Tytuł tego podrozdziału sugeruje, że omówiona wcześniej baśńŚnieżka nie jest wyłącznym śladem kultury ludowej w dramacie Słowackiego. Do akcji Bal‑
ladyny można bowiem równie dobrze dopasować inne baśnie ze zbioru braci Grimm, takie jak Jaśi Małgosia, CzerwonyKapturek oraz baśnie ukraińskie62.
59 J. Słowacki: Balladyna…, s. 74–75.
60 M. Janion: Czyni klęska.Rzeczotragizmie. W: Eadem: Gorączkaromantyczna. Warsza-wa 1975, s. 401.
61 Ibidem, s. 402.
62 Nie zapominajmy, że Juliusz Słowacki urodził się na Ukrainie.
Joanna Sapa
126
W tym miejscu warto zaznaczyć, że w baśniach jednym z najczęściej wystę-pujących motywów są skomplikowane losy rodzeństwa63 oraz, że – powtarzając za Jodełką -Burzeckim:
baśń ludowa wyraża […] przede wszystkim naturalne dążenie do szczęścia i równie naturalne pragnienie sprawiedliwości. Dola ludu była ciężka, co-dzienność przygniatała nadmiernymi obciążeniami na rzecz samolubnych panów, stąd tyle tęsknot i marzeń ludowych o lepszym bytowaniu […]64. Jakie zatem elementy baśni Jaś i Małgosia65 można dostrzec w Balladynie?
Przede wszystkim wymieniony już temat rodzeństwa oraz problemy materialne rodziców. W wersji spisanej przez Grimmów baśniowa Macocha chce pozbyć się Jasia i jego siostry, ponieważ w kraju zapanował głód.
Czyż inaczej myśli Wdowa, matka Aliny i Balladyny? Nie. Co prawda, w prze-ciwieństwie do baśniowej Macochy chce dla córek jak najlepiej, ale równocześnie wie, że wydając je bogato za mąż, sama odciąży się i zwolni z obowiązku dbania o nie. Mówi w akcie pierwszym:
Zawsze ja myślę, że wam Bóg zapłaci Bogatym mężem… a kto wie? a może Już o was słychać na królewskim dworze?
A my tu żniemy, a tu nagle z boru Jaki królewic […] zajeżdża karetą…
I mówi do mnie: podściwa kobieto Daj mi za żonę jedną z córek66.
Z kolei motywy z Grimmowskiej baśniCzerwonyKapturek67 doskonale wi-doczne są w scenie zbierania malin przez Alinę i Balladynę. Balladyna, podobnie jak Czerwony Kapturek, zamiast iść prostą ścieżką przez las i wykonać swoje zadanie (którym w baśni jest dostarczenie babci posiłku, a w dramacie zebranie owoców w jak najkrótszym czasie), „błądzi” i wybiera nie pracę, a przyjemność i zabawę. Równocześnie Alina przyjmuje rolę matki z baśni, która napomina, ostrzega i moralizuje. Mówi przecież do siostry:
63 W baśniach często występują dwaj bracia lub dwie siostry, jako figury reprezentujące prze-ciwstawne aspekty osobowości. Równie popularne są też baśnie o rodzeństwie różnopłciowym, choć te mają trochę inne znaczenie.
64 T. Jodełka -Burzecki: Wstęp…, s. 7.
65 Tekst baśni Jaśi Małgosia, na którym opierałam się, dokonując porównania, pochodzi ze zbioru Baśni braci Grimm z 1964 roku w tłumaczeniu Marcelego Tarnowskiego.
66 J. Słowacki: Balladyna…, s. 43.
67 Tekst baśni CzerwonyKapturek, na którym opierałam się, dokonując porównania, pocho-dzi ze zbioru Baśni braci Grimm z 1964 roku w tłumaczeniu Marcelego Tarnowskiego.
A tobie jutro trzeba wziąć się ostro Do tych malinek, bo wiesz, że ja zawsze Uprzedzam ciebie i mam pełny dzbanek68.
I – dalej:
Ha, siostrzyczko? a ja wiem, dlaczego Malin nie zbierasz…
[…]Nic… tylko mówię, że ja bym nie chciała Rzucić kochanka ani dla rycerza, Ani dla króla… a gdybym kochała, Wzajem kochana, rolnika, pasterza, To już by żaden Kirkor…69
by w akcie drugim dobitnie podsumować:
Wyszłyśmy razem, miałaś dosyć czasu, Wszak ja ci siostro nie ukradłam lasu70.
Jak wspomniałam wcześniej, sięgnęłam również do zbioru baśni ukraiń-skich71. Spośród tych podań bliska motywom z Balladyny jest między innymi baśń Córka i pasierbica72. Jej główna bohaterka to pracowita córka biednego chłopa, która – w przeciwieństwie do Aliny – zostaje nagrodzona za swą dobroć i uczynność. Wędrując przez świat, pracowita dziewczyna usuwa błoto i roś- liny ze źródełka, czyści zabrudzony (magiczny, bo mówiący) piec oraz opiekuje się kobyłką (także magiczną). Dzięki takiemu postępowaniu zasługuje na „dłu-gie i szczęśliwe życie”.
Postać ta jest, rzecz jasna, skontrastowana z nieczułą, leniwą i samolubną cór-ką Macochy, która w finalnej scenie zostaje zjedzona za karę przez żaby i węże.
Takie zakończenie akcji wykazuje wyraźną analogię do dramatu Słowackiego, w którym złą siostrę – Balladynę – w ostatnim akcie też czeka śmierć.
Drugim ukraińskim podaniem ludowym, do którego się odwołam, jest utwór pt. JakcesarzpojąłzażonęsierotęMaryjkę73, w widoczny sposób nawią-zujący do dwóch innych tekstów: Balladyny oraz Grimmowskiej baśniKopciu‑
szek. Opowiada on o dobrej Maryjce (bohaterka nie ma matki – podobny wątek
68 J. Słowacki: Balladyna…, s. 56.
69 Ibidem, s. 57.
70 Ibidem, s. 71.
71 Naprzełęczyświatów.150ukraińskichbaśni,gadek,humoreseki podańludowych. Wybór, przekł. i oprac. J.M. Kasjan. Toruń 1994.
72 Ibidem, s. 57–60.
73 Naprzełęczyświatów…, s. 66–67.
Joanna Sapa
128
znajdziemy w baśni Kopciuszek) oraz Macosze i jej córce. Macocha każdego wie-czoru każe swej przybranej córce prząść (pod groźbą wypędzenia dziewczyny z domu). Wie jednak, że nie zdąży ona wykonać tej pracy w ciągu jednej nocy, gdyż przędzy jest zbyt dużo. Maryjka – nie chcąc skarżyć się ojcu – żali się na swój los jałówce, a ta dzięki swej magii dwukrotnie pomaga jej przechytrzyć złą Macochę. Kiedy kobieta orientuje się, że jałówka pomaga znienawidzonej przez nią dziewczynie, każe ją zabić. Z nasionek znajdujących się w jelicie zwierzęcia wyrasta srebrna jabłoń. Pewnego dnia młody cesarz, przejeżdżając przez wieś, dostrzega niezwykłe drzewo i żąda, by zerwano z niego drogocenne owoce. Uda-je się to tylko tytułowej sierocie Maryjce. Władca zakochuUda-je się w dziewczynie i staje się ona cesarzową (schemat jak w Balladynie).