Podstawy demometrii - Agnieszka Rossa - pdf, ebook – Ibuk.pl

Agnieszka Rossa – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Katedra Demografii, 90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 roku nr 41/43

RECENZENT Andrzej Ochocki

REDAKTOR INICJUJĄCY Iwona Gos

KOREKTA JĘZYKOWA Paweł M. Sobczak

SKŁAD I ŁAMANIE Agnieszka Rossa

KOREKTA TECHNICZNA Leonora Gralka

PROJEKT OKŁADKI Katarzyna Turkowska

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/lamnee Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ

© Copyright by Agnieszka Rossa, Łódź 2019

© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.07706.16.0.S

Ark. druk. 9,375

ISBN 978-83-8142-374-8 e-ISBN 978-83-8142-375-5

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl

tel. (42) 665 58 63

Spis tre´ sci

Przedmowa . . . . 7

Rozdzia l 1. ISTOTA I PRZEDMIOT DEMOGRAFII . . . . . 9

1.1. Podstawowe definicje i poj ecia . . . .

9

1.2. G l´ owne nurty demografii . . . 10

1.3. Interdyscyplinarny charakter demografii . . . 10

1.4. Zr´ ´ od la informacji w demografii . . . 11

1.5. Poj ecie przestrzeni i czasu . . . 12

1.6. Poj ecie czasu ekspozycji i osobolat ˙zycia . . . 13

1.7. Siatki demograficzne . . . 13

Cwiczenie . . . 20 ´

Rozdzia l 2. WSP ´ O LCZYNNIKI DEMOGRAFICZNE . . . . 21

2.1. Wprowadzenie . . . 21

2.2. Podzia l wsp´ o lczynnik´ ow demograficznych . . . 21

2.3. Wsp´ o lczynniki kohortowe . . . 23

2.4. Wsp´ o lczynniki przekrojowo-kohortowe . . . 26

2.5. Wsp´ o lczynniki przekrojowe . . . 29

2.6. Wybrane wsp´ o lczynniki demograficzne . . . 31

2.6.1. Og´ olny wsp´ o lczynnik urodze´ n (rodno´ sci) . . . 31

2.6.2. Og´ olny wsp´ o lczynnik p lodno´ sci . . . 32

2.6.3. Og´ olny wsp´ o lczynnik zgon´ ow . . . 32

2.6.4. Wsp´ o lczynnik przyrostu naturalnego . . . 33

2.6.5. Cz astkowe wsp´

o lczynniki p lodno´ sci . . . 33

2.6.6. Cz astkowe wsp´

o lczynniki zgon´ ow . . . 34

2.7. Przyk lady . . . 35

2.8. Prawdopodobie´ nstwa zdarze´ n demograficznych – uj ecie

kohortowe i kohortowo-przekrojowe . . . 49

2.9. Zwi azek wsp´

o lczynnik´ ow demograficznych i prawdopodo- bie´ nstw zdarze´ n . . . 53

2.10. Standaryzacja i dekompozycja wsp´ o lczynnik´ ow demograficz- nych . . . 56

Cwiczenia . . . 65 ´

6

Rozdzia l 3. TABLICE TRWANIA ˙ ZYCIA . . . 69

3.1. Wprowadzenie . . . 69

3.2. Podstawowe charakterystyki TT ˙ Z . . . 69

3.3. Tablica kohortowa . . . 72

3.4. Tablica przekrojowa . . . 76

3.5. Strategie wyboru wsp´ o lczynnik´ ow

a

. . . 83

3.5.1. Model interpolacji liniowej . . . 84

3.5.2. Model interpolacji wyk ladniczej . . . 85

3.6. TT ˙ Z w analizie czasu trwania zjawisk . . . 90

3.7. Koncepcja populacji stacjonarnej . . . 91

Cwiczenia . . . 95 ´

Rozdzia l 4. ROZK LADY CZASU TRWANIA ˙ ZYCIA . . . 101

