Świadkowie testamentu są wymagani przy testamencie allogra- ficznym (art. 951 kc) oraz ustnym (art. 952 kc). Nie występują przy tes
tamencie własnoręcznym i notarialnym.
Co do pojęcia świadka można wyrazić kilka stanowisk.
(1) Świadkiem jest osoba, która w sposób wyraźny lub choćby dorozumiany przez spadkodawcę lub na jego polecenie do spełnienia roli świadka została wezwana, jest świadoma swej roli i do jej spełnienia gotowa.
(2) Wedle innego stanowiska świadkiem testamentu może być każda osoba, do której spadkodawca kieruje oświadczenie swej ostatniej woli, choćby specjalnie nie była przywołana lub zaproszona, nie może jednak być uważana za świadka testamentu osoba, która wprawdzie była obecna podczas składania oświadczenia przez spadkodawcę, ale do której spadkodawca nie kierował swego oświadczenia.
(3) Zagadnienie, kto jest świadkiem, nie należy rozstrzygać w oparciu o prze
słanki pozaustawowe, na których oparte jest stanowisko 1 i 2. Wystarczy uwzględnić brzmienie i cel art. 952, 951 kc, aby w konkretnym przypadku, po starannym rozważeniu zachodzących okoliczności dojść do ustalenia osób „wobec których (w obecności których) spadkodawca podał swą wolę”.
Okoliczności te mogą być różnorodne. Może zdarzyć się, że spadkodawca poda swą wolę wobec grupy osób znajdujących się przy nim, nie wiedząc (wskutek ślepoty lub innych przyczyn), jakie są to osoby i ile ich jest, np.
w szpitalu, na miejscu nieszczęśliwego wypadku. Częściej bywa tak, że testator zwraca się do kilku osób spośród obecnych, sądząc, że ich współudział wystarczy, ponadto czasem także dlatego, że mylnie uważa współudział innych, np. swych sióstr, za niedopuszczalny; w takich przy
padkach należałoby także i tych innych traktować jako świadków. Nie można przyjmować, że w każdym przypadku zwrócenia się do pewnych osób jako świadków przejawia się przez to samo wola spadkodawcy w kie
runku wyłączenia wszystkich innych obecnych, uniemożliwiająca zaliczenie ich do grona osób „wobec których” on testował. Uwagi z dwóch zdań
uprzednich mogą być dyskusyjne, czy nie za bardzo rozszerza się krąg świadków (nieraz nie można by go ustalić). Jest bezdyskusyjne, że jeśli spadkodawca nie życzy sobie, aby pewna osoba była świadkiem, nawet za cenę nieważności testamentu, to taką, mało prawdopodobną, wolę spadkodawcy należy uszanować. Trafnie judykatura nie uznaje osób „pod
słuchujących” za świadków. Stanowisko trzecie pojęcie świadka każę ustalać in concreto (na tle okoliczności konkretnego przypadku).
(4) Możliwe jest stanowisko kolejne, które pojęcie świadka jednolicie lub niejednolicie ujmuje na tle poszczególnych przepisów (art. 951, 952 kc).
Wydaje się, że pojęcie świadka powinno być jednolicie ujmowane na tle wszystkich przepisów. Wyżej uzasadniono nieprawdziwość stanowiska pierwszego i drugiego co do pojęcia świadka (por. uwagi własne zawarte w punkcie 3). Należy przyjąć, że świadkiem jest każda osoba, w obecności której spadkodawca składa oświadczenie woli i która je słyszy. Może to być także osoba obecna przypadkowo. Trzeba powołać się na stylizację tekstów prawnych („w obecności dwóch świadków”, „wobec której”; „przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków” - art. 951,952 kc, wykładnia gramatyczna, systemowa, funkcjonalna). Ustawa poza obec- nościąświadków i oczywistą przesłanką, że świadek słyszał oświadczenie woli, niczego nie wymaga. Wszelkie dodatki (np. wezwanie, skierowanie oświadczenia do oznaczonej osoby) są pozbawione podstawy prawnej.
Nie ma podstaw do dwoistego rozumienia „świadka” przy testamencie ustnym, zależnie od skonstruowanej sytuacji.
(5) W końcu teoretycznie można wyróżnić inne stanowiska.
Bezwzględnie niezdatnym do pełnienia funkcji świadka jest ten, kto nie może być świadkiem przy żadnym testamencie (art. 956 kc). Względnie niezdatnym do pełnienia funkcji świadka jest ten, kto nie może być świad
kiem przy konkretnym testamencie (art. 957 kc). Kodeks cywilny w art.
956 postanawia, że nie może być świadkiem przy sporządzeniu testamen
tu: 1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; 2) niewidomy, głuchy lub niemy; 3) kto nie może czytać i pisać; 4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament; 5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. W pierwszym przypadku (art.
956 pkt 1) chodzi o osoby ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo oraz niepełnoletnie, tj. które nie ukończyły 18 lat. Art. 957 kc dotyczy nie
zdatności względnej do bycia świadkiem. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została prze
widziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek
tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia (art. 957 § 1 kc).
Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprze
dzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyść tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego i dru
giego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia.
Jednakże gdy z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez nie
ważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament (art. 957 § 2 kc). Korzyść, o której wspomina art. 957 § 1 kc, może w szczególności polegać na ustanowieniu spadkobiercą lub zapisobiercą. Świadkami nie mogą być osoby wskazane w art. 957 § 1 zd. 2 kc („osoby bliskie”). Idzie tam o stosunek, jaki zachodzi między beneficjantem spadku (uprawnionym z testamentu) a tymi osobami (krewnymi, powinowatymi itd.). Nie chodzi natomiast o stosunek, jaki zachodzi między spadkodawcąa osobami z art. 957 § 1 zd. 2. Przykładowo art. 957 § 1 zd. 2 dotyczy małżonka beneficjanta spadku, a nie małżonka spadkodawcy.
Okoliczności z art. 956, 957 kc ustala się według chwili testowania, późniejsza zmiana w tym zakresie jest bez znaczenia.
Przepisy art. 956, 957 kc stosuje się także do notariusza (art. 950 kc) i przed
stawiciela organu administracji państwowej (art. 951 kc). Są oni tzw.
kwalifikowanymi świadkami. Do notariusza stosuje się wprost art. 84 prawa o notariacie.
Pismo stwierdzające treść testamentu ustnego (prywatne, sądowe) jest oświadczeniem wiedzy.
Rozdział VI