dla wszystkich spraw dotyczących pierwszeń-

| stw a (priorite) nazwy przyjęto wydanie dzie

ła Linneusza „Species plan taru m “, t. j.

r. 1753. Dyagnozy nowych gatunków po-

!) Patrz Wszechświat T. X X IV . 1905. Str.

593.

(10)

218 Ne 14 w inny być ogłaszane przedewszystkiem po 1

łacinie, bardziej szczegółowe opisy mogą być

j

dodane i w innych językach europejskich.

Nie obeszło się jednak bez „liberum v e to “.

Rolę krew kiego szlachcica na sejm iku ode- i g rał dr. Otto K untze, ogłaszając ustnie i w d ruk u p rotest przeciw „niepraw idłow o

ściom" w działalności komisyi i uznając przez to zjazd obecny za „niekom petentny41 w tej sprawie. J)

P. Kuntzem u, autorowi 4-tomowego dzie

ła: „Revisio generum p lan taru m 11 i innych dotyczących tej kwestyi, nie można odmówić kompetencyi w spraw ach nom enklatury.

Stało się jednak z nim to, co często dzieje ! się ze specyalistami, że spraw y ogólne widzą ] pod wązkim kątem swej specyalności. P sy- I chologicznie łatw o zrozumieć, że jeżeli ktoś, j jak ów oponent, włożył ogrom benedyktyn- j skiej pracy w rewizyę nazw, to chciałby, że-

j

by rezultaty jego poszukiw ań były przyjęte przez ogół. Należy jednak zwrócić uwagę, że spraw a ta, której szybkie załatw ienie ma w ażne znaczenie dla ułatw ienia rozum ienia się wzajemnego w pracy naukow ej, jest wła- { ściwie nie tyle spraw ą naukową, ile form al- | ną. Chociażby więc ktoś na zasadzie źródło

wych badań dowiódł, że większość roślin w rozpowszechnionych obecnie pracach nie- -|

słusznie nosi pewną nazwę, to zastosowanie wyników tych poszukiw ań archiw alnych dla i postępu wiedzy m ogłoby się stać tylko prze-

j

szkodą, boć nie je s t rzeczą ta k łatw ą w yrzu

cić z pamięci cały szereg nazw starych, któ

re wiek cały przetrw ały bez zm iany i zacząć w imię praw historycznych nazyw ać rzeczy inaczej. Nic więc dziwnego, że zjazd w tej spraw ie stanął na stanow isku wygody, sta

rając się ustalić na przyszłość zasady nomen

k la tu ry w ten sposób, żeby nie w prow adzać zbyt wielkich zm ian w tem, co ju ż istnieje, do czego przyw ykliśm y wszyscy.

W ypracow ane na zjeździe p raw id ła d o ty czą tylko wyższych roślin P rzyszły zjazdy ł ) Dr. Otto Kuntze. Protest gegen den voll- machtswidrig arrangierten und wegen vieler Un- regeltnassigkeiten inkompetenten Nomenclatur- Kongres auf dem internationalen Botaniker-Kon- i gress in Wien nebst Kritik der atirftigen Re- j sultate der internationalen Kommision und Vor- ' schlag zu einem baldigen kompetenten Kongress. j San-Remo, 1905.

k tóry ma zebrać się w roku 1910 w Brukseli, ma nadać sankcyę ostateczną praw idłom do-

| tyczącym nom enklatury roślin niższych oraz kopalnych, a także ustalić nom enklaturę w geografii roślin.

Bolesław Hryniewiecki.

(I)N)

NO W E STUDYA

N A D H ISTO LO G IĄ I CZYNNOŚCIĄ GRUCZOŁU GAZOW EGO I OW ALU

W PĘ C H E R Z U PŁA W N Y M RYB KOŚCISTYCH.

P a n i K arolina Reis i prof. Józef Nussba- urn ogłaszają w „A natom ischer Anzeiger"*

dalszy ciąg swych badań nad gruczołem g a

zowym, o których już raz miałem okazyę zdawać spraw ę we Wszechświecie (ob. .M® 32 z r. 1905). AV ostatniej swej pracy pp. R.

i N. zajm ują się histologią i fizyologią g ru czołu gazowego i t. zw. owalu u przedsta

wicieli ryb kościstych należących do rodzin Ophididae i Percidae. Oddawna ju ż przy

pisywano t. zw. ciału nabłonkowemu pęche

rza rolę wydzielania gazu, lecz nie zbadano dokładnie histologii ani fizyologii tego proce

su. Poraź pierwszy J . M uller (w r. 1840) opisuje ciało nabłonkowe, jako gruczoł ko

mórkowy, połączony z siatką cudowną (rete mirabile) i w ydzielający powietrze pęcherza.