4.1. Wprowadzenie . . . 101

4.2. Niekt´ ore charakterystyki funkcyjne i liczbowe . . . 101

4.3. Intensywno´ s´ c zgon´ ow a wsp´ o lczynnik zgon´ ow . . . 106

4.4. Relacja mi edzy

q

a prawdopodobie´ nstwami tablicowymi q

. 107 4.5. Prawa umieralno´ sci – uj ecie historyczne . . . 110

Cwiczenia . . . 112 ´

Rozdzia l 5. REPRODUKCJA LUDNO´ SCI . . . 113

5.1. Wprowadzenie . . . 113

5.2. Wska´ znik dynamiki demograficznej . . . 114

5.3. Wsp´ o lczynniki reprodukcji netto i brutto . . . 114

5.4. Wsp´ o lczynnik dzietno´ sci . . . 119

Cwiczenie . . . 121 ´

Rozdzia l 6. WZROST LICZEBNY POPULACJI . . . 123

6.1. Wprowadzenie . . . 123

6.2. R´ ownanie bilansowe . . . 123

6.3. Intensywno´ s´ c wzrostu populacji . . . 127

6.3.1. Roczna stopa wzrostu – przypadki szczeg´ olne . . . 129

6.3.2. Liczba osobolat ˙zycia . . . 133

6.4. Intensywno´ s´ c urodze´ n, p lodno´ sci, zgon´ ow i migracji . . . 134

6.5. Model Lotki ludno´ sci ustabilizowanej . . . 136

6.5.1. Struktura ludno´ sci w modelu Lotki . . . 139

6.5.2. Integralne r´ ownanie reprodukcji ludno´ sci . . . 139

6.5.3. Oczekiwana d lugo´ s´ c generacji . . . 141

6.5.4. Wyznaczanie wsp´ o lczynnika przyrostu naturalnego . . 142

6.5.5. Intensywno´ s´ c wzrostu a intensywno´ s´ c urodze´ n, zgon´ ow 144 6.5.6. ´ Srednie trwanie ˙zycia a ´ sredni wiek w chwili zgonu . . 145

Cwiczenia . . . 147 ´

Bibliografia . . . 149

Przedmowa

Niniejsza ksi a˙zka zawiera om´

owienie podstawowych metod i modeli z zakresu demografii matematycznej, zwanej w skr´ ocie demometri a.

Celem autorki by lo przybli˙zenie w mo˙zliwie przyst epny i wizualnie

czytelny spos´ ob metod i narz edzi analizy demograficznej, poprzez zilu-

strowanie ich licznymi przyk ladami oraz zadaniami do samodzielnego rozwi azania. W opracowaniu pomini

eto elementy demografii opisowej,

kt´ orej g l´ ownym zadaniem jest opis liczbowy wielko´sci i struktur rze- czywistych zbiorowo´sci ludzkich wraz zachodz acymi w nich procesami

demograficznymi.

Materia l podzielony zosta l na sze´s´ c rozdzia l´ ow. W rozdziale 1 przy- bli˙zone zosta ly istota i przedmiot demografii, jak r´ ownie˙z definicje podstawowych poj e´

c. Rozdzia l 2 zawiera om´ owienie og´ olnych zasad konstrukcji wsp´ o lczynnik´ ow demograficznych opartych na koncepcji siatki Lexisa. Rozdzia l 3 prezentuje podstawowe modele dyskretne sto- sowane w demografii, czyli tablice trwania ˙zycia, zwane tak˙ze tablicami wymieralno´sci. Alternatyw a dla tego uj

ecia s

a tzw. modele z czasem

ci ag lym. Niekt´

ore z nich zosta ly przedstawione w rozdziale 4. Ko- lejny rozdzia l porusza podstawowe zagadnienia dotycz ace reprodukcji

ludno´sci, natomiast rozdzia l ostatni kontynuuje t e tematyk

e w zakresie

modeli wzrostu, w tym tak˙ze modelu Lotki ludno´sci ustabilizowanej.

Autorka pragnie podzi ekowa´

c Recenzentowi ksi a˙zki, Profesorowi

Andrzejowi Ochockiemu, za cenne uwagi i sugestie, kt´ ore pomog ly po-

prawi´ c, uzupe lni´ c i uszczeg´ o lowi´ c zagadnienia prezentowane w ksi a˙zce.

Rozdzia l 1

ISTOTA I PRZEDMIOT DEMOGRAFII

1.1. Podstawowe definicje i poj ecia _,

Demografia jest nauk a o prawid lowo´sciach rz

adz

acych rozwojem

populacji, z uwzgl ednieniem konkretnych warunk´

ow spo lecznych i gos- podarczych w danym okresie i na danym terytorium [Ok´ olski 2004, Holzer 2006, K¸edelski, Paradysz 2006].

Kluczowym w tej definicji jest poj ecie populacji. Okre´slenie to

powsta lo w XVI wieku, a jego rozumienie zmienia lo sie na przestrzeni lat i ma obecnie wiele znacze´ n (np. populacja ludzi, firm, zwierz at).

W demografii przez to poj ecie rozumie´

c b edziemy populacj

e ludzk

a,

scharakteryzowan a pod wzgl

edem:

– podmiotowym – zdefiniowanie jednostek wchodz acych w sk lad

badanej populacji, np. osoby lub grupy os´ ob (gospodarstwa do- mowe, ma l˙ze´ nstwa, rodziny, kohorty itp.) spe lniaj ace ustalone kry-

teria (spo leczne, ekonomiczne, polityczne, etniczne),

– przestrzennym – ustalenie geograficznego umiejscowienia popu- lacji,

– czasowym – okre´slenie momentu lub okresu, w kt´ orym ˙zyj a jed-

nostki populacji lub wyst epuj

a interesuj

ace nas zdarzenia demogra-

ficzne.

Przedmiot bada´ n demograficznych obejmuje stan i struktur e po-

pulacji wg cech spo leczo-ekonomicznych, dynamik e zmian populacji,

w tym zdarzenia i procesy demograficzne, ich zr´ o˙znicowanie, a tak˙ze spo leczno-ekonomiczne uwarunkowania i konsekwencje tych proces´ ow.

Przez procesy demograficzne rozumie´ c b edziemy zjawiska za-

chodz ace w populacji, kszta ltowane przez nat

e˙zenie i rozk lad w cza-

sie (kalendarz) zdarze´ n demograficznych, do kt´ orych nale˙z a przede

wszystkim urodzenia, zgony, migracje oraz zmiany stanu cywilnego.

10 Podstawy demometrii Obserwacji i analizie podlegaj a w szczeg´

olno´sci:

– zmienna zasobu, tj. wielko´s´ c populacji w ustalonym momencie lub momentach czasu,

– zmienne strumienia, tj. liczby zdarze´ n demograficznych zrealizo- wanych w danym przedziale czasu, wp lywaj acych na zmiany w wiel-

ko´sci i strukturze populacji,

– struktura populacji wg cech spo leczno-ekonomicznych, ta- kich jak wiek, p le´ c, stan cywilny, wykszta lcenie, zaw´ od,

– struktura populacji wg cech geograficznych, np. miejsca uro- dzenia, zamieszkania, pracy,

– uwarunkowania i konsekwencje spo leczno-ekonomiczne proce- s´ ow demograficznych.

1.2. G l´ owne nurty demografii

Wyr´ o˙zni´ c mo˙zna nast epuj

ace g l´

owne nurty demografii:

Demografia og´ olna – zajmuj aca si

e teoretycznymi rozwa˙zaniami na

temat prawid lowo´sci rz adz

acych rozwojem populacji, a tak˙ze zagad-

nieniami zwi azanymi z opisem i pomiarem zjawisk demograficznych.