C orning (18881) i Coggi (1886) potwierdzili

! na drodze badania mikroskopowego swoistą

i

rolę wydzielniczą ciała nabłonkowego: skon- j statow ali jego obfite unaczynienie i znaleźli m iędzy jego kom órkam i św iatła przewodów

| gruczołowych. Badania Moreau (1876) i Hiif- nera (1892) nad stroną fizyologiczną procesu i wykazały, że hypoteza zwykłej dyfuzyi po-

| w ietrzą poprzez naczynia włoskowate do I św iatła pęcherza nie wystarcza wobec tego, że stosunek procentowy tlenu i jego ciśnie

nia cząstkowe (parcyalne) w pęcherzu mogą być wyższe niż w pow ietrzu otoczenia. P o d łu g H iifnera źródłem tlenu są rzeczywiście naczynia włoskowate, ale za środek przenoś

ny służą właśnie kom órki nabłonkowe, które

ja k gdyby w ypom pow ują tlen z tych naczyń.

(11)

219 Tej problem atycznej roli fizycznej ciała na- |

błonkowego przeciw staw ia J a g e r (1903) jego

ⁱ

funkcyę chemiczną. Przypuszcza on, że pod wpływem toksyn, w ydzielanych przez kom ór

ki nabłonkowe, giną ciałka krwi w naczy

niach włoskowatych i ze szczątków krwinek wydziela się w znacziiej ilości -tlen wolny.

Coś podobnego opisywali autorzy w poprzed

niej swej pracy (ob. J\[° 32 r. z.). U Macro- poda viridi-auratus. podług p. Reis i prof.

Nussbaum a w niektórych m iejscach w na- czyniach krwionośnych gruczołu widać szcze-

^j

gólne ciało ziarniste, zapewne produkt roz

padu ciałek krw i, z tego, podług autorów, należy przypuszczać, że tworzenie się wy

dzieliny gazowej w otaczających kom órkach gruczołowych odbywa się kosztem rozpada- I jących się krwinek. Gaz wydziela się w za-

rodzi kom órek gruczołowych w postaci pę

cherzyków, które łączą się w większe pęche- rze i zapewne pod działaniem zwiększonego | ciśnienia gazowego w stępują do św iatła pę-

i

chór z a pławnego. Ale prócz tego rozpadu ciałek krwi autorowie opisują rozpad samych komórek nabłonkow ych i jego produkt — masę ziarnistą lub kłaczkowatq, w światłach kanalików gruczołowych i w świetle pęche

rza, i dalszą przem ianę chemiczną tej masy, dającą właśnie zaw artość gazową pęcherza.

Ciekawie pod względem budowy i funkcyi przedstaw ia się gruczoł gazowy pęcherza ryb z rodziny Ophididae. S am pęcherz ryb tych jestto podłużny worek zwężający się ku ty - i łowi i tępo zakończony. U oddzielnych g a tunków różni się (podług Mullera) obecno

ścią lub brakiem części kostnych w swej ścianie.

Pod względem histologicznym pęcherz Ophididae podobny jest do pęcherza Fiera- sfer, opisanego przez Bykowskiego iN ussba-

j

uma. Ściana jego składa się z trzech błon i z w arstw y nabłonku wyściełającej światło ! jego. B łona zewnętrzna zawiera falisto prze-

^j

biegające pęczki włókienek, które tw orzą i dwie warstw y: jednę równoległą z osią po-

^j

dłużną pęcherza, d ru gą — warstw ę obwodo

wą; w niektórych miejscach w arstw a podłuż- ; na leży nazew nątrz, a w łókna obwodowe po | stronie w ew nętrznej, w innych znowu rzecz j się m a przeciwnie. Między włókienkami leżą liczne kom órki z jądram i pałeczkowate- mi. W łókienka te barw ią się podług van i

Giesona na kolor czerwony, nie są więc włók

nami sprężyeiemi, za jakie je uważał Emery.

W łókna sprężyste, jak tego dowodzi barw ie

nie podług W eigerta, tworzą samodzielną warstw ę graniczną błony zewnętrznej.

Błona średnia składa się z cienkiej w ar

stwy włókienek, przebiegających obwodowo, poczęści też wzdłuż osi pęcherza.

Błonę wew nętrzną tw orzą cienkie włókna blaszkowate, nie należące ani do grupy włó

kien sprężystych ani klejodajnych, i liczne naczynia krwionośne, które w dwu miejscach ściany pęcherzowej dosięgają szczególnego stopnia rozwoju i tw orzą narządy naczynio

we. Za tą skórką naczyniową, w prost ku św iatłu pęcherza zwrócona jest w arstw a na

błonka płaskiego, a nabłonek ten na stronie brzusznej ku przodowi pęcherza przechodzi w wielowarstwowy gruczoł gazowy, który w postaci tarczki o form ie podkowy sterczy ku św iatłu pęcherza. P o d tarczką tą, p ra wie w jej środku, w cienkiej w tem miejscu skórce naczyniowej, znajduje się t. zw. na

rząd naczyniowy przedni (organo vascolare anteriore), składający się z żylnej i tętniczej siatki cudownej (rete mirabile); z tego narzą

du naczyniowego biorą początek naczynia włoskowate gruczołu gazowego. Szczegóło

wy opis unaczynienia narządu tego znaleźć można w pracy Bykowskiego i Nussbauma w Spraw. Ak. Um. z r 1904. Co dotyczę naczyń włoskowatych, to te przebiegają w nabłonku w najrozm aitszych kierunkach;

nie przylegają one ściśle do ścianek kom ór

kowych, tak że tworzą się przestrzenie około- naczyniowe, przez które przerzucone są n i

teczki pochodzenia łącznotkankowego, łączą

ce ścianę naczyniową z obwodem komórek nabłonkowych.

Końcowe rozgałęzienia naczyń włoskowa

tych wstępują głęboko do ciał komórek, czę

sto dosięgając aż jądra. W około naczyń krwionośnych tw orzy się w komórkach g ru czołowych obwódka (rąbek, Saum) drobno

ziarnista, któ rą autorowie wyprowadzają z prądów dyfuzyjnych zachodzących w so

kach odżywczych pomiędzy naczyniami wło- skowatemi a kom órkam i gruczołowemi. Roz

m iary komórek gruczołowych w ahają się w szerokich granicach pomiędzy 12 a 80 ij ..

Komórki większe leżą u podstaw y narządu

nabłonkowego, komórki małe bliżej światła

(12)

220 JSfi 14 pęcherza. Deineke (1904) opisał komórki

większe u Perca pod nazwą komórek olbrzy

mich; komórki małe podług niego powstają z komórek olbrzym ich drogą podziału jądra, a następnie samego ciała komórkowego.

Sposób, w jak i Deineke opisuje fragm entacyę jąd ra komórek olbrzymich, dowodzi, podług autorów, że obserwował on rozpad jąd er oraz komórek, jako widomą oznakę czyn

ności wydzielniczej gruczołu. W celu p o parcia przypuszczenia tego autorowie opisu

ją szczegółowo budowę histologiczną komórek gruczołowych i zmiany zachodzące w nich podczas czynności wydzielniczej.

Zaródź kom órek tworzy cienką sieć, b a r

wiącą się eozyną na różowo, a barw nikiem van Giesona na kolor ciemno-czerwony;

ziarnka czerwone znajdują się w miejscach krzyżow ania oddzielnych nitek siateczki.

Sieć plazm atyczna zgęszcza się w postaci płaszcza wokoło jąd ra albo też wokoło ziarnek pow stałych z jego rozpadu, oraz w postaci promieni idących ku obwodowi komórek i dzielących je na pola oddzielne.

Podczas stadyum spoczynku pośrodku sie

ci plazm atycznej leży praw ie okrągłe jądro z jąderkiem . Z rozpoczęciem czynności w y

dzielniczej jąd ro zmienia się w sposób opisany przez Deinekego, przybierając postać p łato w atą; jednocześnie w jednem lub kilku p o lach wyżej wspom nianych odbywa się pro ces szczególny. Sieć plazm atyczna rozpada się na nieprawidłow e w łókna i ziarna, które posiadają inne niż zaródź norm alna w łasno

ści barwnicze, gdyż zapoinocą żelaza i hema- toksyliny barw ią się na czarno, zapomocą hem atoksyliny Delafielda na ciemno-niebie- sko, m etodą van Giesona n a kolor żółtawy.