Demografia opisowa – zajmuj aca si

e opisem liczbowym wielko´sci

i struktur zbiorowo´sci, a tak˙ze zdarze´ n i proces´ ow demograficznych, z wykorzystaniem zar´ owno liczb bezwzgl ednych, jak i stosunkowych,

np. wyra˙zonych za pomoc a prawdopodobie´

nstw okre´slonych zdarze´ n lub wsp´ o lczynnik´ ow demograficznych.

Demografia matematyczna (demometria) – zajmuj aca si

e meto-

dami pomiaru i opisu prawid lowo´sci rz adz

acych zbiorowo´sciami i pro-

cesami demograficznymi oraz metodami ich modelowania i predykcji z wykorzystaniem aparatu matematyczno-statystycznego.

Poza tym podzia lem istnieje te˙z szereg specjalno´sci szczeg´ o lowych, np. demografia spo leczna, ekonomiczna, historyczna czy potencjalna.

1.3. Interdyscyplinarny charakter demografii

Obszary badawcze demografii zaz ebiaj

a si

e z wielu innymi dyscy-

plinami, dla kt´ orych sfer a zainteresowa´

n s a populacje ludzkie.

Istota i przedmiot demografii 11 Zagadnienia analizowane w ramach tych dyscyplin s a cz

esto zbie˙zne

z przedmiotem bada´ n demograficznych. Do nich nale˙z a m.in.:

ekonomia – w zakresie bada´ n dotycz acych popytu, potencja lu si ly ro-

boczej, uwarunkowa´ n rozwoju system´ ow ekonomicznych,

socjologia – w obszarze bada´ n nad rozwojem spo lecze´ nstw, zasadami formowania si e rodzin, uwarunkowa´

n rozwoju system´ ow spo lecznych, geografia – w analizach nad migracjami i terytorialnym rozmieszcze- niem ludno´sci,

psychologia – w zakresie bada´ n dotycz acych postaw i zachowa´

n ludz- kich,

epidemiologia i nauki medyczne – w analizach ´smiertelno´sci, rozpo- wszechniania chor´ ob, czynnik´ ow wp lywaj acych na stan zdrowia i czas

˙zycia w zdrowiu.

1.4. ´ Zr´ od la informacji w demografii

Badania demograficzne opieraj a si

e na danych statystycznych do-

tycz acych ludno´sci, dlatego z demografi

a wi

a˙ze si

e tzw. statystyka

publiczna.

W Polsce dane na temat stanu i struktury ludno´sci w r´ o˙znych prze- krojach terytorialnych i czasowych s a gromadzone i publikowane przez

G l´ owny Urz ad Statystyczny (GUS) oraz wojew´

odzkie urz edy statys-

tyczne. Bazy i rejestry tematyczne prowadz a tak˙ze inne urz

edy i or-

gany administracji pa´ nstwowej. Z punktu widzenia ´ zr´ ode l informacji, wyr´ o˙zniamy (por. [Kurkiewicz (red.) 2010], s. 31–40):

– powszechne spisy ludno´ sci – badanie ca lkowite przeprowadzane mniej wi ecej co 10 lat (tj. w latach zako´

nczonych na zero lub im bliskich),

– rejestracja bie ˙z aca – rejestracja urodze´

n, zgon´ ow, zmian stanu cywilnego lub miejsca zamieszkania, prowadzona przez urz edy ewi-

dencji ludno´sci czy urz edy stanu cywilnego,

– badania reprezentacyjne – badania przeprowadzane w losowych

pr´ obach jednostek (os´ ob, rodzin, gospodarstw domowych) i organi-

zowane na u˙zytek konkretnych cel´ ow. Przyk ladem jest Badanie Ak-

tywno´sci Ekonomicznej Ludno´sci (BAEL) prowadzone przez GUS

w losowej pr´ obie gospodarstw domowych.

12 Podstawy demometrii

1.5. Poj ecie przestrzeni i czasu _,

Przestrze´ n jest rozumiana w demografii nie tylko w kategoriach re- gion´ ow geograficznych, ale r´ ownie˙z stan´ ow i warstw spo lecznych. Prze- mieszczanie si e os´

ob pomi edzy regionami nazywane jest mobilno´

sci a

poziom a, natomiast przemieszczanie si

e w obr

ebie warstw spo lecznych

– mobilno´ sci a pionow

a.

Dalej stosowa´ c b edziemy nast

epuj

ace poj

ecia czasu:

1. Czas w lasny jednostek nale˙z acych do kohort, generacji lub zbio-

rowo´sci jednocze´snie ˙zyj acych w danym czasie i na danym teryto-

rium.

W przypadku os´ ob indywidualnych czas w lasny zwykle uto˙zsamia si e z wiekiem, cho´

c mo˙ze by´ c on rozumiany tak˙ze np. jako czas pozostawania w wieku prokreacyjnym w przypadku kobiet, czas trwania zwi azku w przypadku ma l˙ze´

nstw, czas edukacji m lodzie˙zy szkolnej itp.

2. Czas historyczny (kalendarzowy), w kt´ orym jest umiejscowio- na dana kohorta, generacja lub zbiorowo´s´ c og´ o lu ˙zyj acych na danym

terytorium.

Bardziej szczeg´ o lowego wyja´snienia wymagaj a u˙zyte w tej klasyfi-

kacji okre´slenia: kohorta, generacja i zbiorowo´s´ c og´ o lu ˙zyj acych.

Kohorta to zbiorowo´s´ c jednostek wyodr ebniona na podstawie zda-

rze´ n demograficznych ustalonego typu, kt´ ore wyst api ly w zadanym

okresie, np. dniu, miesi acu, kwartale, roku lub innym przedziale czasu

i by ly do´swiadczeniem ka˙zdego z cz lonk´ ow tej zbiorowo´sci. M´ owimy wtedy o kohortach dziennych, miesi ecznych, kwartalnych, rocznych itp.

Kohort e mog

a tworzy´

c np. ma l˙ze´ nstwa zawarte w danym roku ka- lendarzowym, kobiety rodz ace w tym samym dniu, dzieci rozpoczy-

naj ace nauk

e w ustalonym roku szkolnym, absolwenci podejmuj

acy

pierwsz a prac

e w okre´slonym miesi

acu itp.

Szczeg´ olny przypadek stanowi kohorta urodzeniowa, kt´ or a two-

rz a osoby urodzone w tym samym okresie kalendarzowym. Gdy rozwa-

˙zanym okresem jest rok, w´ owczas tak a kohort

e nazywa´

c b edziemy ge-

neracj a.

Zbiorowo´ s´ c og´ o lu ˙zyj acych tworz

a jednostki z r´

o˙znych generacji

˙zyj acych jednocze´snie w danym czasie. Prawid lowo´sci zaobserwowane

w takiej zbiorowo´sci odnosi si e niekiedy do tzw. kohorty hipotetycz-

Istota i przedmiot demografii 13 nej, o kt´ orej zak lada si e, ˙ze intensywno´s´

c (nat e˙zenie) okre´slonych zda-

rze´ n demograficznych jest zgodna z nat e˙zeniem zdarze´

n odnotowanym w badanym okresie we wszystkich generacjach wchodz acych w sk lad

tej zbiorowo´sci.

1.6. Poj ecie czasu ekspozycji i osobolat ˙zycia _,

W analizie demograficznej wa˙zn a rol

e pe lni poj

ecie czasu ekspo-

zycji (person-years of exposure). Rozumie si e go jako czas, przez kt´

ory dana jednostka jest nara˙zona na ryzyko wyst apienia okre´slonego zda-

rzenia demograficznego. Suma czas´ ow ekspozycji dla wszystkich jed- nostek zbiorowo´sci b edzie nazywana dalej l

acznym czasem ekspozycji.