Że ten rozpad zarodzi i m etachrom azya nie są produktem sztucznym, w idać z tego, że w szystkie części składow e wielu kom órek są

siednich pozostają bez zmiany. Ją d ro kom ó

rek wyżej w spom nianych rozpada się na drobne ułam ki; niciplazm atyczne, które ty m czasem rozpadły się na części drobne, a o sta

tecznie na ziarnka, otaczają się skupieniam i zarodzi, które tw orzą oporną obwódkę woko

ło zaw artości ziarnistej. Św iatło pow sta

jącego w ten sposób pęcherzyka tw orzy się drogą stopniowego posuw ania się ziarnek ku obwodowi, tak że można napotkać pęche

rzyki, które wcale lub niewiele zaw ierają

ziarnek. O krągła form a pęcherzyków, brak wszelkiej zawartości płynnej oraz pozostało

ści ziarniste skupiające się w pobliżu ścianek, przem aw iają za tem , że tu odbywa się w y dzielanie gazu jako w ynik przem ian che

micznych. Pęcherzyki wspom niane znajdu

ją się często pojedynczo lub w większej ilości u obwodu kom órki i w skutek ciśnienia wza

jem nego przybierają często postać wielo

ścienną. W dalszem stadyum procesu p ę cherzyki zbliżają się coraz bardziej ku obwo

dowi komórki, w ypychają jej ścianę, m ijają obwódkę protoplazm atyczną i w stępują do przestrzeni okołonaczyniowych, które m a

ją więc znaczenie przewodów gruczołowych.

Często proces rozkładowy nie ogranicza się do pojedynczych pól kom órki, lecz rozszerza się po całem ciele komórkowem, które przed

staw ia się jako grudka ciemnych włókien i ziarnek. W łaśnie tego procesu rozpado

wego w kom órkach nabłonkow ych nie chciał uznawać J a g e r — zapewne nie obserwował on gruczołu w pełni jego funkcyi wydzielni

czej; łatw o objaśnić to przeoczenie faktem , że czynność gruczołowa odbywa się w rzad

kich odstępach pomiędzy dłuższemi okresa

mi spoczynku.

C harakter chemiczny istoty ziarnistej, k tó

ra pozostaje po procesie wydzielniczym we

w nątrz gruczołu, przem aw ia też za przypu

szczeniem autorów. Masa ziarnista nie za

w iera m ucyny, gdyż barw ienie tioniną i mu- cykarm inem daje rezultaty ujem ne. Analiza chemiczna, dokonana przez Vincenta i Bar- nesa (1896) w ykazała, że istota ziarnista składa się przeważnie z nukleoproteidów, które ja k wiadomo tworzą głównie cliroma- tynę jąder, chociaż często znajdują się też w mniejszej lub w większej ilości w zarodzi.

W danym w ypadku nukleoproteidy powsta

ją nie tylko z rozpadu jąder, lecz i zarodzi, co w idać też z wyżej wspomnianej m etachro-

! mazyi; ziarnka powstałe z rozpadu zarodzi

| barw ią się zapomocą żelazo-hematoksyliny

; w sposób charakterystyczny dla chroma-

j f c y n y -

Co dotyczę zawartości gazowej pęcherza, to dotychczas zwracano jedynie uw agę na stosunek procentow y tlenu. Prócz tlenu zna

leźć jed n a k m ożna również azot, którego

obecność trudno objaśnić drogą dyfuzyi

z krwi, gdyż we krw i, jak wiadomo, niema

(13)

JM* 14

W S Z E C H Ś W IA T '2 2 1

analogicznego z hem oglobiną ciała, zbiera

jącego azot. Gaz ten powstaje więc jedynie jako produkt rozpadu kom órek nabłonko

wych. Obserwowany przez Ja g e ra i Bykow skiego i Nussbaum a rozpad krw inek w n a czyniach krwionośnych wyw iera bez w ąt

pienia ważny w pływ n a odżywianie komórek gruczołowych a więc pośrednio na czynności wydzielnicze graczołu. Rozpadłe komórki odradzają się drogą podziału amitotycznego kom órek małych.

Jako drugi narząd, regulujący zawartość gazu w pęcherzu w ten sposób, że zmniejsza ją w m iarę potrzeby, funkcyonuje u Plwso- clystae tak zw any owal (Corning), mieszczą- cy się po stronie grzbietow ej pęcherza, czę

sto ku jego końcowi tylnem u, ja k to ma miejsce też u Ophididae. Corning w swoim czasie nie zwrócił uwagi na funkcyę owalu;

dopiero J a g e r po raz pierwszy nazywa go narządem w chłaniającym (Absorptionsor- gan). Podług autorów budowa anatom iczna i funkcya owalu (u P erca fluviatilis) przed

staw iają się w tak i sposób: Ściana pęcherza wokoło owalu składa się z trzech w arstw tk an ki łącznej: 1) z tęgiej błonki zew nętrz

nej, 2) z błonki średniej obficie unaczynionej i 3) z błony w ew nętrznej bogatej we włókna sprężyste i pęczki mięsne a wysłanej nabłon

kiem płaskim. B łonka w ew nętrzna ściany pęcherzowej nie wchodzi do owalu, lecz koń

czy się u jego brzegu, tw orząc owalne zg ru bienia obwodowe, składa jące się z przebiega

jących obwodowo włókien m ięsnych oraz włókien sprężystych. Prócz tego układu mięsnego obserwować się dają pęczki mięsne przebiegające prom ienisto w związku z jednej strony z naczyniami owalu, z drugiej stro n y —poza pierścieniem obwodow ym —z w ar

stw ą średnią ściany pęcherza. Tętnice owa

lu należą do układu aorty zstępującej (Aorta descendens), żyły przechodzą w venae cardi- nales. N aczynia owalu tw orzą oddzielną w arstw ę naczyniową leżącą pomiędzy błon- ką zewnętrzną a nabłonkiem w postaci deli

katnej sieci kapilarów . Prom ienisto przebie

gające w łókna mięsne tw orzą z włókienkami obwodowemi właściwy organ, m ający na ce

lu otwieranie i zam ykanie owalu — mięśnie odśrodkowe m ają znaczenie rozwierających, gdyż drogą ich skracania rozszerza się owal;

natom iast mięśnie okrężne funkcyonują jako

zwieracze. Skracanie mięśni odśrodkowych wywołuje też rozszerzanie naczyń głównych owalu, gdyż oddzielne ich pęczki przymoco

wane są do ścian naczyniowych. G dy owal jest otw arty, następuje wchłanianie zbytniej ilości gazu drogą dyfuzyi poprzez nabłonek płaski do głębiej leżących naczyń włoskowa

tych, gdy jednocześnie wyżej wspomniane rozszerzanie się naczyń głównych owalu w y

wołuje zwiększony dopływ krwi, co wpływa w znacznym stopniu na absoi’pcyę powietrza z pęcherza. Ja g e r przypuszczał, że nabło

nek owalu przepuszcza powietrze, nabłonek pęcherza zaś nie. Podług autorów niema za

sadniczej różnicy w budowie histologicznej obudwu nabłonków — cała różnica polega je

dynie na tem, że w owalu brak, jak wiado

mo, grubej błonki wewnętrznej, tak że na

czynia włoskowate leżą bezpośrednio pod na

błonkiem, co umożliwia dyfuzyę gazu; w po

zostałych miejscach pęcherza właśnie ta gruba błona wew nętrzna nie przepuszcza po

wietrza.

Rozszerzanie się owalu następuje zwykle natychm iast po otwarciu pęcherza. Jeżeli jednak rybę zabijem y uderzeniem i po go

dzinie zbadamy jej pęcherz pławny, wtedy proces rozszerzania się idzie bardzo powoli — zapewne w skutek osłabienia czynności ner

wowej, której podlegają narządy pęcherza.

A utorzy znaleźli raz owal zupełnie zam knię

ty; dopiero po upływie 2 m inut światło jego rozszerzyło się do 1 mm średnicy; po 5, min.

do 4 mm, po następnych 30 min. osiągnęło swoje m ax im u m — mianowicie u osobników 25 cm długości— średnicę 3 cm. Rozszerza

nie się owalu m a na celu zwiększenie płasz

czyzny stycznej nabłonka płaskiego z polem naczyniowem; zwężanie się jego —przeciwnie zmniejszenie płaszczyzny wchłaniającej.

U Ophidium Rochii u tylnego końca pę

cherza znajduje się stożkow aty narząd ana

logiczny z owalem; jego koniec tylny, szer

szy, sterczy ponad pęcherzem, część przed

nia, węższa zwrócona jest ku św iatłu pęche

rza. Podłużne przecięcie tego organu w yka

zuje oryginalny stosunekw arstw oddzielnych.

Zew nętrzna sprężysta w arstw a błony włók

nistej zgrubia się u tylnego końca pęcherza i tworzy rodzaj zatyczki, korka, obfitujący w wężykowato wijące się włókna sprężyste.

Pod tą w arstw ą leżąca naprężona warstwa