Przyk ladowo, kobieta wchodz aca w wiek rozrodczy ma szans

e uro-

dzenia dziecka. M´ owimy w´ owczas, ˙ze podlega ,,ryzyku” do´swiadczenia tego zdarzenia demograficznego, a ekspozycja na ryzyko rozpoczyna si e w momencie osi

agni

ecia wieku prokreacyjnego. W przypadku in-

nego zdarzenia, jakim jest np. zgon, na ryzyko nara˙zone s a wszystkie

jednostki zbiorowo´sci, a czas ekspozycji mierzony jest od momentu urodzenia si e poszczeg´

olnych os´ ob.

Czas ekspozycji zast epowany jest w niekt´

orych przypadkach poj e-

ciem osobolat ˙zycia (person-years lived). Poj ecia tego u˙zywa´

c b edzie-

my w sytuacji, gdy nie wszystkie jednostki zbiorowo´sci nara˙zone s a na

ryzyko wyst apienia danego zdarzenia [Preston et al. 2001].

1.7. Siatki demograficzne

Cz est

a praktyk

a prezentacji kohort czy generacji jest umiejscowie-

nie ich w dwuwymiarowym uk ladzie wsp´ o lrz ednych, w kt´

orym o´s pio- nowa reprezentuje czas w lasny kohorty (generacji), a o´s pozioma – czas kalendarzowy. Taki rodzaj prezentacji nazywamy siatk a demogra-

ficzn a. Pocz

awszy od lat 60. XX wieku, bardzo popularny sta l si

e jej

francuski wariant, b ed

acy modyfikacj

a tradycyjnej siatki zapropono-

wanej przez W. Lexisa w 1875 roku.

W rozwa˙zaniach i analizach opartych na siatkach demograficznych

b edziemy zak lada´

c dalej, ˙ze mamy do czynienia z kohortami (gene-

racjami), w kt´ orych przyrost lub ubytek liczebny spowodowany jest

ruchem naturalnym (urodzenia, zgony), natomiast nie wyst epuje ruch

14 Podstawy demometrii w edr´

owkowy (odp lyw lub nap lyw migracyjny). Tego rodzaju zbioro- wo´sci nazywamy zamkni etymi.

Przyk lad 1. Przedstawimy graficzn a prezentacj

e los´

ow pewnej kobie- ty w postaci tzw. linii ˙zycia, wykre´slonej na rysunku 1 za pomoc a

linii prostej, nachylonej pod k atem 45

do osi poziomej.

Za l´ o˙zmy, ˙ze dysponujemy danymi na temat moment´ ow czasowych wyst apienia nast

epuj

acych zdarze´

n, b ed

acych udzia lem tej kobiety:

u – narodziny, m – zawarcie ma l˙ze´ nstwa, b

– urodzenie i-tego dziecka, r – rozpad ma l˙ze´ nstwa (tj. rozw´ od lub ´smier´ c ma l˙zonka), d – ´smier´ c.

6

-

czas w lasny (wiek) linia ˙zycia

czas kalendarzowy

Rysunek 1. Przyk ladowa linia ˙zycia w uk ladzie wsp´ o lrz ednych

τ

w

•

w

m

•

τ

w

b

•

τ

w

r

•

τ

w

d

•

τ

Obok linii ˙zycia, na rysunku 1 zaznaczono umiejscowienie w czasie w lasnym i kalendarzowym poszczeg´ olnych zdarze´ n w dwuwymiarowym uk ladzie wsp´ o lrz ednych.

Wsp´ o lrz edne na osi pionowej reprezentuj

a wiek kobiety w chwili

wyst apienia poszczeg´

olnych zdarze´ n, natomiast wsp´ o lrz edne na osi po-

ziomej – momenty kalendarzowe tych zdarze´ n. Wsp´ o lrz edne te ozna-

czone zosta ly symbolami odpowiednio: